معرفی کتاب حبیب السیر فی اخبار افراد البشر

کتابی در تاریخ عمومی به زبان فارسی نوشته‌ی مورخ شیعی ایرانی غیاث‌الدین بن همام‌الدین حسینی شیرازی معروف به «خواندمیر» (م 942 ق). آثار تشیع و اعتقاد استوار وی به امامان دوازده‌گانه‌ی شیعی (علیه السلام) در این کتاب آشکار است. چون سبب تألیف بیشترین بخش کتاب همین خواجه حبیب‌الله بود، مؤلف اثر خود را به نام وی کرد و آن را حبیب‌السیر خواند. وی به تفصیلی که خود نوشته، از سادات حسینی است و نژادش به امام زین‌العابدین (علیه السلام) می‌رسد. خواندمیر نگارش کتاب خود را در 927 ق برای غیاث‌الدین امیر محمد بن امیر یوسف حسینی که از بزرگان سادات و قاضیان و وزیران هرات بود، آغاز کرد. وی هنوز مشغول نوشتن اوایل جزو اول از مجلد اول بود که خواجه غیاث‌الدین در همان سال به دست امیرخان فرمانروای هرات کشته شد و از این رو نوشتن کتاب یک چند به تأخیر افتاد. وضع هرات بر اثر عنایت شاه اسماعیل صفوی (907 -930 ق) و حکومت دورمیش خان و وزارت کریم‌الدین خواجه حبیب‌الله ساوجی رو به آرامش نهاد و خواندمیر دوباره به تشویق حبیب‌الله به کار پرداخت و نگارش کتاب تاریخی خود را در 930 ق به پایان برد. چون سبب تألیف بیشترین بخش کتاب همین خواجه حبیب‌الله بود، مؤلف اثر خود را به نام وی کرد و آن را حبیب‌السیر خواند. روی هم، وی حدود سه سال و هشت ماه سرگرم کار بود. حجم بزرگ کار نشان می‌دهد که وی وظیفه‌ای سنگین را در مدتی کوتاه انجام داده است. حبیب‌السیر روی هم شامل 12 جزء یا به گفته‌ی نویسنده 12 «عقد» در سه مجلد است. مجلد یکم، دارای چهار جزء بدین گونه است: جزء یکم، شامل آفرینش جهان از آسمان و زمین، خلقت آدمیان و پریان، شرح زندگی پیامبران از آدم تا عیسای مسیح و دنباله‌ی آن مانند داستان همگنان غار و اقران و برخی فیلسوفان فیثاغورث و جاماست و سقراط. در بخش خلقت آدم و داستان پیامبران، عیناً همان گزارشهایی آمده که در قرآن کریم و تفاسیر آن با شرح و تفصیل و آمیزش برخی «اسرائیلیات» وارد شده است. جزء دوم شامل تاریخ پادشاهان ایران و عرب قبل از طلوع پرتو اسلام از احوال جم و استیلای ضحاک تا سرانجام کار رستم (شرح دقیق داستانهای شاهنامه‌ی فردوسی) داستان اسکندر ذوالقرنین، پادشاهان روم، اشکانیان، پادشاهان عرب مانند لخمیان و جفینیان و حمیریان تا پادشاهی سیف بن ذی یزن. جزء سوم، شامل زندگی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) از هنگام زادن تا بعثت و هجرت و رحلت و مراسلات و مکاتبات و جنگهای ایشان. جزء چهارم، شامل زندگی خلفای راشدین از ابوبکر صدیق تا دوران خلافت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه السلام) و شهادت آن حضرت. مجلد دوم، دارای چهار جزء بدین شرح است: جزء یکم، شامل مناقب و شرح احوال امامان دوازده‌گانه‌ی شیعی تا غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و علائم ظهور آن حضرت. جزء دوم، شامل تاریخ حکمرانی امویان از روزگار معاویة بن ابی سفیان تا قیام همگانی در امپراتوری اسلامی و برافتادن ایشان در 132 ق. جزء سوم، شامل تاریخ فرمانروایی عباسیان از ابوالعباس (132-136 ق) تا مستعصم (640-656 ق). جزء چهارم، شامل تاریخ حکومت طاهریان، صفاریان، سامانیان، غزنویان، اسپهبدان، علویان طبرستان، بویهیان، فاطمیان مصر، صباحیان، سلجوقیان، امویان غرب، خاندان و پیروان یوسف بن تاشفین، ایوبیان مصر، پادشاهان غور، خوارزمشاهیان و جز ایشان. مجلد سوم دارای چهار جزء به این شرح است: جزء یکم، شامل تاریخ حکومت خانان ترکستان، یورش مغولان به امپراتوری اسلامی، ایلخانیان و ادامه‌ی کار ایشان. جزء دوم، شامل تاریخ بعضی از طبقات حکمرانان که معاصر چنگیز خانیان بوده‌اند. جزء سوم، شامل تاریخ زندگی تیمور گورکانی و فرزندان و خاندان وی. جزء چهارم، شامل تاریخ پیدایش دولت صفوی و شرح رویدادهای ایام شاه اسماعیل اول صفوی تا ماه ربیع‌الاول سال 930 ق. مجلد سوم را خاتمه‌ای است در عجایب ربع مسکون که به منزله‌ی بخش جغرافیایی کتاب است و در آن مسالک و ممالک، بحار و انهار و جز آن یاد شده است. کتاب دارای عباراتی پر آب و تاب و نثری منشیانه است و نویسنده به هر مناسبتی از اشعار فارسی و آیات و اخبار استفاده می‌کند و حکایات عبرت‌انگیز و داستانهای پندآموز می‌آورد. چون مجلد سوم، مفصل‌ترین مجلدات کتاب است، آن را در چاپ به دو قسمت تقسیم کرده بخشی از جزء سوم و تمامی جزء چهارم و خاتمه را به صورت جلدی جداگانه درآورده‌اند. حبیب‌السیر از نظر جامعیت و گوناگونی مطاذلب آن و تنوع گفتارهای تاریخی‌اش، در میان کتابهای تاریخ فارسی پس از روضة‌الصفای «میرخواند» مانند ندارد. روی هم، این جامع‌ترین کتاب است که در زمینه‌ی خود نوشته شده است. مطالب قسمت اعظم اجزای این کتاب از تواریخ عمومی اسلام و ایران که پیش از آن تألیف شده (به ویژه روضة‌الصفا اثر میرخواند) گرفته شده است. سودمندترین بخش حبیب‌السیر آن قسمتی است که میان دوم رجب سال 873 ق یعنی سال درگذشت سلطان ابوسعید تیموری (پایان روضة الصفا) و ربیع‌الاول، 930 ق است که نگارش خواندمیر و پادشاهی شاه اسماعیل صفوی هر دو در آن به پایان می‌رسد. این بخش، مدتی برابر با 57 سال را می‌پوشاند. حبیب‌السیر برای نخستین بار در (1263 ق - 1847 م) در بمبئی چاپ شده و پس از آن بارها در تهران به چاپ رسیده است. چاپ اخیر آن (1333 ش) دارای مقدمه‌ای مفصل و محققانه از استاد جلال‌الدین همایی در معرفی کتاب و نویسنده‌ی آن است. این کتاب نیاز به چاپ علمی و انتقادی دارد.
کتابنامه:
الذریعة، 244/6؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، 1718/2؛ حبیب‌السیر، خواندمیر، با مقدمه‌ی جلال همایی.
منبع مقاله : گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.