نویسنده: یونس فرهمند

در مراکش عصر مرینی، تحقیق و نگارش در شاخه‌های مختلف ریاضیات (1) و نجوم در قیاس با دانش‌های نقلی به شکلی کم‌فروغ‌تر، اما به صورت جدی ادامه یافت و از این منظر، تنها این دو رشته از علوم عقلی بودند که حتی می‌توان گفت نسبت به ادوار گذشته تا حدی پیشرفت هم کرد. تردیدی نیست که نیاز عملی به علوم ریاضی جهت استفاده در معاملات و داد و ستدها از یک سو و مهم‌تر از آن، کاربردش در تقسیم میراث که در فقه اسلامی از آن به فرائض یاد می‌شود، یکی از عوامل اصلی توجه به ریاضیات بوده است.
اهمیت و جایگاه علمی شایسته‌ی ابن بنأ در این دوره، هم به سبب شاگردان بسیاری بود که نزد وی آموزش دیدند و هم معلول تأثیر نوشته‌های پرنفوذش در حوزه‌های مختلف ریاضیات و نجوم مشهورترین اثر وی تلخیص اعمال الحساب نام دارد که خود خلاصه‌ای از کتاب محمدبن عبدالله الحصار است. تاریخ ریاضیات دوره مرینی، خاصه دوره ابوالحسن و ابوعنان به طور کامل متأثر از چهره‌ای نامدار و برجسته عهد مرینی است که تقریباً یک دهه پیش از سلطنت ابوالحسن درگذشته است. وی کسی نیست جز ابوالعباس احمدبن محمدبن عثمان ازدی مراکشی عددی (د721ق)، (2) مشهور به ابن البنأ (3) که در علوم مختلف، خاصه ریاضیات و نجوم شهرت بسیار یافت و بیش از 80 اثر در موضوعات مختلف نگاشت (4) و به چنان درجه‌ای رسید که برخی از مشایخ علمی آن روزگار چون ابن رشید می‌گفت: «در مغرب جز ابن بنای مراکشی و ابن الشاط سبتی، دانشمندی را نمی‌شناسم». (5)
ابن بنأ علوم نقلی را از مشایخ نسبتاً گمنام مراکش فرا گرفت؛ (6) ولی ریاضیات و نجوم و هندسه را که شهرتش مرهون آن است از ابوزید عبدالرحمن هزمیری صوفی آموخت و طی حیات علمی‌اش بارها برای حل مسائل هندسی به اغمات می‌رفت و از او یاری می‌خواست. (7)
اهمیت و جایگاه علمی شایسته‌ی ابن بنأ در این دوره، هم به سبب شاگردان بسیاری بود که نزد وی آموزش دیدند و هم معلول تأثیر نوشته‌های پرنفوذش در حوزه‌های مختلف ریاضیات و نجوم مشهورترین اثر وی تلخیص اعمال الحساب نام دارد که خود خلاصه‌ای از کتاب محمدبن عبدالله الحصار است. (8) نویسنده در بخش نخست کتاب از اعداد صحیح، کسر و جذر سخن گفته و در بخش دوم به قوانین کشف اعداد مجهول از طریق نسبت و تناسب و جبر و مقابله پرداخته است. (9)
به وضوح روشن است که تلخیص این بنأ دشواری‌های بسیاری داشته و نمی‌توانسته نیازهای مبتدیان را برآورده سازد؛ از این‌رو، شخصاً بر آن شد تا به حل پاره‌ای از مشکلات آن اقدام کند. برای دستیابی به چنین هدفی کتاب رفع الحساب عن تلخیص الحساب را تألیف کرد، اما به رغم ستایش ابن خلدون مبنی بر اهتمام بزرگان آن عصر، تأکید کرده که به علت دشواری براهین و استدلات شارح، باز هم نیازهای مبتدیان مرتفع نشده بود؛ (10) به همین دلیل، در دوره ابوالحسن و ابوعنان، دانشورانی به شرح ذیل پا به عرصه گذاشتند که با محور قرار دادن نوشته‌های این بنأ، آثار متعددی در زمینه‌های مختلف ریاضیات به وجود آوردند.

بیشتر بخوانید: تاریخ ریاضیات اسلامی

عبدالعزیزبن علی بن داوود هواری (د.745ق) شاگرد ابن بنأ، از جمله نخستین شارحان و تلخیص کنندگان آثار وی بود. او «اللباب فی شرح تلخیص اعمال الحساب» را نگاشت که نسخ بسیاری از آن در دست است. (11) برادرش محمد نیز نزهة الرائض فی علم الفرائض در موضوع کاربرد ریاضی در ارث را نوشت. (12)
یعقوب بن ایوب بن عبدالواحد جزولی که از زندگی وی تنها همین قدر می‌دانیم که در 784ق. در قید حیات بوده است، کتاب تحصیل المنی فی شرح تلخیص ابن البنأ را نگاشت. سپس در کتابی دیگر، رساله الفصول ابن بنأ با موضوع فرائض را شرح کرد و آن را نزهة العقول الذکیة فی شرح الفصول الفرضیة نام نهاد. (13)
سرانجام باید به علی بن موسی بن عبدالله بن محمدبن بجائی تادلی، مشهور به ابن هیدور و درگذشته به سال 816ق. اشاره کرد که از تاریخ حیات وی اطلاع زیادی در دست نیست، اما به نظر می‌رسد در این دوره می‌زیسته است. (14) او کتاب التمحیص فی شرح تلخیص و ایضاح سر الحساب را در تلخیص و شرح آثار این بنأ (15) نگاشت. کتاب بهجة الاشراق فی صنعة الاوفاق از دیگر آثار اوست. (16)

نمایش پی نوشت ها:
1- برای شاخه‌های مختلف ریاضی در این دوره نک: ابن خلدون، مقدمه، ج1، صص 634-639.
2- ابن قنفذ، الوفیات، ص343.
3- برای این انتساب نک: تنبکتی، ص83.
4- Sutmer, h. M. Sheneb, ibn al-banna, E12, vol.3, p.731
5- تنبکتی، 84.
6- برای بررسی استادان او نک: تنبکتی، 85.
7- Faure, A, hazmirriyyun, E12, vol.3, p.339.
8- «ابن بنا»، دبا، ج3، ص137؛ سارتن، ج2، ص2236.
9- منونی، ورقات، ص331.
10- ابن خلدون، مقدمه، ج1، ص635.
11- منونی، ورقات، صص 331-332.
12- همو، ص341.
13- همو، ص332، 345.
14- تنبکتی، ص333.
15- برای بررسی آثار وی نک: پات «تادلی، علی بن موسی»، دبا، ج14، ص275.
16- منونی، همان، ص345.