علل چاقي و شيوه درمان آن(قسمت اول)

چاقي، اين بيماري صنعتي و مدرن، همگام با افزايش رفاه نسبي جامعه رو به گسترش است. به طوري که بر طبق آمار و اطلاعات در دهه گذشته شيوع چاقي 50 درصد افزايش يافته است. هم اکنون بيش از 30درصد مردم ايران مبتلا به چاقي واضح بوده و در شهرها بيش از 60درصد مردان و زنان دچار اضافه وزن و چاقي هستند.
شيوع چاقي در کودکان و نوجوانان نيز در حال افزايش است. در حالي که چاقي در سنين مدرسه مشکلات زيادي به همراه دارد؛ بيماري هاي روحي مانند افسردگي، انزواطلبي، کاهش اعتماد به نفس و سرخوردگي از جمله مشکلاتي است که کودکان و نوجوانان چاق با آن مواجه مي شوند. از طرفي چاقي در بزرگسالي نيز همراه است و تجربه نشان داده است تا 40 درصد کودکان چاق در بزرگسالي نيز از چاقي رنج خواهند برد. به گفته رئيس انجمن پزشکان آمريکا "چاقي، دشمن شماره يک سلامت انسان هاست".
ولي به واقع دليل افزايش تعداد مبتلايان به اضافه وزن و چاقي در دنياي کنوني چيست؟!
پرواضح است تغذيه نادرست و عادت هاي غذايي نامناسب و کاهش تحرک دلايل اصلي شيوع چاقي به شمار مي روند. بر طبق يک مطالعه انجام شده بيش از 60 درصد مردم جهان تحرک لازم براي حفظ سلامت بدن خود را ندارند که اين رقم در زنان بيش از مردان است. بر اساس آمار سازمان بهداشت جهاني، سالانه بيش از 2 ميليون نفر از مردم جهان در اثر کم تحرکي مي ميرند.بر اساس آمار موجود در سال 1357بيش از 60 درصد جمعيت ايران در روستاها زندگي کرده و عمده آن ها از طريق کارهاي بدني امرار معاش مي کردند و تنها 40 درصد جمعيت کشور در شهرها ساکن بودند که بخش زيادي از همين شهر نشين ها نيز پر تحرک بوده و کمتر از اتومبيل استفاده مي کردند. اما در حال حاضر حدود 70 درصد مردم ايران در شهرها زندگي مي کنند و افرادي هم که در روستانها ساکن هستند نسبت به سابق تحرک کمتري دارند. زنان نيزيا به عنوان خانم خانه دار فعاليت جسماني دارند و يا در خارج از خانه عمدتاً در کارهاي کم تحرک مشغول به کار هستند.
برخلاف تصور عموم، تحرک کم موجب افزايش اشتها و پرخوري نيز مي شود. در طي سال هاي اخير تغيير اساسي در نحوه تغذيه مردم به وجود آمده است. افرادي که کمتر از برنج، شيريني جات و غذاهاي چرب تغذيه مي نمودند اکنون بيشتر به غذاهاي چرب و پر کالري و نيز غذاهاي آماده که سرشار از کالري و چاق کننده هستند مانند انواع سوسيس، کالباس، پيتزا و سس هاي چرب روي آورده و مصرف انواع شيريني جات، تنقلات و هله هوله در آن ها افزايش يافته است.
در کودکان نيز تغذيه ناصحيح و تحرک کم رايج شده است. به اثبات رسيده است که ارتباط تنگاتنگي بين تماشاي تلويزيون و انجام بازي هاي کامپيوتري و چاقي در کودکان وجود دارد. در زمان تماشاي تلويزيون مصرف غذاها و تنقلات افزايش مي يابد و تحرک بدني به حداقل مي رسد.

وزن ايده آل چيست؟

قبل از آن که چاقي را تعريف کنيم لازم است تعريفي از وزن مناسب (وزن ايده آل) داشته باشيم. وزن ايده آل شرايطي است که در آن شخص اندام متناسبي داشته و از نظر سلامت بدن در حد مطلوب بوده و کمترين احتمال ابتلا به بيماري ها را داشته باشد.
وزن ايده آل انسان يک عدد مشخص نيست بلکه يک محدوده وزني است که براي هر شخص متفاوت بوده و عوامل بسياري از جمله جنس، سن، قد، نوع استخوان بندي، ميزان چربي زير پوستي و... در آن دخالت دارند. به طور معمول براي تعيين وزن ايده آل از تعيين شاخص توده بدن (BMI)استفاده مي شود.

تعيين شاخص توده بدن

همان طور که قبلاً گفته شد تعيين شاخص توده بدن (BMI) راه تقريباً مطمئني است تا بدانيم از نظر وزني در چه موقعيتي قرار داريم. آيا وزن مناسبي داريم يا چاق يا لاغر هستيم! تعيين شاخص توده بدن بر پايه مقايسه قد و وزن استوار است. بدين ترتيب که از تقسيم وزن بر مجذور قد (قد به توان 2) به دست مي آيد و از طريق فرمول زير قابل محاسبه است:
BMI=وزن بر حسب کيلوگرم÷مجذور قد بر حسب متر
به طور مثال اگر قد شخصي 170سانتي متر (7/1متر) و وزن او 60کيلوگرم باشد شاخص توده بدن او تقريباً برابر است با:
BMI=60÷1/7×1/7=20
چگونه با استفاده از شاخص توده بدن به وضعيت تناسب اندام خود پي ببريم؟
کاملاً واضح است. فرمول شاخص توده بدن به ما عددي مي دهد (در مثال بالا عدد 20) که اگر اين عدد در محدوده 25 - 18/5باشد در وزن سلامت (ايده آل) قرار داريم. اگر کمتر از 5/18باشد، کمبود وزن داشته و فرد لاغري هستيم و در صورتي که محدوده 30 - 25 باشد، داراي اضافه وزن مي باشيم. هم چنين عدد بيش از 30 نشان دهنده چاقي است.
کافيست محل تلاقي قد و وزن خود را پيدا کنيد. اين نقطه همان شاخص توده بدن شماست. البته شاخص توده بدن معياري تقريبي است و براي تعيين وضعيت تناسب اندام بايد علاوه بر قد و وزن عوامل ديگري هم چون جنسيت و نوع استخوان بندي را نيز در نظر بگيريم.

انواع استخوان بندي

به طور کلي استخوان بندي بدن به سه نوع تقسيم شده است: ظريف (باريک)، متوسط(معمولي) و درشت(پهن). بنابراين اگر سه نفر با قد يکسان و نسبت چربي به عضه مشابه داشته باشيم فردي که استخوان بندي ظريف تري دارد داراي وزن کمتري است و شخصي که استخوان بندي درشت تري دارد وزن بيشتري خواهد داشت؛ چه استخوان بندي درشت تر نشان دهنده بيشتر بودن حجم استخوان ها، عضلات و ساير بافت هاي بدن است.

طريقه تشخيص نوع استخوان بندي بدن

به اين منظور قد را بر اندازه دور مچ (ميانگين اندازه دور مچ دست راست و دست چپ) تقسيم مي کنيم.
به طور مثال مردي 70 سانتي متر قد دارد و دور مچ دست راست او 5/17 و دور مچ دست چپ او 5/16 سانتي متر است. بدين ترتيب ميانگين اندازه دور مچ او عدد 17 مي باشد.
17 = 2÷ 17/5+16/5 = اندازه دور مچ
حال از تقسيم قد بر ميانگين اندازه دور مچ عددي به دست مي آيد. اين عدد را(C) فرض کنيد.
10= 17 ÷ 170 = اندازه دور مچ ÷ قد = C
حال بايد ببينيم عدد فوق (10) در کدام نوع استخوان بندي قرار مي گيرد:

براي مردان

(C) کمتر از 6/9 استخوان بندي درشت
(C) بين 6/9 و 4/10 استخوان بندي متوسط
(C) بيشتر از 4/10 استخوان بندي ظريف

براي زنان

(C) کمتر از 1/10 استخوان بندي درشت
(C) بين 1/10 و 11 استخوان بندي متوسط
(C) بيشتر از 11 استخوان بندي ظريف
بنابراين فرد مورد نظر استخوان بندي متوسطي دارد. هرچه حجم عضلات بدن بيشتر شود مقدار مناسب وزن نسبت به قد بيشتر مي شود. به طور مثال براي يک مرد با استخوان بندي متوسط و قد 175 سانتي متر، محدوده وزني 67 الي 73 کيلوگرم مناسب است. در حالي که براي يک فرد ورزشکار با بدن عضلاني با همان قد، وزن مناسب بالاتر است. اين مسئله در مورد خانم ها نيز صدق مي کند.
از طرف ديگر اگر حجم چربي بدن بيشتر باشد عکس اين قضيه اتفاق مي افتد يعني مقدار مناسب نسبت به قد کمتر مي شود؛ چربي از عضله سبک تر است. بنابراين کسي که بافت چربي بدن او در مقايسه با عضله بيشتر است بايد وزن کمتري نسبت به يک فرد عادي با همان قد داشته باشد.

چاقي چيست؟

چاقي افزايش وزن به ميزان بيش از 20 درصد وزن ايده آل و حاصل تجمع چربي در بدن است. با اين تعريف به موارد زير پي خواهيم برد؛
1-چاقي ناشي از تجمع چربي در بدن است. يعني اگر شخصي در اثر تمرينات بدنسازي وزن خود را افزايش دهد به دليل آن که اين مازاد وزن در اثر بزرگ شدن عضلات و افزايش حجم ماهيچه هاي بدن است اين افراد چاق محسوب نمي شوند.
2-اگر افزايش وزن ناشي از تجمع چربي باشد اما از 20 درصد وزن ايده آل بدن بيشتر نشود اين فرد تنها اضافه وزن دارد و چاق محسوب نمي شود.

انواع چاقي

چاقي به سه دسته کلي تقسيم مي شود:
1-چاقي عمومي
2-چاقي موضعي عادي
3-چاقي موضعي سلوليتي(سلوليت)

چاقي عمومي

اين نوع چاقي در مردان و زنان ديده مي شود و سرتاسر بدن به طور يکنواخت چاق است. چاقي عمومي در اثر عوامل مختلفي ايجاد مي شود که مهم ترين آن ها مصرف زياد غذا و تحرک کم مي باشد.

چاقي موضعي عادي

1-چاقي سيب شکل (چاقي بالاتنه) که بيشتر در مردان ديده مي شود و همراه با افزايش خطر ابتلا به بيماري هاي قلبي-عروقي، ديابت و.... است.
2-چاقي گلابي شکل(چاقي پايين تنه) که بيشتر در زنان ديده مي شود و خطر آن براي سلامت بدن کمتر از چاقي بالا تنه است.
3-چاقي شکمي که به تجمع چربي در ناحيه شکم و پهلوها اطلاق شده و هم در مردان و هم در زنان ديده مي شود.
دلايل ايجاد چاقي موضعي عادي نيز تقريباً مشابه چاقي عمومي است. درمان چاقي عمومي آسان است و با رژيم غذايي مناسب و تحرک کافي بر طرف مي شود. درمان چاقي موضعي عادي نيز مشابه چاقي عمومي است اما کمي دشوارتر، و لازم است از حرکات ورزشي موضعي و در برخي موارد از محصولات لاغري موضعي براي درمان آن کمک گرفته شود.

چاقي موضعي سلوليتي

اين نوع چاقي که به "سلوليت" نيز معروف است تقريباً فقط در زنان ديده مي شود و نتيجه تجمع توده هاي ژلاتيني متشکل از چربي، آب و مواد زايد در قسمت هاي مختلف بدن مي باشد. دلايل ايجاد چاقي سلوليتي بسيارند. در اين نوع چاقي فرد مبتلا ممکن است از نظر کلي داراي وزن مناسب بوده و يا حتي لاغر باشد اما به طور موضعي چاق نشان داده شود.
منبع:ماهنامه تغذيه سلامتي شماره 72 /س