درآمدي بر تربيت نسل منتظر- قسمت سوم

اشاره:

در نوشتار پيشين، به بيان اصول تربيت با هدف ايجاد نسل منتظر پرداختيم. دو اصل نخست عبارت بود از:
1. اصل سلامت نفس مربي، 2. اصل تفاوت‌هاي فردي، در اين قسمت دربارة سومين اصل تربيتي با شما گراميان گفت‌وگو مي‌كنيم.

3. صبر و سعة صدر

سومين اصل از اصول تربيت، اصل صبر و سعة صدر است. مربي بايد در تربيت، صبر و حوصله داشته باشد وگرنه به هدف تربيت نمي‌رسد. با بي‌صبري و کم صبري نمي‌توان امر تربيتي انجام داد. کار تربيت همانند کار باغبان و زارع است. همان گونه که باغبان بايد صبر و حوصله داشته باشد، مربي هم بايد صبر و حوصله داشته باشد، چون تربيت در ظرف زمان مشخصي به نتيجه مي‌رسد. شما اگر عجله کنيد نه تنها به نتيجه نمي‌رسيد بلکه محصول باغ شما که فرزندان هستند، از بين خواهند رفت.
صبر و سعة صدر يکي از ارزش‌هاي اخلاقي يک مسلمان است. يک مربي مسلمان بايد آراسته به صبر و سعة صدر باشد. لذا حضرت موسي‌(ع) وقتي مي‌خواهد رسالت بزرگ خود را شروع کند از خدا سعة صدر درخواست مي‌نمايد: «ربّ اشرح لي صدري1؛ پروردگارا سينه‌ام را گشاده كن». علي(ع) نيز مي‌فرمايند: «ابزار رياست سعة صدر است». خداوند در قرآن بيشتر ارزش‌هاي معنوي را در کنار صبر ذکر کرده است که به چند نمونة آن اشاره مي‌کنيم:
1. عمل صالح: «الّا الذّين صبروا و عملوا الصالحات»2
2. شکر: «صبّارٌ شکورٌ»3
3. توکل: «و الذين صبروا و علي ربّهم يتوکّلون»4
4. نماز و روزه: «استعينوا بالصّبر و الصّلوة»5
5. حق: «و تواصوا بالحقّ و تواصوا بالصّبر»6
گاهي والدين يا مربي به خاطر کم صبري و کم حوصلگي نسبت به فرزند يا دانش‌آموز به نوعي برخورد مي‌کنند که روان کودک را خدشه دار مي‌نمايند.
گاهي يک کلمه حرف زشت و پيام منفي باعث تحقير شخصيت فرزند مي‌شود. يکي از راه‌هاي برقراري ارتباط سالم با فرزندان داشتن حوصله و صبر است، چون عدم سعة‌صدر باعث مي‌گردد آستانة تحمل فرزند پايين بيايد و اين فرد در آينده نمي‌تواند پدر و مادر خوبي باشد.
مهم‌ترين ويژگي پيامبر اسلام‌(ص) صبر و سعة صدر حضرت در مقابل مشکلاتي بود که حضرت با آن مواجه بودند. خداوند اجري بي‌حساب براي صابران در نظر گرفته است: «إنّما يوفّي الصّابرون أجرهم بغير حسابٍ»7
لذا خداوند به پيامبر اسلام امر مي‌کند:
«فاصبر کما صبر اولوالعزم من الرسل و لا تستعجل لهم؛ اي پيامبر صبر کن همچنان که پيامبران اولوالعزم صبر کردند و براي عذاب آنها (مردم) عجله نکن».

انواع صبر

صبر در مقابل خواهش‌هاي نفساني، صبر در مقابل مسايل و مشکلات، صبر در تنگدستي، صبر در تحصيل، صبر در بد اخلاقي همسر، صبر در برخورد با ارباب رجوع، صبر بر حرمت مردم، صبر در مقابل دارايي‌ها، صبر در داشتن حسن و زيبايي، صبر در مقابل حرام و صبر در تربيت فرزندان.
در اين بحث، صبر در تربيت فرزندان را مورد بحث قرار مي‌دهيم.
خداوند در سورة نحل آية 127 مي‌فرمايد:
«و اصبر و ما صبرک إلّا بالله؛ اي پيامبر من صبر کن به خاطر رضايت خدا در برابر تربيت مردم صبر کن».
بارها در اخبار حوادث آمده که والديني که کم حوصله و کم صبر بوده‌اند، تحمل رفتارهاي فرزندان خود را نداشته، فرزندان را مورد ضرب و شتم قرار داده و در بعضي موارد باعث قتل فرزند خود شده‌اند.
همة اينها ناشي از پايين بودن آستانة تحمل والدين است. لذا اين سؤال مطرح است که والدين در چه مواردي بايد صبر و سعة صدر بيشتري داشته باشند که به چند نمونه آن اشاره مي‌کنيم.
1. فاصلة سني بين والدين و فرزندان؛
2. داشتن فرزندان بيش فعال؛
3. دعواي خواهر و برادر؛
4. يادگيري درس فرزندان؛
5. داشتن فرزندان معلول جسمي و ذهني؛
6. فرزنداني که به نوعي دچار اختلال رفتاري و رواني شده‌اند.
قبل از پرداختن به شش مورد از مواردي که والدين بايد آستانه تحمل خود را بالا ببرند و صبور باشند. اجازه مي‌خواهم در مورد کودک آزاري توضيح مختصري بدهم.

کودک آزاري

كودك آزاري به رفتار‌هايي اطلاق مي‌شود که باعث آسيب به جسم و روان کودک گردد.
صورت‌هاي کودک آزاري عبارتند از:
1. کودک آزاري جسمي: کتک زدن، سوزاندن، مجروح کردن، شکستن و ...؛
2. کودک آزاري رواني: شامل رفتار‌هايي که به سلامت رواني کودک آسيب مي‌رساند، مانند توهين کردن، ترساندن، تحقير کردن و تبعيض و ...؛
3. کودک آزاري از راه بي توجهي و غفلت از کودک: عدم توجه به تغذيه، بهداشت، پوشاک، مسکن، آموزش و پرورش و ...؛
4. کودک آزاري از راه سوء استفاده از کودکان: گاهي اين سوء استفاده از کودکان در استفاده از کار‌هاي سخت، مواد مخدر، سوء استفاده جنسي به صورت‌هاي مختلف مي‌باشد.
علل کودک آزاري: دربارة علل اين رفتار مي‌توان موارد زير را بر شمرد:
نا آگاهي والدين، مشکلات اقتصادي خانواده، اعتياد والدين، بيماري‌هاي رواني والدين، مشکلات خانوادگي، مشکلات کودکان، مشکلات مدرسه‌اي و... .

1. فاصلة سني والدين با فرزندان

يکي از مشکلاتي که در راه تربيت وجود دارد، فاصلة عميقي است که ميان مربي و کودک وجود دارد. اين فاصله نه تنها از جهت تفاوت در مقدار سن، قد و قدرت بدني آنها نيست بلکه مهم تر از اينها فاصلة عميق رواني و نفساني موجود بين آنهاست كه باعث مي‌گردد زبان يکديگر را درک نکنند. در روايتي از پيامبر(ص) نقل شده که: «هر کس کودک دارد بايد برايش کودکي کند». لذا مربي بايد در اين مورد صبور باشد.

2. داشتن فرزندان بيش فعال

يکي از رايج ترين اختلالات دوران کودکي، اختلال کمبود توجه ـ بيش فعالي است که اغلب موارد تا دوران بزرگ‌سالي ادامه مي‌يابد.
نشانه‌هاي بيش فعالي و کمبود توجه:
1. عدم توانايي در تمرکز و توجه کافي،
2. بي‌توجهي به سخنان سايرين،
3. عدم تمايل به فعاليت ذهني،
4. گم کردن مداوم وسايل خود،
5. فراموشي در انجام فعاليت‌هاي روزانه،
6. حواس پرتي،
7. داشتن رفتار‌هاي تکانشي،
8. ناتمام گذاشتن کار‌ها،
9. ناتواني در آرام نشستن،
10. شتاب در پاسخ به سؤالات،
11. اختلال در خواب و غذا،
12. عدم رعايت نوبت،
13. حساسيت نسبت به مسائل محيطي،
14. خراب کردن وسايل و اسباب بازي‌ها،
15. زياد حرف زدن،
16. دخالت در همة امور،
17. نافرماني، مخالفت و سرپيچي از فرمان‌ها،
18. در بازي کردن زياد شلوغ مي‌کند،
19. زياد سؤال كردن،
20. تند صحبت كردن و قطع كردن حرف ديگران،
21. ناتواني در يادگيري درس تا 25 درصد،
لازم به ذكر است كه:
الف) ميزان شيوع اين اختلال در پسر‌ها بيشتر از دختر‌ها است.
ب) گروهي داراي رفتار‌هاي پرخاشگرانه و تکانشي‌اند.
ج) گروهي اختلال کمبود توجه دارند.
چه عواملي باعث بروز اين بيماري مي‌گردد؟
ديدگاه‌ها و نظرات كارشناسان در اين باره متنوع است:
1. عوامل ژنتيکي و محيطي را مؤثر مي‌دانند و معتقدند كه اين امر بيشتر ارثي است،
2. گروهي از محققان ضايعة عصبي را عامل مي‌دانند،
3. به نظر گروهي از محققان، مغز اين کودکان 5 تا 10 درصد کوچک‌تر از مغز کودکان سالم است،
4. گروهي ديگر سيگار کشيدن مادر را عامل مي‌دانند،
5. پاره‌اي تماشاي زود هنگام تلويزيون را،
6. 25و در نهايت بنا بر برخي آمار‌ها درصد کودکان مبتلا به بيش فعالي، کودکاني هستند که اختلال اضطرابي دارند.
خلاصه اينکه براي درمان بايد به روان پزشک و مشاور مراجعه نمايند و والديني که اين‌گونه فرزندان را دارند بايد صبور باشند و بتوانند اين فرزندان را تحمل کنند.

3. مشاجره و دعواي خواهران و برادران

يکي ديگر از مواقعي که والدين بايد سعة صدر داشته باشند موقع درگيري و دعواي خواهر و برادر در خانواده است. پيامبر اكرم(ص) فرمود: «من پنج صفت بچه‌ها را دوست دارم: « دعواي بچه‌ها، گريه کردن بچه‌ها، بازي کردن با خاک، هر چيزي را مي‌سازند زود خراب مي‌کنند، هر قدر پول به او بدهيد خرج مي‌کند».
پيامبر(ص) فرمود: «دعواي بچه‌ها را دوست دارم، وقتي با هم دعوا مي‌کنند بلافاصله با هم حرف مي‌زنند و صلح مي‌کنند». لذا روان‌شناسان به سه دليل دعواي بچه‌ها را در خانه تأييد مي‌کنند.
الف) قدرت دفاع از حق را مي‌يابند؛
ب) قدرت دفاع از خود را ياد مي‌گيرند؛
ج) قدرت حل مسئله پيدا مي‌نمايند.

علل دعواي بچه‌ها

1. رفتار متفاوت والدين با فرزندان،
2. بي عدالتي يا تبعيض والدين نسبت به جنسيت فرزندان،
3. الگوي مشاجرة والدين،
4. براي جلب توجه دست به رفتار‌هاي ايذايي نسبت به خواهر و برادر خود مي‌زند،
نتيجه اينکه در چنين مواردي که فرزندان شما با هم دعوا مي‌کنند، والدين بايد صبور باشند، به‌جاي پيدا کردن مقصر دنبال راه حلّ مشکل آنان باشند.

4. يادگيري درس فرزندان

يکي از مواردي که والدين بايد صبر و حوصله زياد داشته باشند در بحث آموزش و يادگيري دروس مدرسه است. انجام تکاليف و وقت گذاشتن براي بچه‌ها، محيط خانواده را آماده کردن و زمينه‌هاي مطالعه آنان را فراهم کردن نيازمند صبر و سعة صدر است. والديني که در اين خصوص صبر و تحمل ندارند دائم با فرزند در مشاجره و نزاع هستند، چه بسا به‌جاي کمک به فرزند خود در مسير يادگيري او مين‌گذاري مي‌نمايند.
تشويق کردن، ايجاد انگيزه و رغبت، همراهي و همدلي در انجام تکاليف مدرسه اي بدون اينکه بچه‌ها وابسته والدين بشوند نيازمند حوصلة زياد است.
لذا گاهي ديکته گفتن، طرح مسئله، سؤال پرسيدن و يا امتحان گرفتن از بچه‌ها از حوصله و صبر اوليا خارج است و بچه‌ها دچار اختلال در يادگيري و ضعف درسي مي‌شوند.

5. داشتن فرزندان معلول جسمي يا ذهني

والديني که اين‌گونه فرزندان را در خانواده دارند بايستي بسيار صبور باشند، چون يک فرد معلول جسمي يا ذهني انرژي زيادي را از اطرافيان خود مي‌گيرد.
هزينه‌هاي درماني، نااميدي و يأس در عدم بهبود، نگاه‌هاي ترحم اطرافيان و يا تمسخر دشمنان، همه و همه والدين را کم صبر و کم حوصله مي‌کند.
گاهي يک فرد معلول ده برابر يک فرد سالم از والدين انرژي مي‌گيرد، لذا والدين اين فرزندان بايد بسيار صبور و شکيبا باشند.

6. فرزنداني که به نوعي دچار اختلال رفتاري و رواني شده اند

اختلالات رفتاري و رواني، گاه ناشي از دوران حاملگي يا بعد از تولد در دوران شيرخوارگي و رشد فرزندان است.
مجموعة اين اختلالات عبارتند از: بيش فعالي، بلوغ زود رس، ناخن جويدن، لکنت زبان، انگشت مکيدن، اضطراب، دندان قروچه، شب ادراري، عصبانيت، لجبازي، حسادت، دزدي، دروغ، زود رنجي، کم‌رويي، وسواس، احساس حقارت، فرار از مدرسه، اختلال يادگيري، افسردگي، تکبر، بخل و ... .
در صورت بروز هر کدام از اين نوع اختلالات ابتدا بايد والدين صبور باشند. با عصبانيت و اعمال زور و اجبار نمي‌توان اين اختلالات را درمان کرد. درمان اين امور نيازمند سعة صدر است. مراجعه به مشاوره و از همه مهم‌تر به کارگيري روش‌هاي درماني مشاور و عدم استفاده از اعمال فشار براي درمان اين اختلالات مجموعاً نيازمند صبر و حوصله است.
صبر و ظفر هر دو دوستان قديم‌اند
بر اثر صبر نوبت ظفر آيد

پي نوشت :

1. سورة طه (20)، آية 25.
1. سورة هود (11)، آية 11.
2. سورة ابراهيم (14)، آية 5.
3. سورة نحل (16)، آية 42.
4. سورة بقره (2)، آية 45.
5. سورة عصر (103)، آية 3.

منبع: ماهنامه موعود شماره 95 /س