چکیده:
ایزدیان یکی از آیین های بین النهرینی است. با توجه به اینکه آیین ایزدی قدمت بسیار کهنی دارد ابهامات درباره تاریخ ظهور آن بسیار است. ریشه این قوم و منطقه ای که در آن ظهور کردند کردستان است و زبان آنها نیز کردی است. در واقع می توان این آیین را یکی از نحله های قدیمی به شمار آورد که توانست پس از ظهور اسلام از باورهای اسلامی بسیار تأثیر پذیرد. در این پژوهش به معرفی تاریخ شکل گیری این آیین می پردازیم.
تعداد کلمات: 1300 کلمه، تخمین زمان مطالعه: 6 دقیقه
ایزدیان یکی از آیین های بین النهرینی است. با توجه به اینکه آیین ایزدی قدمت بسیار کهنی دارد ابهامات درباره تاریخ ظهور آن بسیار است. ریشه این قوم و منطقه ای که در آن ظهور کردند کردستان است و زبان آنها نیز کردی است. در واقع می توان این آیین را یکی از نحله های قدیمی به شمار آورد که توانست پس از ظهور اسلام از باورهای اسلامی بسیار تأثیر پذیرد. در این پژوهش به معرفی تاریخ شکل گیری این آیین می پردازیم.
تعداد کلمات: 1300 کلمه، تخمین زمان مطالعه: 6 دقیقه
نویسنده: سمیه خلیلی
ایزدیان با نام هایی چون شیطان پرست و یزیدی هم شناخته می شوند. آنها بخشی از جامعه کرد را تشکیل می دهند. قدمت این نحله اعتقادی که بیشتر مورخان آن را قرن ششم هجری می دانند، بیش از این هاست و گروهی هستند که دو درصد از کل جمعیت کردها را تشکیل می دهند. محققان تاریخ ادیان بویژه پژوهشگرانی که در زمینه تاریخ عراق کار کرده اند به ایزدیان پرداخته اند. زمان پیدایش این دین از فاصله زمانی قبل از ظهور زرتشت تا قرن ششم هجری و ظهور شیخ عدی بن مسافر بیان شده است. هر چند که در مورد ریشه قومی آنها ابهامات زیادی وجود دارد.
ایزدیان از نژاد و قوم مردمان کرد هستند. از آنجا که در طول تاریخ و تمدن های مختلف دچار تحولات زیادی شده اند، ریشه زمان دقیق پیدایش آنها را به سختی می توان پیدا کرد. برخی از باورهای آنها با آیین زرتشت مطابقت دارد و برخی دیگر از عقایدشان متأثر از یهودیت و مسیحیت است.
پراکندگی جغرافیایی
در واقع ایزدیه به مردمانی گفته می شود که قسمت وسیعی از مناطق کرد نشین عراق ( استان های موصل و دهوک ) ، سوریه ( شهرهای حلب، کلس، حسکه، عینتاب و منطقه جراج) و ترکیه ( طور عابدین، دیار بکر، سیرتی، جبل طور، بطمان، موش و قلب) و دیگر کشورها از جمله، ارمنستان ( شهرهای قارص، ایروان، تفلیس و باطوم)، روسیه ( مسکو، لنینگراد و منطقه قفقاز، گرجستان و آلمان (بن و هانوفر) ساکن هستند.
دیدگاههای مختلف درباره نامگذاری و ریشه ایزدیان
دیدگاه اول: بنابر این دیدگاه، ایزدیان پیروان یزید بن معاویه، خلیفه اموی بوده که در جریان واقعه کربلا و شهادت مظلومانه حسین بن علی، از وی جانبداری کرده و معتقدند بعد از مرگ دوباره ظهور می کند. بنابر این دیدگاه، نام درست این فرقه، یزیدیه است.
ایزدیان با نام هایی چون شیطان پرست و یزیدی هم شناخته می شوند. آنها بخشی از جامعه کرد را تشکیل می دهند. قدمت این نحله اعتقادی که بیشتر مورخان آن را قرن ششم هجری می دانند، بیش از این هاست و گروهی هستند که دو درصد از کل جمعیت کردها را تشکیل می دهند. محققان تاریخ ادیان بویژه پژوهشگرانی که در زمینه تاریخ عراق کار کرده اند به ایزدیان پرداخته اند. زمان پیدایش این دین از فاصله زمانی قبل از ظهور زرتشت تا قرن ششم هجری و ظهور شیخ عدی بن مسافر بیان شده است. هر چند که در مورد ریشه قومی آنها ابهامات زیادی وجود دارد.
دیدگاه دوم: در کتاب ملل و نحل این فرقه پیروان فرد خارجی (از خوارج) به نام یزید بن انسیه هستند. شهرستانی اینگونه بیان داشته که « آنان پیروان یزید بن انسیه هستند که در ماجرای حکمیت قائل به تولی بود و غیر از ازارقه ، از سایر فرقه های خوارج دوری و تبرّا می جست. هم چنین معتقد بود که خدا از غیر عرب پیامبری را مبعوث خواهد کرد و کتابی را که در آسمان ها نوشته شده است بر وی نازل خواهد کرد. دین محمد مصطفی (ص) متروک خواهد ماند و مردم بر آیین صابئه خواهند بود. البته نه صابئه حرّان و واسط.»
دیدگاه سوم: دیدگاه اکثر مورخان این است که ایزدیه فرقه ای ضاله و گمراهند که در اصل پیروان شیخ عدی بن مسافر ( 467 ـ 557 ه ) بوده اند. این فرقه ابتدا جزء فرق صوفی محسوب می شده که بعد از وفات شیخ عدی و ظهور شیخ حین ابوالبرکات ( یکی از نوادگان شیخ عدی) به انحراف کشیده شدند.
دیدگاه چهارم: بر اساس این دیدگاه، ایزدیان منسوب به شهر یزد ایران هستند و برای اولین بار در این شهر ظهور کردند و با گذشت زمان در دیگر مناطق پراکنده شدند.
دیدگاه پنجم: معتقدین به این دیدگاه باور دارند که ایزدیه خود یک آیین و کیش باستانی قوم کرد بوده و انتساب آنان را به هر قوم دیگر رد می کنند.
شیخ عدی بن مسافر
در اصل و نسب شیخ عدی مبهم و بسیار مورد اختلاف است. بسیاری از نویسندگان معاصر او را از طایفه اعراب می دانند. از طرف دیگر مورخانی همچون ابن اثیر جزری (555ـ 626 ه) ابن مستوفی أربیلی (564 ـ 637) و یاقوت حموی ( 574 ـ 626 ه ) و ابن خلکان در آثار خود اشاره ای به عرب بودن یا اموی بودن او نمی کنند.
بنابر قول مشهور شیخ عدی پس از عزیمت به بغداد و هم نشینی با شیخ عبدالقادر گیلانی، در مسیر عرفان و تصوف قرار می گیرد. او هم چنین در ایام جوانی بسیار خلوت می کرد و فردی گوشه نشین بود . پس از سالها شاگردی و ملازمت با عبدالقادر گیلانی و کسب پختگی لازم برای ارشاد مردم و به حکم ماهیت زهد و تصوف، راهی منطقه دوردستی به نام لالش می شود و در آنجا مریدانی پیدا می کند. در این دوره مردمانی که امروز ایزدیه نام دارند، به دور شیخ حلقه زده و به جهت همخوانی باورهایشان با تصوف، عدی بن مسافر را به عنوان رهبر و پیشوای معنوی خویش برگزیدند.
او سرانجام درمحرم سال 557 هجری قمری دار فانی را وداع گفت و در روستای لالش ، همان عبادتگاه و خانقاهش به خاک سپرده می شود.
هر یک از قبایل ایزدی نظامی سازمان یافته و تشکیلاتی دارند، به این ترتیب که هر قبیله چندین عشیره را در برمی گیرد و عشایر نیز به نوبه خود به واحد های کوچکتری تقسیم می شوند. اداره هر یک از واحد های مذکور بر عهده افرادی است که با توجه به وسعت و قدرت آن واحد از جایگاه و پایگاه خاص خود برخوردارند. نقشی که هر واحد در زندگی سیاسی و اجتماعی مردمانش ایفا می کند متفاوت از دیگری است.
جانشینان
بعد از وفات شیخ عدی، فرزندان و نوادگان او یکی پس از دیگری بر مردم حکم راندند. اولین جانشین او، فرزندش به نام شیخ شمس الدین حسن ابومحمد ملقب به شیخ الأکراد و ابوالبرکات است که از سال 581 تا 644 هجری در مقام شیخی بر منطقه هکاری و جبال اطراف موصل و دهوک فرمانروایی نمود. از خصوصیات شیخ حسن می توان به فصاحت و بلاغت او اشاره کرد و ذکر شده در شعر و ادب ماهر بوده است ، چنان که خیلی زود مردم را به خود جلب می کرد.
او همچنین در زمانی که محی الدین ابن عربی در موصل بوده از حضور او بهره یافت. شیخ حسن به مدت شش سال قوم خود را ترک می کند و در بیابان های هکاری انزوا اختیار کرد. در این مدت برادرش شیخ فخرالدین را جانشین و متولی خود قرار داد. بعد از شش سال آنچه که از اسرار و رموزعرفانی دست یافته بود در آثار خود بر پیروانش عرضه کرد. از جمله آثار او می توان به الجلوة لأرباب الخلوة اشاره کرد که یکی از دو کتاب مقدس ایزدیان به شمار می رود و کتاب محک الایمان و اثری دیگر به نام هدایة الاصحاب. اما سرانجام حاکم وقت موصل بدرالدین لؤلؤ که با ایزدیان مخالف بود و درصدد آزار و اذیت آنها بود در سال 644 هجری دستور دستگیری شیخ حسن را صادر می کند و بعد از مدتی که او را زندانی کرد در قلعه موصل او را خفه می کند.
بعد از کشته شدن شیخ حسن ، برادرش فخر الدین پیشوای دینی کردهای هکاری می شود. و این مقام جانشینی موروثی بوده که تا امروز ادامه پیدا کرده است. پس از فخرالدین عموزاده اش شرف الدین فرزند شیخ حسن پیشوای ایزدیان بود و دیگر شیوخ معروف ایزدیه عبارتند از تقی الدین عمر بن شیخ شمس الدین حسن ـ شیخ یوسف زین الدین العدوی ـ شیخ عزالدین بن زین الدین
نظام قبایل ایزدی
هر یک از قبایل ایزدی نظامی سازمان یافته و تشکیلاتی دارند، به این ترتیب که هر قبیله چندین عشیره را در برمی گیرد و عشایر نیز به نوبه خود به واحد های کوچکتری تقسیم می شوند. اداره هر یک از واحد های مذکور بر عهده افرادی است که با توجه به وسعت و قدرت آن واحد از جایگاه و پایگاه خاص خود برخوردارند. نقشی که هر واحد در زندگی سیاسی و اجتماعی مردمانش ایفا می کند متفاوت از دیگری است. به عنوان مثال، تأمین امنیت سیاسی و روانی افراد بر عهده قبیله و افراد آن است. یا در واحدهای کوچک تر، این مسئولیت بر عهده عشیره و رؤسای آن است.
مهمترین قبایل ایزدی که امروزه در صحنه سیاسی و فهالیت های فرهنگی و اجتماعی حضور دارند عبارتند از : شیخان، روبنشتیه، دنادیه، قایدیه، بلتینی، هکاری، هیرانی، داسنی، سلیوانا، ریشکان، هویری، موسان، ختاره، خالدی، حبصان، باسکی، رمکان و نافدنه.
ایزدیان از نژاد و قوم مردمان کرد هستند. از آنجا که در طول تاریخ و تمدن های مختلف دچار تحولات زیادی شده اند، ریشه زمان دقیق پیدایش آنها را به سختی می توان پیدا کرد. برخی از باورهای آنها با آیین زرتشت مطابقت دارد و برخی دیگر از عقایدشان متأثر از یهودیت و مسیحیت است.
پراکندگی جغرافیایی
در واقع ایزدیه به مردمانی گفته می شود که قسمت وسیعی از مناطق کرد نشین عراق ( استان های موصل و دهوک ) ، سوریه ( شهرهای حلب، کلس، حسکه، عینتاب و منطقه جراج) و ترکیه ( طور عابدین، دیار بکر، سیرتی، جبل طور، بطمان، موش و قلب) و دیگر کشورها از جمله، ارمنستان ( شهرهای قارص، ایروان، تفلیس و باطوم)، روسیه ( مسکو، لنینگراد و منطقه قفقاز، گرجستان و آلمان (بن و هانوفر) ساکن هستند.
دیدگاههای مختلف درباره نامگذاری و ریشه ایزدیان
دیدگاه اول: بنابر این دیدگاه، ایزدیان پیروان یزید بن معاویه، خلیفه اموی بوده که در جریان واقعه کربلا و شهادت مظلومانه حسین بن علی، از وی جانبداری کرده و معتقدند بعد از مرگ دوباره ظهور می کند. بنابر این دیدگاه، نام درست این فرقه، یزیدیه است.
ایزدیان با نام هایی چون شیطان پرست و یزیدی هم شناخته می شوند. آنها بخشی از جامعه کرد را تشکیل می دهند. قدمت این نحله اعتقادی که بیشتر مورخان آن را قرن ششم هجری می دانند، بیش از این هاست و گروهی هستند که دو درصد از کل جمعیت کردها را تشکیل می دهند. محققان تاریخ ادیان بویژه پژوهشگرانی که در زمینه تاریخ عراق کار کرده اند به ایزدیان پرداخته اند. زمان پیدایش این دین از فاصله زمانی قبل از ظهور زرتشت تا قرن ششم هجری و ظهور شیخ عدی بن مسافر بیان شده است. هر چند که در مورد ریشه قومی آنها ابهامات زیادی وجود دارد.
دیدگاه دوم: در کتاب ملل و نحل این فرقه پیروان فرد خارجی (از خوارج) به نام یزید بن انسیه هستند. شهرستانی اینگونه بیان داشته که « آنان پیروان یزید بن انسیه هستند که در ماجرای حکمیت قائل به تولی بود و غیر از ازارقه ، از سایر فرقه های خوارج دوری و تبرّا می جست. هم چنین معتقد بود که خدا از غیر عرب پیامبری را مبعوث خواهد کرد و کتابی را که در آسمان ها نوشته شده است بر وی نازل خواهد کرد. دین محمد مصطفی (ص) متروک خواهد ماند و مردم بر آیین صابئه خواهند بود. البته نه صابئه حرّان و واسط.»
دیدگاه سوم: دیدگاه اکثر مورخان این است که ایزدیه فرقه ای ضاله و گمراهند که در اصل پیروان شیخ عدی بن مسافر ( 467 ـ 557 ه ) بوده اند. این فرقه ابتدا جزء فرق صوفی محسوب می شده که بعد از وفات شیخ عدی و ظهور شیخ حین ابوالبرکات ( یکی از نوادگان شیخ عدی) به انحراف کشیده شدند.
دیدگاه چهارم: بر اساس این دیدگاه، ایزدیان منسوب به شهر یزد ایران هستند و برای اولین بار در این شهر ظهور کردند و با گذشت زمان در دیگر مناطق پراکنده شدند.
دیدگاه پنجم: معتقدین به این دیدگاه باور دارند که ایزدیه خود یک آیین و کیش باستانی قوم کرد بوده و انتساب آنان را به هر قوم دیگر رد می کنند.
شیخ عدی بن مسافر
در اصل و نسب شیخ عدی مبهم و بسیار مورد اختلاف است. بسیاری از نویسندگان معاصر او را از طایفه اعراب می دانند. از طرف دیگر مورخانی همچون ابن اثیر جزری (555ـ 626 ه) ابن مستوفی أربیلی (564 ـ 637) و یاقوت حموی ( 574 ـ 626 ه ) و ابن خلکان در آثار خود اشاره ای به عرب بودن یا اموی بودن او نمی کنند.
بنابر قول مشهور شیخ عدی پس از عزیمت به بغداد و هم نشینی با شیخ عبدالقادر گیلانی، در مسیر عرفان و تصوف قرار می گیرد. او هم چنین در ایام جوانی بسیار خلوت می کرد و فردی گوشه نشین بود . پس از سالها شاگردی و ملازمت با عبدالقادر گیلانی و کسب پختگی لازم برای ارشاد مردم و به حکم ماهیت زهد و تصوف، راهی منطقه دوردستی به نام لالش می شود و در آنجا مریدانی پیدا می کند. در این دوره مردمانی که امروز ایزدیه نام دارند، به دور شیخ حلقه زده و به جهت همخوانی باورهایشان با تصوف، عدی بن مسافر را به عنوان رهبر و پیشوای معنوی خویش برگزیدند.
او سرانجام درمحرم سال 557 هجری قمری دار فانی را وداع گفت و در روستای لالش ، همان عبادتگاه و خانقاهش به خاک سپرده می شود.
هر یک از قبایل ایزدی نظامی سازمان یافته و تشکیلاتی دارند، به این ترتیب که هر قبیله چندین عشیره را در برمی گیرد و عشایر نیز به نوبه خود به واحد های کوچکتری تقسیم می شوند. اداره هر یک از واحد های مذکور بر عهده افرادی است که با توجه به وسعت و قدرت آن واحد از جایگاه و پایگاه خاص خود برخوردارند. نقشی که هر واحد در زندگی سیاسی و اجتماعی مردمانش ایفا می کند متفاوت از دیگری است.
جانشینان
بعد از وفات شیخ عدی، فرزندان و نوادگان او یکی پس از دیگری بر مردم حکم راندند. اولین جانشین او، فرزندش به نام شیخ شمس الدین حسن ابومحمد ملقب به شیخ الأکراد و ابوالبرکات است که از سال 581 تا 644 هجری در مقام شیخی بر منطقه هکاری و جبال اطراف موصل و دهوک فرمانروایی نمود. از خصوصیات شیخ حسن می توان به فصاحت و بلاغت او اشاره کرد و ذکر شده در شعر و ادب ماهر بوده است ، چنان که خیلی زود مردم را به خود جلب می کرد.
او همچنین در زمانی که محی الدین ابن عربی در موصل بوده از حضور او بهره یافت. شیخ حسن به مدت شش سال قوم خود را ترک می کند و در بیابان های هکاری انزوا اختیار کرد. در این مدت برادرش شیخ فخرالدین را جانشین و متولی خود قرار داد. بعد از شش سال آنچه که از اسرار و رموزعرفانی دست یافته بود در آثار خود بر پیروانش عرضه کرد. از جمله آثار او می توان به الجلوة لأرباب الخلوة اشاره کرد که یکی از دو کتاب مقدس ایزدیان به شمار می رود و کتاب محک الایمان و اثری دیگر به نام هدایة الاصحاب. اما سرانجام حاکم وقت موصل بدرالدین لؤلؤ که با ایزدیان مخالف بود و درصدد آزار و اذیت آنها بود در سال 644 هجری دستور دستگیری شیخ حسن را صادر می کند و بعد از مدتی که او را زندانی کرد در قلعه موصل او را خفه می کند.
بعد از کشته شدن شیخ حسن ، برادرش فخر الدین پیشوای دینی کردهای هکاری می شود. و این مقام جانشینی موروثی بوده که تا امروز ادامه پیدا کرده است. پس از فخرالدین عموزاده اش شرف الدین فرزند شیخ حسن پیشوای ایزدیان بود و دیگر شیوخ معروف ایزدیه عبارتند از تقی الدین عمر بن شیخ شمس الدین حسن ـ شیخ یوسف زین الدین العدوی ـ شیخ عزالدین بن زین الدین
نظام قبایل ایزدی
هر یک از قبایل ایزدی نظامی سازمان یافته و تشکیلاتی دارند، به این ترتیب که هر قبیله چندین عشیره را در برمی گیرد و عشایر نیز به نوبه خود به واحد های کوچکتری تقسیم می شوند. اداره هر یک از واحد های مذکور بر عهده افرادی است که با توجه به وسعت و قدرت آن واحد از جایگاه و پایگاه خاص خود برخوردارند. نقشی که هر واحد در زندگی سیاسی و اجتماعی مردمانش ایفا می کند متفاوت از دیگری است. به عنوان مثال، تأمین امنیت سیاسی و روانی افراد بر عهده قبیله و افراد آن است. یا در واحدهای کوچک تر، این مسئولیت بر عهده عشیره و رؤسای آن است.
مهمترین قبایل ایزدی که امروزه در صحنه سیاسی و فهالیت های فرهنگی و اجتماعی حضور دارند عبارتند از : شیخان، روبنشتیه، دنادیه، قایدیه، بلتینی، هکاری، هیرانی، داسنی، سلیوانا، ریشکان، هویری، موسان، ختاره، خالدی، حبصان، باسکی، رمکان و نافدنه.
منبع:
یوسفی، عثمان، تاریخ و حیات اجتماعی ـ فرهنگی کردهای ایزدی، نشر پژوهشکده تاریخ اسلام، 1391
