مقبره میرمبارک در مرکز دهستان چانف در بخش لاشار از مناطق معروف بلوچستان به فاصله‌ی سی و هشت کیلومتری در جنوب شرقی اسپکه، از توابع نیکشهر، قرار گرفته است.
تعداد کلمات:1537/ تخمین زمان مطالعه: 6 دقیقه.
تعداد کلمات:1537/ تخمین زمان مطالعه: 6 دقیقه.
نویسنده: امین رضا کمالیان
نام: میرمبارک؛ میر مارک/ نشانی: شهرستان نیکشهر، بخش لاشار، دهستان چانف، قبرستان عمومی/ قدمت: قرن یازدهم ه.ش/ دایر/ مدیریت: طایفه مبارکی/ بانی: طایفه مبارکی
موقعیت مقبره
مقبره میرمبارک در مرکز دهستان چانف در بخش لاشار از مناطق معروف بلوچستان به فاصله‌ی سی و هشت کیلومتری در جنوب شرقی اسپکه، از توابع نیکشهر، قرار گرفته است. دهستان چانف که در اصطلاح محلی به آن «چامپ» می‌گویند آب و هوایی معتدل و کوهستانی دارد. جمعیت مرکز دهستان در حدود سه هزار نفر است که اکثریت ساکنان آن از افراد طایفه مبارکی (یکی از طوایف شناخته شده قوم بلوچ در منطقه) و رئیسی و دیگر طوایف بلوچ هستند. اهالی این روستا به کار کشاورزی و دامپروری مشغول‌اند. مقبره مذکور در قبرستان عمومی چامپ در نزدیکی میدان اصلی بنا شده است. دسترسی به این مقبره از طریق جاده اصلی امکان‌پذیر است.
تاریخچه‌ی مقبره
الف) نام و نشان صاحب مقبره:
میرمبارک فرزند میر کنبکی وابسته به طایفه مبارکی است که یکی از طوایف شناخته شده قوم بلوچ است. میرمبارک (میرمارک) پیری درویش مسلک با خصلتی دوگانه (این جهانی و آن جهانی)، دارای کرامات بسیار و از نوادگان حمزه، عموی پیغمبر، بوده است. میرمبارک جد بزرگ مبارکی‌های بلوچستان و فرزند میرموسی جان و سیدزاده است. میرمبارک حدود هشتصد سال پیش به همراه برادران و خواهران خود، سوریه (حلب) را ترک کرد و به جانبی رهسپار شد. عده‌ای از مبارکی‌ها معتقدند که موطن اصلی آنها بغداد در عراق بوده است؛ البته این نظریه ضعیف است و سوری بودن مبارکی‌ها مقبولیت بیشتری دارد. عبدالرحیم صابر، شاعر پارسی‌گوی بلوچ، چنین می‌گوید:
«بیا ای سخن‌گوی صادق سخن *** به من گوی نور احوال کهن
خبر ده که اصل بلوچ از کجاست *** حسب و نسب‌شان بگو تو ز راست
بگفتا بگویم به تو ای رفیق *** ز اولاد حمزه بود این رفیق
پس از مدتی آن گروه بلوچ *** به کرمان از حلب کردند کوچ».
روایت است که بعد از شهادت امام حسین (علیه السلام) گروهی از مردم دوستدار وی ناگزیر یا به جهت رنجشی که از این ظلم بر دلشان زخم زده بود از حلب راهی دیار کرمان شدند. در چاکرنامههای مذکور، مسیر این مهاجرت یکسره از حلب به لار، بیابان، رودبار، فهرج، بمپور، مکران، کیچ و سند ذکر شده است.
به موجب روایتی دیگر میرمبارک و برادرش برکت‌خان از عشایر کرمان و فارس بوده‌اند. آنان در اواخر دوران صفوی در یکی از جنگ‌های آن منطقه شکست می‌خورند و برکت خان کشته می‌شود. بعد از این واقعه، میرمبارک با یکصد نفر از بستگانش راهی ولایت شرق می‌شود. او سالها در بیابان‌های شرق بلوچستان زندگی می‌کند و سرانجام در محلی به نام شارگ که پاره‌ای از خاک بلوچستان است مستقر می‌شود و تصمیم می‌گیرد که به صورت دائم در این مکان زندگی کند. بعد از مدتی که نوه یا دامادش به نام شیخ حسین در آنجا فوت می‌کند از زخم این حادثه تاب ماندن در آن دیار را نمی‌آورد و سرانجام در روستای چانف اقامت دائم می‌گزیند (افشار سیستانی، 1371، ص304-309).
در ادامه می‌نویسد: «که میرمبارک در دوران صفویه زندگی می‌کرده است. اما طبق سندی که در قلعه اسپکه، که در واقع به دست میر نصیر فرزند میرمبارک بنا گردیده است، قدمت قلعه طبق همان سند در حدود پنجاه سال پیش که آن را پیدا کرده‌اند به 730 سال می‌رسیده است. با احتساب آن پنجاه سال قدمت قلعه به 780 سال می‌رسد. عده‌ای نیز می‌گویند نادرشاه در حمله به هند هنگام عبور از چانف و آهوران دختر میرمبارک را به عقد خود درآورده است.
روایت دیگر این است که میرمبارک از شیراز به بلوچستان آمده است و مبارکه اصفهان از نام مبارکه خواهر میرمبارک گرفته شده است. عده‌ای نیز می‌گویند که میرمبارک از شمال به بلوچستان آمده است.
آنچه مشخص است این است که میرمبارک از زندان کرمان رهایی یافته و در چانف از دنیا می‌رود در مورد اینکه چقدر زنده بوده و چند سال بعد از آزادی در چانف زندگی کرده است اطلاعاتی در دست نیست (زند مقدم، حکایت بلوچ، ج1، ص1-2).
مقبره میرمبارک در دهکده چانف زیارتگاه عموم بلوچ است. مردمان بلوچستان برای او کرامات خاصی قائل هستند و کرامات افسانه مانندی را به او نسبت می‌دهند. ولی آنچه مسلم است میرمبارک پیر صاحب کرامت و درویش وارسته‌ای بوده است که مردم بلوچ به کرامات وی اعتقاد دارند و برای زیارت مزار وی، ادای نذورات و گرفتن حاجات هر ساله عده‌ای از مناطق مختلف بلوچستان و حتی از کشور پاکستان به زیارت مقبره میرمبارک می‌آیند (ناصری، 1358، ص80).
ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:
این مقبره در قبرستان قدیمی و نزدیک به میدان اصلی روستا قرار گرفته است. مرحوم سرافرازخان مبارکی، یکی از نوادگان وی که مربوط به نسل هشتم بعد از میرمبارک و از سرداران طایفه مبارکی بوده است، این بنا را بر قبر میرمبارک ساخته و طرح اولیه مقبره همچنان حفظ شده است.
میرمبارک فرزند میر کنبکی وابسته به طایفه مبارکی است که یکی از طوایف شناخته شده قوم بلوچ است. میرمبارک (میرمارک) پیری درویش مسلک با خصلتی دوگانه (این جهانی و آن جهانی)، دارای کرامات بسیار و از نوادگان حمزه، عموی پیغمبر، بوده است. میرمبارک جد بزرگ مبارکی‌های بلوچستان و فرزند میرموسی جان و سیدزاده است. میرمبارک حدود هشتصد سال پیش به همراه برادران و خواهران خود، سوریه (حلب) را ترک کرد و به جانبی رهسپار شد. عده‌ای از مبارکی‌ها معتقدند که موطن اصلی آنها بغداد در عراق بوده است؛ البته این نظریه ضعیف است و سوری بودن مبارکی‌ها مقبولیت بیشتری دارد. عبدالرحیم صابر، شاعر پارسی‌گوی بلوچ، چنین می‌گوید:
«بیا ای سخن‌گوی صادق سخن *** به من گوی نور احوال کهن
خبر ده که اصل بلوچ از کجاست *** حسب و نسب‌شان بگو تو ز راست
بگفتا بگویم به تو ای رفیق *** ز اولاد حمزه بود این رفیق
پس از مدتی آن گروه بلوچ *** به کرمان از حلب کردند کوچ».
روایت است که بعد از شهادت امام حسین (علیه السلام) گروهی از مردم دوستدار وی ناگزیر یا به جهت رنجشی که از این ظلم بر دلشان زخم زده بود از حلب راهی دیار کرمان شدند. در چاکرنامههای مذکور، مسیر این مهاجرت یکسره از حلب به لار، بیابان، رودبار، فهرج، بمپور، مکران، کیچ و سند ذکر شده است.
به موجب روایتی دیگر میرمبارک و برادرش برکت‌خان از عشایر کرمان و فارس بوده‌اند. آنان در اواخر دوران صفوی در یکی از جنگ‌های آن منطقه شکست می‌خورند و برکت خان کشته می‌شود. بعد از این واقعه، میرمبارک با یکصد نفر از بستگانش راهی ولایت شرق می‌شود. او سالها در بیابان‌های شرق بلوچستان زندگی می‌کند و سرانجام در محلی به نام شارگ که پاره‌ای از خاک بلوچستان است مستقر می‌شود و تصمیم می‌گیرد که به صورت دائم در این مکان زندگی کند. بعد از مدتی که نوه یا دامادش به نام شیخ حسین در آنجا فوت می‌کند از زخم این حادثه تاب ماندن در آن دیار را نمی‌آورد و سرانجام در روستای چانف اقامت دائم می‌گزیند (افشار سیستانی، 1371، ص304-309).
در ادامه می‌نویسد: «که میرمبارک در دوران صفویه زندگی می‌کرده است. اما طبق سندی که در قلعه اسپکه، که در واقع به دست میر نصیر فرزند میرمبارک بنا گردیده است، قدمت قلعه طبق همان سند در حدود پنجاه سال پیش که آن را پیدا کرده‌اند به 730 سال می‌رسیده است. با احتساب آن پنجاه سال قدمت قلعه به 780 سال می‌رسد. عده‌ای نیز می‌گویند نادرشاه در حمله به هند هنگام عبور از چانف و آهوران دختر میرمبارک را به عقد خود درآورده است.
روایت دیگر این است که میرمبارک از شیراز به بلوچستان آمده است و مبارکه اصفهان از نام مبارکه خواهر میرمبارک گرفته شده است. عده‌ای نیز می‌گویند که میرمبارک از شمال به بلوچستان آمده است.
آنچه مشخص است این است که میرمبارک از زندان کرمان رهایی یافته و در چانف از دنیا می‌رود در مورد اینکه چقدر زنده بوده و چند سال بعد از آزادی در چانف زندگی کرده است اطلاعاتی در دست نیست (زند مقدم، حکایت بلوچ، ج1، ص1-2).
مقبره میرمبارک در دهکده چانف زیارتگاه عموم بلوچ است. مردمان بلوچستان برای او کرامات خاصی قائل هستند و کرامات افسانه مانندی را به او نسبت می‌دهند. ولی آنچه مسلم است میرمبارک پیر صاحب کرامت و درویش وارسته‌ای بوده است که مردم بلوچ به کرامات وی اعتقاد دارند و برای زیارت مزار وی، ادای نذورات و گرفتن حاجات هر ساله عده‌ای از مناطق مختلف بلوچستان و حتی از کشور پاکستان به زیارت مقبره میرمبارک می‌آیند (ناصری، 1358، ص80).
ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:
این مقبره در قبرستان قدیمی و نزدیک به میدان اصلی روستا قرار گرفته است. مرحوم سرافرازخان مبارکی، یکی از نوادگان وی که مربوط به نسل هشتم بعد از میرمبارک و از سرداران طایفه مبارکی بوده است، این بنا را بر قبر میرمبارک ساخته و طرح اولیه مقبره همچنان حفظ شده است.
محوطه و معماری کنونی مقبره
مقبره تک اتاقی است خشتی مستطیل شکل به ابعاد دو متر در سه متر که گنبدی کوچک و بسیار ساده دارد. این مقبره در زیر درخت گز کهنسال تنومندی که بنا به روایت‌ها بعد از خاک‌سپاری میرمبارک روییده قرار گرفته است و این درخت بر مقبره سایه افکنده است. بنا به اعتقادات مردم محلی، این درخت متعلق به میرمبارک است و هیچ کس نباید حتی از شاخ و برگ‌های خشکیده آن استفاده نماید.
نمای بیرونی مقبره مستطیل شکل است اما از درون بیضی شکل بوده و دو پنجره به ابعاد سی در سی سانتی‌متر در ضلع شرقی و غربی آن تعبیه شده است. در واقع، این پنجره‌ها ضمن تأمین نور، محل انداختن نذورات زائران به داخل مقبره است. در ورودی آن چوبی بوده است که در سال‌های اخیر به دلیل فرسودگی، دری آهنی به ابعاد یک متر و شصت سانتی‌متر در هشتاد سانتی‌متر جایگزین آن شده است. مناره‌ای مثلث شکل به ارتفاع پنجاه سانتی‌متر از خشت و گل بر بالای در ورودی ساخته شده است.
نمای بیرونی مقبره گلی و گویا اخیراً ترمیم شده است. داخل مقبره بیضی شکل و کف آن سیمانی با فرش ماشینی پوشیده شده است. سقف مقبره با چوب درختان خرما پوشیده شده است که در طی زمان تغییر رنگ داده و سیاه شده است. در دیوار شمالی مقبره، طاقچه‌ای با چند جلد قرآن کریم وجود دارد. نور مقبره را لامپی معمولی تأمین می‌کند.
قبر میرمبارک با پارچهای قرمز رنگ که بر آن «آیت الکرسی» نوشته شده، پوشیده شده است. همچنین بر روی قبر ده‌ها تکه پارچه به رنگ‌ها و جنس‌های مختلف قرار دارد. این پارچه‌ها ارزان قیمت هستند که مردم، نذر مزار کرده‌اند. اگرچه ساختمان این مقبره اخیراً سطحی بازسازی شده کماکان در حال تخریب است.
نمای بیرونی مقبره مستطیل شکل است اما از درون بیضی شکل بوده و دو پنجره به ابعاد سی در سی سانتی‌متر در ضلع شرقی و غربی آن تعبیه شده است. در واقع، این پنجره‌ها ضمن تأمین نور، محل انداختن نذورات زائران به داخل مقبره است. در ورودی آن چوبی بوده است که در سال‌های اخیر به دلیل فرسودگی، دری آهنی به ابعاد یک متر و شصت سانتی‌متر در هشتاد سانتی‌متر جایگزین آن شده است. مناره‌ای مثلث شکل به ارتفاع پنجاه سانتی‌متر از خشت و گل بر بالای در ورودی ساخته شده است.
نمای بیرونی مقبره گلی و گویا اخیراً ترمیم شده است. داخل مقبره بیضی شکل و کف آن سیمانی با فرش ماشینی پوشیده شده است. سقف مقبره با چوب درختان خرما پوشیده شده است که در طی زمان تغییر رنگ داده و سیاه شده است. در دیوار شمالی مقبره، طاقچه‌ای با چند جلد قرآن کریم وجود دارد. نور مقبره را لامپی معمولی تأمین می‌کند.
قبر میرمبارک با پارچهای قرمز رنگ که بر آن «آیت الکرسی» نوشته شده، پوشیده شده است. همچنین بر روی قبر ده‌ها تکه پارچه به رنگ‌ها و جنس‌های مختلف قرار دارد. این پارچه‌ها ارزان قیمت هستند که مردم، نذر مزار کرده‌اند. اگرچه ساختمان این مقبره اخیراً سطحی بازسازی شده کماکان در حال تخریب است.
توضیحات تکمیلی و ملاحظات
1. زائران:
بیشتر زائران از اهالی دهستان چانف هستند و معمولاً همه روزه به این مکان مراجعه می‌کنند، از روستاها و شهرهای دیگر بلوچستان هم گاهی به این مکان می‌آیند. از آنجا که این مرحوم در نزد طوایف مختلف از جایگاه و منزلت ویژه‌ای برخوردار بوده است، علاوه بر طایفه مبارکی، طوایف دیگر از جمله میرلاشاری، ملک و بلیدهای نیز احترامی خاص برای وی قائل هستند.
2. نذورات:
طبق گفته‌ی راوی، نذورات مردم در گذشته شامل گوسفند و بز بوده و اما اکنون وجوه نقد است. معمولاً ارادتمندان در روزهای دوشنبه و پنجشنبه به توزیع شیرینی و خرما در بین مستمندان می‌پردازند (چانف، 1355، شماره20، ص58).
3. موقوفات:
زمین فعلی مقبره متعلق به قبرستان عمومی دهستان است و نهاد یا سازمان خاصی بر آن نظارت ندارد.
4. مراسم:
برداشتن پارچه‌های رنگی روی سنگ قبر میرمبارک برای دراویش و صوفی‌های دوره‌گردی که به زیارت و اعتکاف می‌آیند آزاد است. اگر فرد دیگری از آن بخواهد باید از صاحب قبر اجازه بگیرد و سپس در حالت بی‌خود شدن یا در خواب به آنان الهام می‌شود. مردم شدیداً معتقدند که اگر کسی بدون اجازه به اموال میرمبارک دست بزند باید منتظر بلا باشد.
زائران این مقبره به منظور شفاعت و برآورده شدن حاجاتشان پارچه‌های رنگی را به درخت کهنسالی، که بر بالای قبر جلوهگر است، گره می‌زنند.
5. دفن شدگان:
در گذشته مزار پیر غلطان نیز در کنار مقبره میرمبارک قرار داشته که به کلی تخریب شده است و اثری از آن نیست، مردم بلوچ در گذشته برای گرفتن حاجت به این مکان مراجعه می‌کردند. از آنجا که مقبره در قبرستان دهستان بنا شده است، انبوهی از قبرهای جدید و قدیم دور تا دور آن را احاطه کرده است. در داخل مقبره نیز قبر دیگری وجود دارد که بنا به گفته راوی، مدفن خواهر میرمبارک است که «زرخاتون» نام دارد و مرگ او را، بعد از فوت میرمبارک می‌دانند. همچنین میرمبارک خواهر دیگری به نام بی‌بی جمال خاتون داشته است که مقبره وی در روستای عیسی آباد از توابع شهرستان نیکشهر و مورد احترام اهالی منطقه است. روستای عیسی آباد در فاصله پانزده کیلومتری شمال شهر اسپکه قرار دارد، این روستا را عیسی‌خان مبارکی، که زمانی فرماندار ایرانشهر و بعدها نماینده مجلس شورای ملی بوده، آباد کرده است.
6. متولیان و خادمان:
براساس گفته معتمدان دهستان چانف، این مقبره را تاکنون اجداد طایفه مبارکی نگهداری می‌کرده‌اند و هم‌اکنون نیز از این خاندان، حاج نواز مبارکی مسئولیت خادمی مقبره را برعهده دارد.
راویان محلی:
احمد بلیدهای؛ نواز مبارکی
تحقیق میدانی:
1388/11/5
منبع‌مقاله: کمالیان، امین‌رضا؛ (1390)، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان شهرستان‌های ایرانشهر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.
بیشتر زائران از اهالی دهستان چانف هستند و معمولاً همه روزه به این مکان مراجعه می‌کنند، از روستاها و شهرهای دیگر بلوچستان هم گاهی به این مکان می‌آیند. از آنجا که این مرحوم در نزد طوایف مختلف از جایگاه و منزلت ویژه‌ای برخوردار بوده است، علاوه بر طایفه مبارکی، طوایف دیگر از جمله میرلاشاری، ملک و بلیدهای نیز احترامی خاص برای وی قائل هستند.
2. نذورات:
طبق گفته‌ی راوی، نذورات مردم در گذشته شامل گوسفند و بز بوده و اما اکنون وجوه نقد است. معمولاً ارادتمندان در روزهای دوشنبه و پنجشنبه به توزیع شیرینی و خرما در بین مستمندان می‌پردازند (چانف، 1355، شماره20، ص58).
3. موقوفات:
زمین فعلی مقبره متعلق به قبرستان عمومی دهستان است و نهاد یا سازمان خاصی بر آن نظارت ندارد.
4. مراسم:
برداشتن پارچه‌های رنگی روی سنگ قبر میرمبارک برای دراویش و صوفی‌های دوره‌گردی که به زیارت و اعتکاف می‌آیند آزاد است. اگر فرد دیگری از آن بخواهد باید از صاحب قبر اجازه بگیرد و سپس در حالت بی‌خود شدن یا در خواب به آنان الهام می‌شود. مردم شدیداً معتقدند که اگر کسی بدون اجازه به اموال میرمبارک دست بزند باید منتظر بلا باشد.
زائران این مقبره به منظور شفاعت و برآورده شدن حاجاتشان پارچه‌های رنگی را به درخت کهنسالی، که بر بالای قبر جلوهگر است، گره می‌زنند.
5. دفن شدگان:
در گذشته مزار پیر غلطان نیز در کنار مقبره میرمبارک قرار داشته که به کلی تخریب شده است و اثری از آن نیست، مردم بلوچ در گذشته برای گرفتن حاجت به این مکان مراجعه می‌کردند. از آنجا که مقبره در قبرستان دهستان بنا شده است، انبوهی از قبرهای جدید و قدیم دور تا دور آن را احاطه کرده است. در داخل مقبره نیز قبر دیگری وجود دارد که بنا به گفته راوی، مدفن خواهر میرمبارک است که «زرخاتون» نام دارد و مرگ او را، بعد از فوت میرمبارک می‌دانند. همچنین میرمبارک خواهر دیگری به نام بی‌بی جمال خاتون داشته است که مقبره وی در روستای عیسی آباد از توابع شهرستان نیکشهر و مورد احترام اهالی منطقه است. روستای عیسی آباد در فاصله پانزده کیلومتری شمال شهر اسپکه قرار دارد، این روستا را عیسی‌خان مبارکی، که زمانی فرماندار ایرانشهر و بعدها نماینده مجلس شورای ملی بوده، آباد کرده است.
6. متولیان و خادمان:
براساس گفته معتمدان دهستان چانف، این مقبره را تاکنون اجداد طایفه مبارکی نگهداری می‌کرده‌اند و هم‌اکنون نیز از این خاندان، حاج نواز مبارکی مسئولیت خادمی مقبره را برعهده دارد.
راویان محلی:
احمد بلیدهای؛ نواز مبارکی
تحقیق میدانی:
1388/11/5
منبع‌مقاله: کمالیان، امین‌رضا؛ (1390)، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان شهرستان‌های ایرانشهر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.
مطالب مرتبط
مزار حضرت اِرمیا (علیه السلام)
مزار حضرت اَیّوب (علیه السلام)
مزار حضرت سلیمان علیه‌السلام
