تفاسير قرن پنجم

1-تلخيص البان عن مجازات القرآن، اثر ابوالحسن محمد از نوادگان ابراهيم مجاب فرزند امام موسي کاظم (ع) معروف به شريف رضي از بزرگان شيعه و ائمه ادب و جامع کتاب گرانقدر نهج البلاغه (شريف رضي) تفسير مورد بحث در يک جلد به زبان عربي در تفسير آيات قرآن کريم مخصوصاً واژه ها و عبارات و تعبيرات مجازي و کنايي و استعاري است. سه تفسير ديگر اثر مرحوم شريف رضي عبارتند از: حقائق التأويل في متشابه التنزيل، مجازات القرآن و معاني القرآن.
2-الناسخ و المنسوخ، اثر ابوالقاسم هبه الله از مفسران و اکابر قراء شيعه. کارل بروکلمان در ادب العربي اين تفسير را معرفي کرده است. نسخه هاي اين تفسير در کتابخانه هاي عمومي و خصوصي ايران و مصر و اروپا موجود است که نسخه هاي آستان قدس رضوي، بريتانيا، پاريس، برلين و قاهره از آن جمله اند.
3-تفسير المظفر، اثر شيخ ابوالفرج مظفر فرزند علي بن الحسن حمداني قزويني از شيوخ اماميه و سفراي حضرت حجه ابن الحسين (عج) در قزوين. تفسير مورد بحث در يک جلد به زبان عربي و به شيوه روائي است گويا نسخه اي از اين تفسير در کتابخانه خصوصي هندوستان مشاهده شده است.
4- الآيات النازله في اميرالمؤمنين (ع) تفسير امامه اميرالمؤمنين (ع) من القرآن)، اثر ابو عبدالله فرزند محمدبن نعمان معروف به شيخ مفيد از ائمه حديث و شيوخ متکلمين اماميه و رئيس مطلق شيعه در عصر خويش.
نسخه اي از اين تفسير نزد سيد ابن طاووس موجود بود و آن را بر اولاد خويش وقف نموده و تمام آن را در کتاب خود (سعد السعود النفوس منضود) در بار دوم فصل اهل البيت و امامت نقل کرده است.
5-تفسير الکشف و البيان عن تفسير القرآن (تفسير ثعلبي) فرزند ابراهيم نيشابوري معروف به ثعالبي يا ثعلبي اديب نحوي لغوي محدث مقري، متکلم، خطيب و از فقهاي زمان خود. ثعالبي تفسير خود را به شيوه روائي تأليف نموده است و شامل جمله اي از اشارات و معاني لطيف و اعراب کلمات و وجوه قرائات و همچنين اخبار و روايات اماميه و فضائل خاندان عصمت و طهارت (ع) است بدين جهت از منابع مجلسي اين تفسير را يکي از مصادر بحارالانوار خود قرار داده است. دو تفسير ديگر نيز از ابواسحق احمد ثعالبي، تفسير مزبور در يک جلد به شيوه روائي تدوين يافته که يک نسخه از آن نزد سيدبن طاووس موجود بوده است و ديگر تفسير عرايس المجالس در شرح قصص قرآن و به زبان عربي است از اين تفسير نسخه هاي قديم در کتابخانه دانشگاه تهران و در کتابخانه آستان قدس رضوي موجود است. چاپ و نشر اين تفسير نخست در بولاق سپس در بمبئي و مصر و بيروت بارها انجام شده است.
6-تفسير ابن سينا (تفسير شيخ الرئيس ابوعلي سينا) اثر ابوعلي الحسين فرزند عبدالله معروف به شيخ الرئيس و ابن سينا فيلسوف و پزشک نامدار مسلمان تفسيرهاي کوچک او که به شيوه حکمي و فلسفي نگاشته شده است و تا عصر حاضر از گزند حوادث روزگار در امان مانده است، تفسير بر چند سوره نسبتاً کوچک قرآن کريم است کهن ترين نسخه شناخته شده تفسير او در کتابخانه موقوفه شيخ محمد صالح برغاني حائري در کربلا است.
7-تأويل الآيات (تفسير اثبات النبوه و تأويل ما في کلمات الانبياء من الرموز) اثر شيخ الرئيس ابوعلي سينا شامل تأويل چند آيه از آيات قرآن کريم مي باشد. ابن سينا با مشرب فلسفي خود به شيوه کلامي به بيان شرح و تأويل رموز وحي و تفسير آيات مذکور پرداخته است. نسخه اين تفسير ضمن مجموعه اي از رسائل وي در کتابخانه شيخ هادي آن کاشف الخطاء در نجف محفوظ است.
8-کفايه التفسير، اثر ابوعبدالله اسماعيل از مفسران و علماي عصر خود مفسر تفسيرخود را به شيوه روائي تأليف نموده است. نسخه اي نفيس از اين تفسير در کتابخانه آستان قدس رضوي موجود است.
9-ما نزل من القرآن في علي عليه السلام (تفسير النور المشتعل) اثر حافظ ابونعيم احمد از اعاظم علماي اسلام و ثقات حفاظ حديث و مشاهير مورخان که مورد وثوق فريقين بوده است. او سر سلسله ي خاندان قديمي و معروف مجلسي در اصفهان است (آل مجلسي)نسخه اي از اين تفسير تا مطلع قرن هفتتم هجري در دست بوده و ابوحسين يحيي معروف بله ابن بطريق نسخه اي از آن را در اختيار داشته و درتفسير خويش خصائص الوحي المبين قسمت هايي را آورده ولي در فهرست هاي چاپ کتابخانه هاي امروزي از اين تفسير ياد نشده است.
10-غرر الفوائد و دررالقلائد (تفسير شريف المرتضي) اثر علم الهدي سيد مرتضي يا شريف مرتضي، ابوالقاسم علي فرزند ابواحمد الحسين موسوي از نواده هاي ابراهيم مجاب فرزند امام موسي کاظم (ع) از اعاظم علماي شيعه و شيخ طائفه اماميه و نقيب علويان ابن عمادحنبلي از وي به عنوان نقيب طالبان و رئيس شيعه در عراق ياد مي کند.
11-التحصيل في مختصر التفصيل، اثر ابوالعباس احمد فرزند عمار مهدوي تميمي مقري اندلسي از مفسران شيعه و نحويان و قراء مفسر اصلاً از شهر مهديه قيروان که به دست المهدي خليفه فاطمي تأسيس گرديد و مرکز اسماعيليه بود، مي باشد. تفسير بزرگ وي به نام التفصيل الجامع لعلوم التنزيل در اندلس شهرت عظيم و رواج زيادي يافت. اين امر باعث گرديد به خاطر تشيع مفسر جمعي از مخالفين او نزد حاکم اندلسي از وي سعايت کرده و گفتند اين تفسير از آن ابوالعباس نيست و از ديگري مي باشد که به خود نسبت داده است. حاکم اندلسي آن تفسير را از وي گرفت و از مفسر خواست که مجدداً تفسير ديگري را تأليف نمايد. او مشغول تأليف تفسيرالتحصيل في مختصرالتفصيل گرديد.
12-تفسير ابوالفتح ديلمي (تفسير القرآن الکريم) اثر امام ابوالفتح الناصر فرزند حسين بن محمد از احفاد امام حسن مجتبي (ع) معروف به ديلمي از مشاهير ائمه زيديه. تفسير مورد بحث به زبان عربي در چهار جلد بزرگ شامل تفسير قرآن کريم به شيوه روائي و کلامي است. مفسر پس از ذکر آيات به شرح و تفسير و بيان غرائب آنها مي پردازد. دو تفسير ديگر از ابوالفتح الناصر ديلمي ذکر کرده اند: 1-العهد الاکيد في تفسير قرآن المجيد 2-البرهان في تفسير غريب القرآن. از هر دو تفسير فوق گويا نسخه هايي در کتابخانه هاي خصوصي يمن مشاهده شده است.
13-التبيان في تفسير القرآن، اثر شيخ ابوجعفر محمد فرزند حسن بن علي طوسي معروف به شيخ الطائفه و شيخ طوسي از ارکان طائفه جعفريه و ائمه مفسران اماميه. تفسير مورد بحث در ده جلد به زبان عربي شامل تفسير قرآن کريم از آغاز تا انجام است و نيز اين نخستين تفسير معتبر و مفصل شيعي است که در آن تمام علوم قرآن مجيد را يک جا جمع و گردآوري نموده است.
14-تفسير ابويعلي جعفري: تفسير جعفري از شريف ابويعلي از علماي اماميه و از مشايخ اجازات. ابويعلي داماد استادش شيخ مفيد بود و پس از وفات استاد رياست شيعه اماميه و به او منتهي گرديد. مفسر از تبار جعفرطيار است. اين تفسير به شيوه روائي و کلامي مي باشد.
5-اسباب النزول، اثر ابوالحسن علي امام مفسرين و از علماي نحو و لغت. تفسير اسباب النزول به شيوه روائي است.
16-تفسير تنزيه القرآن عن المطاعن، مؤلف اين اثر قاضي عبدالجبار معتزلي است. چنانکه از شيوه نگارش اين کتاب بر مي آيد هدف مؤلف آن نبوده که تفسيري از آيات قرآن ارائه دهد بلکه قصد او بيان نکاتي بوده که در ذهن خواننده سؤال برانگيز است. هدف اصلي و اساسي نگارش اين کتاب پرداختن و مستدل ساختن عقايد معتزله است که بخش زيادي از کتب را به خود اختصاص داده است.
اين کتاب به رغم آنکه در بيان آراي معتزله بسيار روشنگر است با توجه به تبحر کامل مؤلف در مباحث نظم عبارت قرآن کريم و زيبايي ترکيب قرآني که سراسر بلاغت و اعجاز در خود دارد بسيارکارآمد است.
17-تفسير حدائق ذات بهجه (تفسير قزويني) اثر شيخ ابويوسف عبدالسلام قزوين فرزند محمدبن يوسف بن بندار قزويني معروف به ابن بندار مي باشد. ابويوسف قزويني از مفسران شيعه و متکلمان اماميه به شمار مي رود.
تفسير مورد بحث در هفتصد جلد به زبان عربي و شيوع عقلي و کلامي به بهره گيري از روايات واحاديث ائمه معصومين (ع) نوشته شده است. عبدالکريم سمعاني که اين تفسير را مشاهده کرده در کتاب خود "الانساب" مي نويسد: هرگز تفسيري به بزرگي آن ديده نشده است و نيز جامع بسياري از فوائد مي باشد اما آن با سخنان معتزله آميخته است و اعتقادات خويش را در اين تفسير بيان نموده. ابن حجر عسقلاني در لسان الميزان مي نويسد او امام معتزله و داعي آنان بود.
منبع:نشريه روشنان،شماره 5
/خ