معلم نمونه در قرآن

در نظام و فرهنگ اسلامی علم و معلم از جایگاه بسیار رفیع و ارزشمندی برخوردار است، به طوری که باری تعالی در کتاب آسمانی خود به قلم قسم یاد می کند،[1] عالمان را چندین درجه بالاتر از دیگران معرفی می فرماید: «یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیرٌ؛[2]خداوند کسانى را که ایمان آورده‏اند و کسانى را که علم به آنان داده شده درجات عظیمى مى‏بخشد؛ و خداوند به آنچه انجام مى‏دهید آگاه است!» در اهمیت و جایگاه معلمی و با اقتباس از آموزه های وحیانی می شود این چنین ادعا کرد که خدای متعال اولین معلم بشریت بوده آنگاه که انسان را آفرید و اعلام کرد که می خواهد او را جانشین خود بر روی زمین قرار دهد، آنگاه برای گروهی از فرشتگان این سؤال به وجود آمد که آیا می خواهی کسی را در روی زمین جانشین خود قرار دهی که در زمین فساد می کند، آنگاه خداوند همه حقایق را به آدم آموخت، و سپس فرشتگان را از آن با خبر کرد.[3]

پیامبران معلمان بشریت

پس از خدای متعال این پیامبران بودند که جایگاه رفیع معلمی را به دست گرفتند و سکان دار هدایت و ارشاد امت بودند و پرچم آموزش و راهبری جامعه انسانی را به دست گرفتند، «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنینَ إِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی‏ ضَلالٍ مُبینٍ؛[4]خداوند بر مؤمنان منت نهاد [نعمت بزرگى بخشید] هنگامى که در میان آنها، پیامبرى از خودشان برانگیخت؛ که آیات او را بر آنها بخواند، و آنها را پاک کند و کتاب و حکمت بیاموزد؛ هر چند پیش از آن، در گمراهى آشکارى بودند.» این مطلب که خدای متعال از میان همه ی نعمت ها تنها برای نعمت فرستادن پیامبرانی برای تربیت انسانها بر آنان منت می نهد، نشان از ارزش و مقام بلندی است که خداوند برای تعلیم و تربیت انسان قائل بوده است، از این رو در منابع روایی پیامبر را معلم معرفی می کند.«اِنَّما بُعِثتُ مُعَلِّماً»[5]

نقش معلم در روشنگری و حراست از مرزهای فرهنگی

از برخی آموزه های روایی این مطلب به دست می آید که معلمان نمونه همچون ستارگانی هستند که در تاریکی و ظلمت های شبانگاهی راهنمای افراد هستند، «إِنَّ مَثَلَ الْعُلَمَاءِ فِی الْأَرْضِ کَمَثَلِ النُّجُومِ فِی السَّمَاءِ یُهْتَدَى بِهَا فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ فَإِذَا طُمِسَتْ أَوْشَکَ أَنْ تَضِلَّ الْهُدَاةُ؛[6] دانشمندان در زمین مانند ستارگان آسمانند که در ظلمات خشکى و دریا به کمک آن راه جویند و همین که ستارگان نهان شدند.» بر اساس این روایت نقش معلم هدایت و روشنگری است. معلم می بایست با چراغ علمی که به همراه دارد، تاریکی های نادانی و جهالت را از میان بردارد و با بیان حقایق فضا را برای اهلش همواره نماید. علاوه بر مطالب یاد شده در فرهنگ روایات، معلمان مرزبانان فرهنگی نیز معرفی شده اند، از آنجا که اسلام همواره مخالفانی دارد که تلاش می کنند حقانیت مقبولیت عقاید و ارزش های دینی و معرفتی را زیر سؤال ببرند لازم است گروهی از این مرزها همانند مرزهای جغرافیایی دفاع و حراست کنند.

کما اینکه در منابع روایی نقل شده است: «عُلَمَاءُ شِیعَتِنَا مُرَابِطُونَ- فِی الثَّغْرِ الَّذِی یَلِی إِبْلِیسَ وَ عَفَارِیتَهُ یَمْنَعُونَهُمْ عَنِ الْخُرُوجِ عَلَى ضُعَفَاءِ شِیعَتِنَا وَ عَنْ أَنْ یَتَسَلَّطَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ وَ شِیعَتُهُ النَّوَاصِبُ أَلَا فَمَنِ انْتَصَبَ لِذَلِکَ مِنْ شِیعَتِنَا کَانَ أَفْضَلَ مِمَّنْ جَاهَدَ الرُّومَ وَ التُّرْکَ وَ الْخَزَرَ أَلْفَ أَلْفِ مَرَّةٍ لِأَنَّهُ یَدْفَعُ عَنْ أَدْیَانِ مُحِبِّینَا وَ ذَلِکَ یَدْفَعُ عَنْ أَبْدَانِهِم‏؛[7] علماى شیعه ما همچون مرزداران، مانع یورش ابلیس‏ به شیعیان ناتوان شده، و جلوى غلبه ناصبان شیطان صفت را مى‏گیرند. پس بدانید هر که این گونه در مقام دفاع از شیعیان ما برآید فضیلتش از جهادکننده با روم و ترک و خزر، هزار هزار بار بیشتر است، زیرا آن از کیش پیروان ما دفاع مى‏کند و این از جسم آنان.»

وظایف سنگین معلمان در تربیت دینی دانش آموزان

1-تهذیب و خود سازی

اولین و مهمترین وظیفه ای که یک معلم نمونه و وارسته باید سر لوحه کار و برنامه آموزشی و تربیتی متربیان خود قرار دهد، اصلاح و پالایش نفس خویش است، تا یک معلم خود را به خوبی تربیت و مهیای مباحث تربیتی نکرده باشد، نمی تواند در خلق و خوی دانش آموزان نیز کار اثربخشی انجام دهد از این رو خدای متعال تزکیه را بر تعلیم مقدم می دارد و می فرماید: «کَما أَرْسَلْنا فیکُمْ رَسُولاً مِنْکُمْ یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِنا وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُعَلِّمُکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ؛[8]همان‏گونه (که با تغییر قبله، نعمت خود را بر شما کامل کردیم،) رسولى از خودتان در میان شما فرستادیم تا آیات ما را بر شما بخواند و شما را پاک کند و به شما، کتاب و حکمت بیاموزد و آنچه را نمى‏دانستید، به شما یاد دهد.»
یک معلم نمونه باید روحیه حق گرایی را در وجود خود و متربیان تقویت نماید، در صورتی که فطرت حق گرای دانش آموزان تربیت و تقویت نشود، ممکن است تحت تأثیر عوامل نامناسبی، به تدریج کارایی خود را از دست دهد، از این رو مهمترین نقش معلم در این زمینه این است که فطرت الهی و حق گرای دانش آموزان را از گزند عوامل منفی حفظ و آن را شکوفا سازد.

2-تقویت سعه صدر و تحمل بالا

بدون تردید حرفه ی معلمی یکی از مشاغل مقدسی است که در خود سختی های فراوانی را به همراه دارد، تأثیر تدریجی و پذیرش کُند مباحث تربیتی و گاهاً بی رغبتی و یا ناهنجاری اخلاقی برخی متربیان کار معلمی را با سختی هایی مواجه می کند، در این چنین فضایی داشتن سعه صدر، تحمل بالا، و خویشتن داری و عشق به دانش آموزان می تواند شاخص موفقیت در بحث آموزش و پرورش باشد. عامل مهمی که اولیای الهی آن را این چنین از خدای متعال مسألت می کرده اند: «قالَ رَبِّ اشْرَحْ لی‏ صَدْری وَ یَسِّرْ لی‏ أَمْری وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانی‏ یَفْقَهُوا قَوْلی.»[9]

3-تقویت روحیه مهربانی، شفقت و حسن برخورد
خدای متعال در قرآن کریم آب پاکی را روی دست پیامبر خود ریخته و فرموده است: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک؛[10] به (برکت) رحمت الهى، در برابر آنان [مردم‏] نرم (و مهربان) شدى! و اگر خشن و سنگدل بودى، از اطراف تو، پراکنده مى‏ شدند.» این آیه به خوبی گویای این است که حرفه معلمی باید با مهربانی و حسن برخورد همراه باشد؛ کما اینکه ادبای فرهنگ فارسی این چنین سروده اند:

درس ادیب اگر بود زمزمهٔ محبتی جمعه به مکتب آورد طفل گریزپای را

4-تقویت روحیه حق گرایی

یک معلم نمونه باید روحیه حق گرایی را در وجود خود و متربیان تقویت نماید، در صورتی که فطرت حق گرای دانش آموزان تربیت و تقویت نشود، ممکن است تحت تأثیر عوامل نامناسبی، به تدریج کارایی خود را از دست دهد، از این رو مهمترین نقش معلم در این زمینه این است که فطرت الهی و حق گرای دانش آموزان را از گزند عوامل منفی حفظ و آن را شکوفا سازد.[11]

5-تقویت قدرت تفکر و تشخیص حق از باطل
خدای متعال در آیات فراوانی انسان را به اندیشیدن و تفکر کردن دعوت کرده است، از این رو به خوبی می توان این عامل زیستی را شاخص موفقیت معرفی کرد، در واقع انسان با اندیشیدن می تواند به ماهیت خود حیات انسانی ببخشد تا زمانی که این تفکر و اندیشیدن در مسیر صحیح و اصولی خود باشد انسان می تواند به آینده خود خوش بین باشد، وظیفه معلمان در این خصوص قرار دادن متربیان در ریل صحیح تفکر و اندیشه اسلامی و قرآنی است.

منابع:
[1]. سوره قلم، آیه1. «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ؛ ن، سوگند به قلم و آنچه می نویسند»
[2]. سوره مجادله، آیه 11.
[3]. سوره بقره: آیات 31-33.
[4]. سوره ال عمران، آیه 164.
[5]. شرح أصول الکافی‏، ملاصدرا،ج۲ ص۹۵؛ «روزی پیامبراکرم(ص) بیرون آمد و دو گروهی را دید که یکی به دعا و نیایش مشغول بودند و گروهی دیگر به مردم علم می آموختند پس پیامبر(ص) فرمود: اما گروه اول از خداوند مسئلت می کنند، اگر خداوندبخواهد به آنها عطا خواهد و اگر نخواهد آنها را منع خواهدنمود. واما گروهی که به مردم علم می آموزند، همانا من معلم مبعوث شده ام، سپس رو به این گروه کرد و درکنار آنها نشست.»
[6]. بحار الأنوار، ج‏2، ح85.
[7]. الإحتجاج على أهل اللجاج (للطبرسی)، ج‏2 ص385.
[8]. سوره بقره، آیه 151.
[9]. سوره طه، آیات28-25.
[10]. آل عمران، آیه 159.
[11]. محمد داوودی، نقش معلم در تربیت دینی، ص172.