بی گمان، مهم ترین شبی که هر ساله تکرار می شود «شب قدر» است. راجع به شب قدر مطالبی بسیاری گفته و نوشته شده است. قرآن کریم و روایات نورانی اهل بیت (ع) حاوی نکات فراوانی راجع به اهمیت شب قدر و لزوم توجه به آن است.
شاید کمتر فردی را بیابیم که راجع به شب قدر نشنیده و یا مطالعه نکرده باشد و این نوشتار نیز مدعی ارائه مطالب نو و جدیدی به مخاطب نیست. این نوشته تنها مجالی برای تذکر مطلبی مهم و تا حدودی مورد غفلت واقع شده است.
شاید کمتر فردی را بیابیم که راجع به شب قدر نشنیده و یا مطالعه نکرده باشد و این نوشتار نیز مدعی ارائه مطالب نو و جدیدی به مخاطب نیست. این نوشته تنها مجالی برای تذکر مطلبی مهم و تا حدودی مورد غفلت واقع شده است.
مظاهر مختلف لذائذ زودگذر دنیوی، بستری برای غفلت
«غفلت» به معنای امری ضد تفکر و توجه معنا شده است. قرآن کریم غافلان را مورد مذمت قرار داده:
« وَإِنَّ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ عَنْ آیَاتِنَا لَغَافِلُونَ ».[1]
غفلت، زمینه ساز فراموشی پروردگار و دوری از برنامه سعادت بخشی است که توسط انبیاء و اولیاء برای هدایت بشیریت از جانب خداوند آورده اند. از همین رو قرآن از غفلت نهی کرده است: «وَلَا تَکُنْ مِنَ الْغَافِلِینَ»؛ هرگز از غافلان و بی خبران از یاد خدا مباش.[2]
غفلت، ریشه در عوامل مختلفی دارد که همه آنها به سرگرم شدن به دنیا و دوری از یاد خداوند باز می گردد. امیرالمؤمنین، علی (ع) می فرماید: امام علی (ع): «ایها الناس ایاکم و حب الدنیا فانها راءس کل خطیئه و باب کل سیئه و قران کل فتنه و داعی کل رزیه»؛ ای مردم! از دوستی دنیا بپرهیزید که آن سر هر خطا و در هر بلا ومقرون با هر فتنه و کشاننده هر مصیبتی است.[3]
سرانجام غفلت، سقوط در درّه نابودی و تنزل به درجه حیوانات بلکه بدتر از آنها است: «وَلَقَدْ ذَرَاْنا لِجَهَنَّمَ کَثیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْانْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ اَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَلَهُمْ اذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها اوُلئِکَ کالاَنْعامِ بَلْ هُمْ اَضَلُّ اوُلئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ؛ تحقیقاً (گروه) کثیری از جنّ و انس را (گویا) برای جهنم آفریدیم؛ (زیرا) اینان قلب دارند، ولی حقایق را نمی‌فهمند؛ و چشم دارند، ولی نمی‌بینند. که سرانجام نافرمانی خدا چیست؛ و گوش دارند ولی نمی‌شنوند؛ (و خود را به کری می‌زنند) اینان همچون چهارپایان بلکه گمراه‌ترند؛ آنها غافلند. و غفلت‌شان از شنیدن و دیدن انسانی و تفکر محرومشان کرده است.» [4]
« وَإِنَّ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ عَنْ آیَاتِنَا لَغَافِلُونَ ».[1]
غفلت، زمینه ساز فراموشی پروردگار و دوری از برنامه سعادت بخشی است که توسط انبیاء و اولیاء برای هدایت بشیریت از جانب خداوند آورده اند. از همین رو قرآن از غفلت نهی کرده است: «وَلَا تَکُنْ مِنَ الْغَافِلِینَ»؛ هرگز از غافلان و بی خبران از یاد خدا مباش.[2]
غفلت، ریشه در عوامل مختلفی دارد که همه آنها به سرگرم شدن به دنیا و دوری از یاد خداوند باز می گردد. امیرالمؤمنین، علی (ع) می فرماید: امام علی (ع): «ایها الناس ایاکم و حب الدنیا فانها راءس کل خطیئه و باب کل سیئه و قران کل فتنه و داعی کل رزیه»؛ ای مردم! از دوستی دنیا بپرهیزید که آن سر هر خطا و در هر بلا ومقرون با هر فتنه و کشاننده هر مصیبتی است.[3]
سرانجام غفلت، سقوط در درّه نابودی و تنزل به درجه حیوانات بلکه بدتر از آنها است: «وَلَقَدْ ذَرَاْنا لِجَهَنَّمَ کَثیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْانْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ اَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَلَهُمْ اذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها اوُلئِکَ کالاَنْعامِ بَلْ هُمْ اَضَلُّ اوُلئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ؛ تحقیقاً (گروه) کثیری از جنّ و انس را (گویا) برای جهنم آفریدیم؛ (زیرا) اینان قلب دارند، ولی حقایق را نمی‌فهمند؛ و چشم دارند، ولی نمی‌بینند. که سرانجام نافرمانی خدا چیست؛ و گوش دارند ولی نمی‌شنوند؛ (و خود را به کری می‌زنند) اینان همچون چهارپایان بلکه گمراه‌ترند؛ آنها غافلند. و غفلت‌شان از شنیدن و دیدن انسانی و تفکر محرومشان کرده است.» [4]
«شب قدر» بهانه ای برای آشتی کنان
خداوند حکیم و مهربان، به اعطای نعمت های بیکران اکتفا نکرده و با ارسال بهترین بندگان خود، برنامه جامع هدایت انسان را برای دستیابی به قله های سعادت هر دو جهان، در اختیار بشر قرار داده است. ارحم الراحمین، به این نیز اکتفا نکرده و با علم به ضعف بندگان و احتمال مشغولیت ایشان به مظاهری زودگذر دنیوی و عدم تدارک برای سرای باقی و زندگی جاودان، زمینه هایی را برای بازگشت بندگان به آغوش رحمت الهی فراهم کرده تا بهانه ای باشد برای تفضّلات بی حد و حساب خود به بشریت.
شب قدر، فرصتی طلایی برای آشتی کنان با پروردگار است؛ فرصتی که همه چیز در آن برای بازگشت به محیط ایمنِ عبودیت و تقرب الهی آماده و زمینه برای جبران کاستی ها و کم کاری های بندگان فراهم شده است مکان ها و زمان های خاص ـ که از جانب شریعت معرفی شده و عبادت در آنها، ثمرات و ثواب های بی حساب دارد ـ از قاعده فوق الذکر پیروی کرده و بهانه ای برای یکتای مهربان فراهم می کند تا دروازه های نور را به سوی بندگان گشوده و آنها را از منجلاب تاریکِ سرگرمی های فانی دنیوی به سوی افقی بیکران رهنمون شود.
قرآن کریم، شب قدر را برتر از هزار ماه می داند: «لَیلَةُ القَدرِ خَیرٌ مِن اَلفِ شَهرٍ». در آموزه های معصومین (ع) نیز «شب قدر» به عنوان بهترین زمان ها معرفی شده و چنانچه امام صادق (ع) فرموده اند: ماه رمضان سرآمد همه ماه های دوازده گانه و شب قدر، قلب این ماه به شمار می رود. و این نشان از شرافت این شب عظیم است.
شب قدر، فرصتی طلایی برای آشتی کنان با پروردگار است؛ فرصتی که همه چیز در آن برای بازگشت به محیط ایمنِ عبودیت و تقرب الهی آماده و زمینه برای جبران کاستی ها و کم کاری های بندگان فراهم شده است. در روایتی شنیدنی از نبی اکرم (ص) آمده است که به گفتگوی حضرت موسی (ع) با خداوند اشاره می کند.[5]
حضرت موسی (ع) به پیشگاه الهی عرض می کند: «إِلَهِی أُرِیدُ قُرْبَکَ قَالَ قُرْبِی لِمَنْ یَسْتَیْقِظُ [اِسْتَیْقَظَ] لَیْلَةَ اَلْقَدْرِ»؛ خداوندا می خواهم، به تو نزدیک شوم، فرمود: قرب من از آن کسی است که شب قدر بیدار بماند.
«قَالَ إِلَهِی أُرِیدُ رَحْمَتَکَ قَالَ رَحْمَتِی لِمَنْ رَحِمَ اَلْمَسَاکِینَ لَیْلَةَ اَلْقَدْرِ»؛ عرض کرد: خداوندا رحمتت را می خواهم، فرمود: رحمتم از آن کسی است که در شب قدر به مسکینان رحمت کند.
« قَالَ إِلَهِی أُرِیدُ اَلْجَوَازَ عَلَى اَلصِّرَاطِ قَالَ ذَلِکَ لِمَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فِی لَیْلَةِ اَلْقَدْرِ»؛ عرض کرد خداوندا جواز گذشتن از صراط را از تو می خواهم، فرمود: آن متعلق به کسی است که در شب قدر صدقه ای بدهد.
« قَالَ إِلَهِی أُرِیدُ مِنْ أَشْجَارِ اَلْجَنَّةِ وَ ثِمَارِهَا قَالَ ذَلِکَ لِمَنْ سَبَّحَ تَسْبِیحَةً فِی لَیْلَةِ اَلْقَدْرِ»؛ عرض کرد: خداوندا از درختان بهشت و ازمیوه هایش می خواهم، فرمود: آنها از آن کسی است که در شب قدر تسبیح گوید.
« قَالَ إِلَهِی أُرِیدُ اَلنَّجَاةَ قَالَ اَلنَّجَاةُ مِنَ اَلنَّارِ قَالَ نَعَمْ قَالَ ذَلِکَ لِمَنِ اِسْتَغْفَرَ فِی لَیْلَةِ اَلْقَدْرِ»؛ عرض کرد خداوندا رهایی از جهنم را می خواهم. فرمود: آن از آن کسی است که در شب قدر استغفار کند.
« قَالَ إِلَهِی أُرِیدُ رِضَاکَ قَالَ رِضَائِی لِمَنْ صَلَّى رَکْعَتَیْنِ فِی لَیْلَةِ اَلْقَدْرِ»؛ عرض کرد: خداوندا خشنودی تو را می خواهم. فرمود: خشنودی من از آن کسی است که در شب قدر دو رکعت نماز بگذارد.
شب قدر، فرصتی طلایی برای آشتی کنان با پروردگار است؛ فرصتی که همه چیز در آن برای بازگشت به محیط ایمنِ عبودیت و تقرب الهی آماده و زمینه برای جبران کاستی ها و کم کاری های بندگان فراهم شده است مکان ها و زمان های خاص ـ که از جانب شریعت معرفی شده و عبادت در آنها، ثمرات و ثواب های بی حساب دارد ـ از قاعده فوق الذکر پیروی کرده و بهانه ای برای یکتای مهربان فراهم می کند تا دروازه های نور را به سوی بندگان گشوده و آنها را از منجلاب تاریکِ سرگرمی های فانی دنیوی به سوی افقی بیکران رهنمون شود.
قرآن کریم، شب قدر را برتر از هزار ماه می داند: «لَیلَةُ القَدرِ خَیرٌ مِن اَلفِ شَهرٍ». در آموزه های معصومین (ع) نیز «شب قدر» به عنوان بهترین زمان ها معرفی شده و چنانچه امام صادق (ع) فرموده اند: ماه رمضان سرآمد همه ماه های دوازده گانه و شب قدر، قلب این ماه به شمار می رود. و این نشان از شرافت این شب عظیم است.
شب قدر، فرصتی طلایی برای آشتی کنان با پروردگار است؛ فرصتی که همه چیز در آن برای بازگشت به محیط ایمنِ عبودیت و تقرب الهی آماده و زمینه برای جبران کاستی ها و کم کاری های بندگان فراهم شده است. در روایتی شنیدنی از نبی اکرم (ص) آمده است که به گفتگوی حضرت موسی (ع) با خداوند اشاره می کند.[5]
حضرت موسی (ع) به پیشگاه الهی عرض می کند: «إِلَهِی أُرِیدُ قُرْبَکَ قَالَ قُرْبِی لِمَنْ یَسْتَیْقِظُ [اِسْتَیْقَظَ] لَیْلَةَ اَلْقَدْرِ»؛ خداوندا می خواهم، به تو نزدیک شوم، فرمود: قرب من از آن کسی است که شب قدر بیدار بماند.
«قَالَ إِلَهِی أُرِیدُ رَحْمَتَکَ قَالَ رَحْمَتِی لِمَنْ رَحِمَ اَلْمَسَاکِینَ لَیْلَةَ اَلْقَدْرِ»؛ عرض کرد: خداوندا رحمتت را می خواهم، فرمود: رحمتم از آن کسی است که در شب قدر به مسکینان رحمت کند.
« قَالَ إِلَهِی أُرِیدُ اَلْجَوَازَ عَلَى اَلصِّرَاطِ قَالَ ذَلِکَ لِمَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فِی لَیْلَةِ اَلْقَدْرِ»؛ عرض کرد خداوندا جواز گذشتن از صراط را از تو می خواهم، فرمود: آن متعلق به کسی است که در شب قدر صدقه ای بدهد.
« قَالَ إِلَهِی أُرِیدُ مِنْ أَشْجَارِ اَلْجَنَّةِ وَ ثِمَارِهَا قَالَ ذَلِکَ لِمَنْ سَبَّحَ تَسْبِیحَةً فِی لَیْلَةِ اَلْقَدْرِ»؛ عرض کرد: خداوندا از درختان بهشت و ازمیوه هایش می خواهم، فرمود: آنها از آن کسی است که در شب قدر تسبیح گوید.
« قَالَ إِلَهِی أُرِیدُ اَلنَّجَاةَ قَالَ اَلنَّجَاةُ مِنَ اَلنَّارِ قَالَ نَعَمْ قَالَ ذَلِکَ لِمَنِ اِسْتَغْفَرَ فِی لَیْلَةِ اَلْقَدْرِ»؛ عرض کرد خداوندا رهایی از جهنم را می خواهم. فرمود: آن از آن کسی است که در شب قدر استغفار کند.
« قَالَ إِلَهِی أُرِیدُ رِضَاکَ قَالَ رِضَائِی لِمَنْ صَلَّى رَکْعَتَیْنِ فِی لَیْلَةِ اَلْقَدْرِ»؛ عرض کرد: خداوندا خشنودی تو را می خواهم. فرمود: خشنودی من از آن کسی است که در شب قدر دو رکعت نماز بگذارد.
نکته آخر
همانگونه که گذشت، شب قدر، شب آشتی کنان با خداوند و بازگشت به صراط مستقیم عبودیت و گام نهادن در مسیر رشد و تعالی انسان است. با این وجود بعضی این فرصت استثنایی و بی بدیل را مغتنم شمرده و کمال استفاده را از آن می نمایند و برخی دیگر، غرق در حیات زودگذر دنیا شده و در منجلاب غفلت و تاریکی بیش از پیش فرو می روند.
خداوند در سوره اسراء به دو گروه اشاره کرده و می فرماید: « مَنْ کَانَ یُرِیدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِیهَا مَا نَشَاءُ لِمَنْ نُرِیدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلَاهَا مَذْمُومًا مَدْحُورًا وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ وَسَعَى لَهَا سَعْیَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِکَ کَانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُورًا»؛ هر کس خواهان [دنیاى] زودگذر است به زودى هر که را خواهیم [نصیبى] از آن مى دهیم آنگاه جهنم را که در آن خوار و رانده داخل خواهد شد براى او مقرر مى داریم و هر کس خواهان آخرت است و نهایت کوشش را براى آن بکند و مؤمن باشد آنانند که تلاش آنها مورد حق شناسى واقع خواهد شد. [6]
در ادامه خداوند رحمان می فرماید: «کُلًّا نُمِدُّ هَؤُلَاءِ وَهَؤُلَاءِ مِنْ عَطَاءِ رَبِّکَ وَمَا کَانَ عَطَاءُ رَبِّکَ مَحْظُورًا انْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَلَلْآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجَاتٍ وَأَکْبَرُ تَفْضِیلًا»؛ هر دو [دسته] اینان و آنان را از عطاى پروردگارت مدد مى بخشیم و عطاى پروردگارت [از کسى] منع نشده است، ببین چگونه بعضى از آنان را بر بعضى دیگر برترى داده ایم و قطعا درجات آخرت و برترى آن بزرگتر و بیشتر است.[7]
شب قدر مجالی برای انسان فراهم می کند تا ازمیان دو گروه فوق، مسیر خود را انتخاب کرده و راه را برای دستیابی به قله های عزت هموار کرده و خود را از سرگردانی در کوره راه های لذائد زود گذر برهاند.
خداوند در سوره اسراء به دو گروه اشاره کرده و می فرماید: « مَنْ کَانَ یُرِیدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِیهَا مَا نَشَاءُ لِمَنْ نُرِیدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلَاهَا مَذْمُومًا مَدْحُورًا وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ وَسَعَى لَهَا سَعْیَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِکَ کَانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُورًا»؛ هر کس خواهان [دنیاى] زودگذر است به زودى هر که را خواهیم [نصیبى] از آن مى دهیم آنگاه جهنم را که در آن خوار و رانده داخل خواهد شد براى او مقرر مى داریم و هر کس خواهان آخرت است و نهایت کوشش را براى آن بکند و مؤمن باشد آنانند که تلاش آنها مورد حق شناسى واقع خواهد شد. [6]
در ادامه خداوند رحمان می فرماید: «کُلًّا نُمِدُّ هَؤُلَاءِ وَهَؤُلَاءِ مِنْ عَطَاءِ رَبِّکَ وَمَا کَانَ عَطَاءُ رَبِّکَ مَحْظُورًا انْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَلَلْآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجَاتٍ وَأَکْبَرُ تَفْضِیلًا»؛ هر دو [دسته] اینان و آنان را از عطاى پروردگارت مدد مى بخشیم و عطاى پروردگارت [از کسى] منع نشده است، ببین چگونه بعضى از آنان را بر بعضى دیگر برترى داده ایم و قطعا درجات آخرت و برترى آن بزرگتر و بیشتر است.[7]
شب قدر مجالی برای انسان فراهم می کند تا ازمیان دو گروه فوق، مسیر خود را انتخاب کرده و راه را برای دستیابی به قله های عزت هموار کرده و خود را از سرگردانی در کوره راه های لذائد زود گذر برهاند.
