گروه دوم از علمای شیعی، به گرایشی در فقه روی آوردند که جوهره اصلی آن را عقل در خدمت تعالیم دین تشکیل می داد. از این گرایش با عنوان اصولیون یا فقه اجتهادی یاد می کنیم. (1)
اصحاب نقل (اخباریان قدیم)
شهر قم در قرن های سوم و چهارم هجری مرکز مهم و اصلی اصحاب حدیث (نقل) و فعالیت عمده آنها گردآوری احادیث نقل شده از ائمه معصوم علی بوده است. در این دوران، شرایط فرهنگی و سیاسی شیعه به گونه ای است که حفظ و حراست و بازآرایی اخبار و احادیث امری ضروری می نماید.ویژگی‌های مکتب قم
نخستین و مهم ترین مشخصه این مکتب، توسعه جمع آوری و تدوین احادیث است. دومین ویژگی آن، ایجاد طرح تازه ای در کتابت فقه یعنی «پاسخ نامه ها» بود. بدین گونه شیعیان از فقهای سراسر جهان اسلام درباره مسائلی که برایشان پیش می آمد استفسار می کردند و فقها به این سؤالات پاسخ می نوشتند. در این شیوه، مباحث فقه از مرز فروع فقهی در حدیث اهل بیت علیهم السلام تجاوز نمی کرد و فقها به فروع جدید و استدلال و رأی نمی پرداختند. تقدم نقل بر عقل، اصل مهم معرفت شناختی مکتب قم یا ری بود. بنابر اعتقاد اخباریان قدیم (شیخ صدوق و جناب کلینی) عقل توان و صلاحیت آن را ندارد که در وادی شریعت گام نهد. این معرفت شناسی، روش شناسی خاص خود را نیز به همراه داشت. فهم احکام دینی منحصر در مراجعه مستقیم به نصوص دینی گردید. به این معنا که فهم روایی یا حدیثی روش دستیابی به احکام الهی دانسته می شد.(2)اصحاب عقل
در قرن چهارم و با پیدایش مکتب کلامی - فقهی بغداد که از کلام عقلانی و روش شناسی اصول فقه جانب داری می کرد، مکتب قم رو به افول گرایید. مشخصه اصلی این مکتب در برابر مکتب قم روش شناسی آن است. این روش که در میان فقها از آن به «اصول» تعبیر می شود ناشی از معرفت شناسی اصحاب مکتب بغداد است که قائل به کاربرد «عقل» در فهم احکام الهی بودند.از نمایندگان برجسته مکتب اصولی در سیر تاریخی می توان به این افراد را نام برد:
1. ابومحمد حسن بن على عمانی معروف به ابی علی عقیل یمانی (متوفای ۳۲۸ یا ۳۲۹ ق).
2. ابوعلی محمد بن احمد کاتب اسکافی معروف به ابن جنید (متوفای ۳۸۱ق) ٣. شیخ محمد بن نعمان مشهور به شیخ مفید (۳۳۸ - ۴۱۳ ق) شیخ مفید مهم ترین و برجسته ترین نماینده مکتب بغداد و از بنیانگذاران شیوه اجتهادی در فقه امامیه محسوب می شود. که با ظهور او سلطه محدثان و گرایش حدیثی آنان در رویارویی با تفکر اجتهادی نیرومندش متزلزل شد.
اخباری گری (اخباریان جدید)
فرقه ای از علمای شیعه امامیه هستند که عمدتا اخبار اهل بیت را مأخذ و اساس عقاید و احکام دین می دانند و به سایر مدارک فقط در صورتی که با احادیث ائمه و تأیید شده باشد استناد می کنند. در مقابل ایشان اصولیین و پیروان مکتب اجتهاد قرار دارند که احکام را از کتاب و سنت و اجماع و عقل استنباط می کنند و معتقدند تنها اخبار نمی تواند مصدر همه تکالیف و جوابگوی همه نیازهای جامعه در هر عصر و زمان باشد. مکتب اخباری گری از اوایل قرن دهم هجری توسط محمدامین استر آبادی آغاز می گردد. بعد از استرآبادی مدت دو قرن، به خصوص قرن یازدهم هجری زمان اوج اخباری گری بوده است.بزرگان اخباریین اکثرا در این دو قرن دهم و یازدهم) ظهور کردهاند. یکی از علل گرایش بزرگانی همچون محقق کرکی (۱۰۱۲ - ۱۰۷۶ ق)، صاحب حدائق (۱۱۰۷ - ۱۱۶۸ق)، شیخ حر عاملی (۱۰۳۳ - ۱۱۰۴ق)، علامه مجلسی (۱۰۳۸ - ۱۱۱۰ق)، فیض کاشانی (۱۰۰۷ - ۱۰۹۱ق) و سید نعمت الله جزایری (۱۰۵۰ - ۱۱۱۲ق) به مسلک اخباری گری و حمایت آنان از این مسلک، جنبه قداست ظاهری اخباری گری است که با عنوان دفاع از مکتب اهل بیت ع ظهور کرد. به گونه ای که تابعین و حامیان این مکتب، بر این باور بودند که گرایش به مکتب فقاهت و اجتهاد، نوعی ضربه به مکتب اهل بیت ع و اخبار ائمه اطهار است. این باور باعث گردید که آنان با سرمایه های علمی که داشتند از مکتب اخباری گری حمایت کنند و به این مکتب، رنگ علمی و شرعی دهند.
پی‌نوشت:
1. سید محسن آل سید غفور، جایگاه سیاسی عالم دینی در دو مکتب اخباری و اصولی، ص ۳۰ و ۳۱.
2. همان، فصل دوم
منبع: تفکرعقلی در کتاب و سنت، حمیدرضا رضانیا، چاپ دوم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، قم 1393
