هر نوع اختلال در عملکردهای هیجانی، تحصیلی و اجتماعی فرد را اختلالات روانی می خوانند. آمارهای پراکنده ای در این باره وجود دارد، اما تحقیقات جسته گریخته ای که در این زمینه انجام شده است، نشان می دهد که حدود ۲۰ درصد از کودکان و نوجوانان زیر ۱۸ سال ما به نوعی از این اختلالات روانی رنج می برند.
در سنین پیش دبستانی به طور معمول اختلالات روانی مربوط به اختلالات فیزیولوژی است، مثلا اختلال در خواب و غذا که این مسئله به این دلیل پیش می آید که هنوز ریتم های فیزیولوژیک در کودک کامل نشده است. در این سنین همچنین کودک دچار اضطراب نیز می شود که این اضطرابها ناشی از جدایی از والدین است. البته در دوران پیش دبستانی انواع و اقسام اختلالات ناقص رشد یا اوتیسم هم بسیار شایع است. در سنین دبستان شایع ترین اختلال در کودکان، اختلال بیش فعالی و سوء تغذیه است. نتیجه مطالعات اپیدمیولوژیک ما نشان می دهد که ۱۰ درصد کودکان بیش فعالی دارند، یعنی به طور متوسط در هر کلاس درس ۴ تا ۵ نفر از دانش آموزان به اختلال بیش فعالی مبتلا هستند. در دوران نوجوانی یا پس از دبستان، انواع و اقسام اختلالات ارتباطی، پرخاشگری و افسردگی وجود دارد. به طور کلی می توان گفت که ۲۰ درصد کودکان و نوجوانان ایرانی زیر ۱۸ سال مبتلا به یکی از انواع اختلالات روانی و نیازمند کمک هستند.
کودکان مبتلا به اختلالات رفتاری چالش های فراوانی را برای والدینشان به وجود می آورند. این کودکان رفتارهایی از خود نشان می دهند که تأثیری منفی بر اطرافیانشان (والدین، دوستان و معلمان) می گذارد و واکنش های ناخوشایند این افراد در پاسخ به رفتار آنها نیز متقابلا به خودشان باز می گردد.
اختلال بیش فعالی چیست و چه علائم خاصی دارد؟
مشکل اصلی کودکان مبتلا به بیش فعالی این است که نمی توانند رفتارشان را کنترل کنند و به آنها نظم ببخشند. کودکان مزبور به دلیل این ناتوانی، نمی توانند رفتاری هماهنگ و مناسب با محیط اطراف نشان دهند. علائم بارز بیش فعالی عبارت اند از:کم توجهی، حواس پرتی، تکانشگری و نقص تمرکز. تمایز رفتاری این کودکان با همسالان در کارهایی که نیاز به تمرکز و توجه بیشتری دارند، نظیر تکالیف مدرسه، بروز می کند. آنها همچنین به دلیل حواس پرتی، در به یاد آوردن موضوعات مختلف مشکل دارند، زیرا ذهنشان بیش از حد مشغول اطلاعات حسی است.تحقیقات نشان می دهد که ۸۲ تا ۹۵ درصد کودکان مبتلا به اختلال سلوک قبلا اختلال لجبازی داشته اند و ۶۰ درصد آنها نیز قبلا علائم واضح بیش فعالی را از خود نشان داده اند.این کودکان بدون فکر کردن دست به انجام اعمالی می زنند؛ تمرکز بر روی یک موضوع واحد برای این کودکان بسیار سخت است، به همین دلیل بیشتر اعمالشان بدون تفکر انجام می شود، پاسخگویی نامناسب و خارج از نوبت به سؤالات در کلاس درس، بروز رفتارهای جسورانه، پرت کردن چیزهایا اذیت کردن بچه های دیگر از علائم تکانشی در این کودکان است.
این اختلال چگونه درمان می شود؟ اختلال روانی بیش فعالی در بیشتر موارد قابل درمان و تا درصد بالایی قابل کنترل است. این اختلال در مواردی خفیف، متوسط و شدید است. در مورد بیش فعالی خفیف باید محیط را که شامل مدرسه و خانه است ساماندهی کنیم تا محیط برای کودک مناسب باشد. به طور عمده این کودکان نیاز به محیطی دارند که آنها را تشویق کنند که روش های مناسبی هم برای تشویق کودکان وجود دارد؛ همچنان که تشویق بیشتر است باید نظارت هم بیشتر شود. در بیش فعالی متوسط و شدید حتما درمان دارویی نیاز است. البته در سال های اخیر درمان های بسیار مناسبی برای اختلال به وجود آمده است که بعضی از این داروها در داخل کشور نیز وجود دارد.
محققان هنوز به نتیجه روشن و واضحی درباره دلایل اختلال لجبازی دست نیافته اند، اما برخی معتقدند که دلایل این اختلال، عصبی و زیستی است. این کودکان بسیار تحریک پذیرند و در دوران طفولیت، نوپایی و قبل از مدرسه اخلاق تندی دارند. با بروز این رفتارها از سوی کودکان، والدین آنها نیز شروع به بدرفتاری و خشونت می کنند و این امر نتیجه ای جز پیشرفت علائم این اختلال در کودکان نخواهد داشت. والدین این بچه ها باید بیش از سایر والدین به تلاش و چاره جویی و مبارزه بپردازند در حالی که بیشتر آنها اطلاعات و توانایی لازم را برای دست و پنجه نرم کردن با این مشکلات رفتاری ندارند. آنها اغلب در برخوردهای انضباطی شان، والدینی خشن، ناهماهنگ و ناتوان هستند.
کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال سلوک مدام به حقوق دیگران و قوانین و هنجارهای اجتماعی تجاوز می کنند. این رفتارها در خانه، مدرسه یا در جامعه از آنها سر می زند. طیف مشکلات رفتاری این کودکان از رفتارهای آشکار ستیزه جویانه تا رفتارهای نا آشکار ناستیزجویانه را در بر می گیرد. رفتارهای آشکارستیزه جویانه شامل ناسزاگویی به دیگران، سرقت مسلحانه، پرخاشگری، خشونت جنسی خواهد بود و یا به طور کلی هر رفتاری که بر دیگران تأثیرگذار است. رفتارهای نا آشکارناستیزه جویانه نیز سرقت غیر مسلحانه، مدرسه گریزی، فرار کردن و استفاده از مواد مخدر است که این دسته از رفتارها برخلاف اصول و قوانین اجتماعی هستند.
تحقیقات نشان می دهد که ۸۲ تا ۹۵ درصد کودکان مبتلا به اختلال سلوک قبلا اختلال لجبازی داشته اند و ۶۰ درصد آنها نیز قبلا علائم واضح بیش فعالی را از خود نشان داده اند. به طور تقریب ۲۰ تا ۳۰ درصد کودکان مبتلا به بیش فعالی در سال های اولیه دبستان حتما اختلال سلوک داشته و حدود ۴۰ تا ۶۰ درصد نوجوانان مبتلا به بیش فعالی، اختلال سلوک نیز دارند. این در حالی است که به طور مسلم کودکان مبتلا به اختلال سلوک در معرض خطر مشکلات روحی، اجتماعی، تحصیلی و شغلی در بزرگسالی خواهند بود.
اختلالات رفتاری کودکان
محققان عقیده دارند که بیشتر کودکان مبتلا به اختلالات رفتاری در خانواده‌های سرکوبگر بزرگ شده اند. فرآیند این خانواده ها بدین صورت است که والدین و بچه‌ها برای کنترل یکدیگر از رفتارهای منفی استفاده می کنند و در واقع والدین توانایی لازم برای هدایت فرزندانشان را ندارند. در چنین خانواده ای، والدین هیچ پروایی از فرمان دادن، فریاد زدن، سرزنش و تنبیه کردن بچه ها ندارند. بچه ها هم به همین ترتیب عمل می کنند تا بتوانند والدینشان را کنترل کنند. به طور معمول هر دو طرف تسلیم یکدیگر می شوند و این باعث تقویت رفتار در هردو طرف می شود.اوتیسم عبارت است از اختلال در تکلم کودکان. کودکانی که دیرزبان باز می کنند و تکلمشان روان نیست و از نظر مهارت های اجتماعی و رشد اجتماعی مشکل دارند، دچار اختلال اوتیسم هستند. این کودکان فوق العاده بی قرارند و با گروه همسالان خود نمی جوشند. این اختلال در صورتی که درمان نشود تأثیراتش را روی رشد روانی کودک و اعتماد به نفس وی بر جای خواهد گذاشت. آمارها درباره وجود این اختلال، یک آمار جهانی و حدود یک درصد است، یعنی از هر ۱۰۰ کودک یک کودک به این اختلال مبتلاست.
منبع: روانشناسی کودک، بتول جعفری گلستان، چاپ دوم، نوید حکمت، قم 1396
