بهترین شیوه تربیت فرزند در اسلام

یکی از نعمت های با ارزشی که خدای متعال به بسیاری از بندگان خود عطا کرد، نعمت اولاد و فرزندان صالح است، از طرفی والدین گرامی می بایست در پاسخ به این عطای الهی[1] بهترین روش را برای تربیت و آموزش دینی آنها در پیش بگیرند تا اینکه انسان های صالح و نیکو کاری به جامعه دینی عرضه شود، با این حال همه افراد در این عرصه به موفقیت لازم دست پیدا نمی کنند. روانشناسان اسلامی بر این باورند که سبک فرزند پروری نا مناسب و اشتباهات رایجی که در برخی از سبک زندگی های غلط وجود دارد، مانع دست یابی به موفقیت در این عرصه می شود. در این نوشتار طی چند مقاله به انواع سبک های فرزند پروری اشاره خواهیم کرد و برخی از اشتباهات رایج از این روش ها را متذکر می شویم.

در هر جامعه و خانواده ای سبک و روش های مختلفی در خصوص فرزند پروری در پیش گرفته می شود. محققان علوم روانشناسی در تبیین معنای فرزند پروری این چنین بیان داشته اند، به  مجموعه ی رفتار، گفتار و روش هایی که والدین در قبال فرزندان در پیش می گیرند، فرزند پروری اطلاق می شود، چرا که هر نوع عملکرد والدین در خانه و خانواده تأثیر مستقیمی در شکل گیری شخصیت و هویت انسانی و اخلاقی فرزندان بر جای می گذارد.

فرزند پروری مقتدرانه روشی متفاوت با رویکرد پدرسالاری و استبدادی است، در واقع بیشتر شبیه به روش شایسته سالاری است تا استبدادی. روش تربیتی مقتدرانه در روانشناسی اسلامی به روشی اطلاق می شود که والدین در مسیر تربیت دینی فرزندان خود به طور جدی و با صلابت و رعایت عقلانیت وارد در عرصه تربیت اعضای خانواده می شوند، در این چنین روشی اصول تربیتی به طور معقولانه ای رعایت می شود، در واقع در این روش والدین در عین حال که روش های کنترلی و محدودیت هایی را برای فرزندانشان ترسیم می کنند چرایی عملکرد خود را به فرزندان توضیح می دهند، شاخص های کلی این چنین رویکردی در فرزند پروری عبارتند از: اصول گرایی، عقل محوری و احسان مداری،  علاوه بر شاخص های کلی این نوع روش تربیتی می توان امتیازها و ویژگی هایی را برای آن بیان کرد:
در سبک فرزند پروری سهل گیرانه یک نوع ولنگاری مزمن در شیوه تربیتی والدین مشاهده می شود به طوری که هیچ گونه مسئولیت خاصی در بین والدین مشاهده نمی شود، این در حالی است که بر اساس قواعده و قوانین اسلامی هر انسانی نسبت به پیرامون خود مسئول و پاسخگو آفریده شده است.
1- حمایت اجتماعی از فرزندان، 2-ارتباط دو سویه بین فرزندان و والدین، 3-پاسخگویی، 4-روشنگری و بصیرت افزایی، 5-مسئولیت پذیری، 6-مشخص بودن حدود و مرزها و محدودیت های تربیتی، 7-برقراری فضای امن و آرام در محیط خانواده8-عزت و استقلال نفس، 9-برجسته بودن اعتماد به نفس و خلاقیت و تفکر و اندیشه، در بین والدین و فرزندان[2] در این شیوه تربیتی هر چند اعضای خانواده از آزادی و عزت نفس اصولی برخوردارند، ولی هیچ گاه این چنین آزادی به ولنگاری تربیتی منجر نمی شود.

در این چنین شیوه و الگوی تربیتی والدین پیش از آنکه در تربیت دینی فرزندان قدم بردارند در اصلاح خود تلاش می کنند، تا اینکه آمر به آیه شریفی باشند که باری تعالی در ترسیم وظایف والدین می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَة؛[3]اى کسانى که ایمان آورده‏اید خود و خانواده خویش را از آتشى که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه دارید...» نکته بسیار مهمی که در تربیت مقتدرانه اصولی لحاظ می شود اعطای مسئولیت ها به فرزندان بر اساس واقعیات و توانایی های پیش روی هست نه بر اساس انتظارات صرف و غیر واقع بینانه، موضوعی که می توان لایه هایی از آن را در روایات اسلامی نیز مشاهده کرد.

در واقع یک نوع از شیوه تربیتی بسیار بسته، خشک، و غیر انعطاف پذیر است که بیشتر رویکرد آمرانه و دستوری دارد، نوعاً از ناحیه بزرگتر دستور صادر می شود بدون اینکه به خواست و نیاز سایرین توجه معقولانه ای صورت بگیرد، از جمله ویژگی های این شیوه تربیتی عبارت است از: 1-انتظارات بیش از حد از فرزندان، 2-وجود تنش در بین اعضا، 3-ناراضی بودن فرزندان و اعضای خانواده از دستورات طاقت فرسا و گاهاً غیراصولی، 4-زورگویی، 5-مشاجرات و درگیری های رفتاری و گفتاری در بین اعضا بیشتر نمایان می شود.  

پیامدهایی که این شیوه تربیتی در خانواده می تواند برجای بگذارد نیز کم نیست، از جمله اینکه عزّت نفس مورد خدشه قرار می گیرد، و فرزندان به استعداد و توانایی خود دست پیدا نمی کند، استعداد و خلاقت در بین فرزندان کاهش می یابد، زورگویی والدین موجب انفعال فرزندان شده و انسان های ضعیفی به جامعه تحویل داده می شود، چه بسا فرزندان در این چنین خانواده ای به جُبن و ترس نیز مبتلا شوند، در این شیوه تربیتی گاهاً برای به کرسی نشاندن فرمان انواع تنبیه های روانی و بدنی نیز اعمال شود و این در حالی است، این فرزندان جز در موارد خاص و نادر نباید مورد تنبیه بدنی قرار گیرند. در منابع روایی نقل شده است فردى گوید: نزد امام ابو الحسن موسى کاظم(علیه السلام) از فرزندم شکایت کردم، فرمود: «فقَالَ لَا تَضْرِبْهُ وَ اهْجُرْهُ وَ لَا تُطِل‏؛[4] یعنى: او را نزن، بلکه از او دورى نما (و قهر کن) ولى این را نیز طول مده.»

در سبک فرزند پروری سهل گیرانه یک نوع ولنگاری مزمن در شیوه تربیتی والدین مشاهده می شود به طوری که هیچ گونه مسئولیت خاصی در بین والدین مشاهده نمی شود، این در حالی است که بر اساس قواعده و قوانین اسلامی هر انسانی نسبت به پیرامون خود مسئول و پاسخگو آفریده شده است.[5] والدین سهل گیر هیچ گونه کنترلی روی کودکان خود ندارند، هر چند این دسته از والدین در خصوص نیازهای مادی کودکان بسیار کوشا و پر تلاش ظاهر می شوند، ولی نسبت به نیازهای تربیتی، فرهنگی، و دینی بسیار ساده اندیشانه از کنار همه چیز عبور می کنند و برنامه ی خاصی در این خصوص ندارند، کودکان هر کاری در این چنین خانواده هایی می توانند انجام دهند و والدین بدون توجه به آسیب های این آزادی بدون حد و حصر برای فرزندان هیچ گونه محدودیتی را نمی پسندند، هیچ گونه انتظاری برای پذیرش مسئولیت های دینی، اخلاقی و اجتماعی از فرزندان در نظر گرفته نمی شود، همین امر موجب می شود فرزندان در این چنین خانواده هایی، پر توقع، لوس، گاهاً گستاخ و سرکش، بی نظم و بی هدف بار بیایند، فرزندانی که از مهارت های لازم زندگی خالی هستند و قدرت مواجه شدن با سختی و مشکلات بسیار اندک است.[6]

در رد و نقد این چنین سبک فرزند پروری همین بس که در روان شناسی اسلامی والدین می بایست در مراحل مختلف زندگی به نوعی انتظارات اصولی و بجایی از کودکان خود داشته باشند، و مسئولیت و مهارت های خاصی را به آنان آموزش دهند،این در حالی است که در شیوه سهل انگاری همه ی مباحث به نوعی کنار گذاشته می شود.
 
پی نوشت ها:
[1]. تحف العقول ص‏382: «اَلبَناتُ حَسَناتٌ و َالبَنُونَ نِعَمٌ فَالحَسَناتُ تُثابُ عَلَیهِنَّ و َالنِّعمَةُ تُسأَلُ عَنها؛دختران خوبى‏ ها و پسران نعمت‏ اند، به خوبى‏ ها ثواب مى‏ دهند و از نعمت‏ها سئوال مى‏ شود.»
[2].بهمن علیمرادی، پریسا غفوریان مرادی، 28 اشتباه والدین در تربیت فرزندان، ص 14.
[3]. سوره مبارکه تحریم آیه 6.
[4] ابن فهد حلى، احمد بن محمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، ص89.
[5]. بحارالانوار، ج۷۲، ص۳۸، ح36. «کُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ»
[6]. بهمن علیمرادی، پریسا غفوریان مرادی، 28 اشتباه والدین در تربیت فرزندان، ص 15.