1. توجه به حاکمیت و قدرت مطلق الهی

یکی دیگر از راه های مبارزه با خودبزرگ بینی و عجب توجه به حاکمیت و قدرت مطلق الهی است. انسان باید به عظمت و قدرت نامتناهی حضرت حق نظری افکنده و به عجز خود هم در همه زمینه ها بیندیشد، آن گاه می فهمد که بزرگی و بزرگ منشی تنها از آن خدای بزرگ است نه او، که در تمام امور سرتاپای وجود او را ضعف و ناتوانی فرا گرفته است.

در سوره آل عمران آیات ۱۸۸ و ۱۸۹ آمده: لاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَفْرَحُونَ بِمَا أَتَوْا وَ یُحِبُّونَ أَنْ یُحْمَدُوا بِمَا لَمْ یَفْعَلُوا فَلاَ تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفَازَةٍ مِنَ الْعَذَابِ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ‌. وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ. (1) البته گمان مبر کسانى که بدانچه کرده‏اند شادمانى مى‏کنند و دوست دارند به آنچه نکرده‏اند مورد ستایش قرار گیرند، قطعاً گمان مَبَر که براى آنان نجاتى از عذاب است، (که) عذابى دردناک خواهند داشت. و فرمانروایىِ آسمانها و زمین از آنِ خداست، و خداوند بر هر چیزى تواناست.

در سوره مبارکه مائده آیه ۱۸ هم به همین مطلب اشاره شده است.

2. توجه به کیفر خدا

اگر انسان در حین عمل خیر و هنگامی که این افکار به او هجوم می آورد، یاد گناهان و خطاهای خود بیافتد و به کیفر الهی توجه کند به خود اجازه نمی دهد که ببالد و خود را برتر از دیگران بداند. هُوَ الَّذِی أَخْرَجَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِنْ دِیَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ یَخْرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا وَ قَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ یُخْرِبُونَ بُیُوتَهُمْ بِأَیْدِیهِمْ وَ أَیْدِی الْمُؤْمِنِینَ فَاعْتَبِرُوا یَا أُولِی الْأَبْصَارِ. (2) اوست کسى که، از میان اهل کتاب کسانى را که کفر ورزیدند در نخستین اخراج (از مدینه) بیرون کرد. گمان نمى‏ کردید که بیرون روند و خودشان گمان داشتند که دژهایشان در برابر خدا مانع آنها خواهد بود، (ولى) خدا از آنجایى که تصوّر نمى‏ کردند بر آنان درآمد و در دلهای شان بیم افکند، (به طورى که) خود به دست خود و دست مؤمنان خانه‏ هاى خود را خراب مى‏ کردند. پس اى دیده ‏وران، عبرت گیرید.

3. التفات به نعمت های الهی

کسی که به توحید و خدای یگانه معتقد است و همه عالم را مظهر خدا می داند، جایی برای اینکه برای خودش به صورت مستقل جایگاهی قایل شود و بگوید من، وجود ندارد.

انسان هر چه دارد از خدا است و هر چه هم در آینده خواهد داشت از خدا است (انا لله و انا الیه راجعون) و حتی خودش هم مخلوق خدا است و عبادت اش هم به حول و قوه و به توفیق او است، قدرت و نیرویش هم از او است (لا حول ولا قوه الا بالله) پس جایی برای خود باقی نمی ماند که بخواهد به آن ببالد و خود را برتر از دیگران بداند، دیگرانی که آنها هم بنده و مظهر خدا هستند و از خداوند به اندازه خود بهره و پیش خداوند به اندازه شایستگی هایشان منزلت دارند.

هیچ کسی نمی تواند خود را برتر از دیگران بداند، زیرا حقیقت و شایستگی انسان ها را تنها خدا می داند و چه بسا کسی که ما خیال می کنیم از ما پایین تر است، نزد خداوند به خاطر اخلاص و بندگی نهانی و یا داشتن صفات نیکو برتر باشد. اگر عهده ای، مقامی، وزارتی یا ریاستی داشته باشد باید آن را از ناحیه خدا بداند لذا فخرفروشی و دچار خودبزرگ بینی نشود.

خدای متعال می فرماید: أَ یَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ. أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ‌. وَ لِسَاناً وَ شَفَتَیْنِ‌. وَ هَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ‌. (3) آیا پندارد که هیچ کس او را ندیده است ؟ آیا دو چشمش نداده‏ایم ؟ و زبانى و دو لب . و هر دو راه (خیر و شرّ) را بدو نمودیم.

یعنی هر چه داری، دو چشم و زبان و دو لب همه را ما به انسان داده ایم و از خودش هیچی ندارد پس برای چی خودبزرگ بین و معجب است.؟

4. تقوای الهی

قرآن کریم در این زمینه می فرماید: الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبَائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَوَاحِشَ إِلاَّ اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّکَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ إِذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فِی بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ فَلاَ تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَى‌. (4) آنان که از گناهان بزرگ و زشتکاری ها جز لغزشهاى کوچک خوددارى مى‏ورزند، پروردگارت (نسبت به آنها) فراخ ‏آمرزش است. وى از آن دم که شما را از زمین پدید آورد و از همان‏گاه که در شکمهاى مادرانتان (در زهدان) نهفته بودید به (حال) شما داناتر است، پس خودتان را پاک مشمارید. او به (حال) کسى که پرهیزگارى نموده داناتر است.

5. توسل به اولیاء الهی

شاید یکی از فلسفه های مهم توسل به أولیای دین و ائمه معصومین (ع) همین رفع حالتِ عجب و خودبینی است؛ زیرا توسل به آنان برای رفع گرفتاری دنیوی و اخروی نشانه آن است که آنان برترند و پیش خدا محترم ترند. وقتی که انسان معتقد باشد دیگران از او برترند قهراً پی می برد که اگر در بین مخلوقین، بزرگی و بزرگ منشی در خور شأن کسی باشد، باید همان هایی باشند که او آنان را برای خود نزد خداوند شفیع قرار داده است نه او، که حتی این آبرو را هم ندارد، گرچه آنان نیز خود را در برابر حضرت حق عبدی خاضع و ذلیل دانسته و بزرگی را تنها در خور شأن او می دانند و عجب و خودبینی در وجودشان ابداً راه پیدا نمی کند.

و توجه به معاد و رستاخیز (انعام آیه ۱۰۸) و نظارت دایمی خداوند بر کارها همچنین صبر و پایداری در راه حق (هود آیات ۱۰ و ۱۱) و کارهای نیک و صالح (هود آیات ۱۰ و ۱۱) می تواند بهترین بازدارنده از گرفتاری آدمی در دام عجب و خودبزرگ بینی باشد که دراین آیات به آن ها توجه داده شده است.

نتیجه

با نگاهی به این آیات می توان به روشنی دریافت که عامل مهم در رهایی از خودپسندی انسان توجه به الوهیت، قدرت، حاکمیت، رستاخیز و کیفر خداوند است. به این معنا که انسان هرگاه جایگاه درست خداوند را بشناسد و موقعیت خود را درک کند می تواند به سادگی از بیماری خودبزرگ بینی رهایی یابد و از آن جایی که تنها شناخت و ایمان به تنهایی برای رهایی کفایت نمی کند می بایست اعمال و رفتاری را در پیش گیرد که این معنا را در وی تقویت کند.

از این رو اعمال نیک و صالح چون انفاق و احسان و ترک کارهای زشت و پلید و پلشت اخلاقی و دینی می تواند وی را در این مسیر کمالی حفظ و نگه دارد و از دام عجب و خودبزرگ بینی دور دارد.

با بهره گیری از این راهکارهای قرآنی خود را از دام خودبزرگ بینی حفظ کرده و در مسیری قرار گیریم که آثار و تبعات زیانبار آن دامن گیر ما نشود و به خسران و تباهی ابدی دچار نشویم.

نویسنده: شهزاد عباس مولایی

پی نوشت ها:
(1) آل ‏عمران‏/188-189.
(2) حشر/2.
(3) بلد/7-10.
(4) نجم/32.