بررسی وقایع و اتفاقات روز اربعین در متون مذهبی و پاسخ گویی به اختلافات مراجعت اسرای کربلا از شام به مدینه یا مراجعت اسرای کربلا از شام به کربلا و ثبت اولین زائر قبر امام حسین (علیه السلام) در اربعین اول و روز الحاق سرهای شهدا به بدن ها در اربعین از مهمترین اتفاقاتی است که در این گفتار مورد بحث قرار می گیرند.
وقایع روز اربعین
بیستم ماه صفر روز اربعین امام حسین علیه السلام است.[1] با توجه به آنکه امام حسین در عصر عاشورا به شهادت رسید، باید ابتداى اربعین را از روز یازدهم حساب کرد ولذا بیستم صفر، اربعین آن حضرت است.[2]،[3]
معمول شیعه آن است که عزادارى امام حسین علیه السلام را تا اربعین ادامه مى دهد، و در پایان ماه صفر نیز وفاتهاى متعدّدى است؛ به خاطر این جهات مختلف، کلّ دو ماه محرّم و صفر در عرف پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام به عنوان دو ماه سوگوارى معروف شده است.[4]
علاوه بر این، در بعضى روایات نیز آمده که بعد از واقعه کربلا تا چهل روز آثار عزاى آن حضرت در طبیعت نیز بوده است.[5]
وقایع اربعین حسینی در متون مذهبی
باید دید در کهن‌ترین متون مذهبی ما، از «اربعین« چگونه یاد شده است. به عبارت دیگر دلیل برزگداشت اربعین چیست؟
مهمترین نکته درباره اربعین، روایت امام عسکری (ع) است. حضرت در روایتی که در منابع مختلف از ایشان نقل شده فرموده‌اند:
«نشانه‌های مؤمن پنج چیز است: خواندن 51 رکعت نماز (17 رکعت نماز واجب + 11 نماز شب + 23نوافل)، زیارت اربعین، انگشتری در دست راست، وجود آثار سجده بر پیشانی و بلند خواندن بسم الله در نماز».
این حدیث تنها مدرک معتبری است که جدای از خود زیارت اربعین که در منابع دعایی آمده، به اربعین امام حسین (ع) و بزرگداشت آن روز تصریح کرده است.
سه سوال از وقایع اربعین حسینی
الف:آیا روز 20 صفر مصادف با اربعین حسینی زمانی است کاروان اسرا، از شام به مدینه مراجعت کردند؟
ب:آیا روز اربعین روزی است که جابر بن عبدالله بن حرام انصاری، صحابی رسول خدا (ص)، از مدینه به کربلا رسید تا به زیارت قبر امام حسین (ع) بشتابد و او نخستین کسی است از مردمان که قبر آن حضرت را زیارت کرد.؟
ج:آیا روز 20 صفر مصادف با اربعین حسینی زمانی است که کاروان اسرا، از از شام به کربلا مراجعت کردند.و سرها را به بدنها ملحق کردند؟
1- اربعین روز مراجعت اسرای کربلا از شام به مدینه
کهن‌ترین کتاب دعایی مفصل موجود، کتاب «مصباح المتهجّد» شیخ طوسی از شاگردان شیخ مفید است که ایشان هم همین مطلب را آورده است.
شیخ طوسی پس از یاد از این که روز نخست ماه صفر روز شهادت زید بن علی بن الحسین (ع) و روز سوم ماه صفر، روز آتش زدن کعبه توسط سپاه شام در سال 64 هجری است، می‌نویسد:
«بیستم ماه صفر (چهل روز پس از حادثه کربلا) روزی است که حرم سید ما اباعبدالله الحسین از شام به مدینه مراجعت کرد و نیز روزی است که جابر بن عبدالله انصاری، صحابی رسول خدا (ص) از مدینه وارد کربلا شد تا قبر حضرت را زیارت کند.
او نخستین کس از مردمان بود که امام حسین (ع) را زیارت کرد. در چنین روزی زیارت آن حضرت مستحب است و آن زیارت اربعین است». (مصباح المتهجد، ص 787)
در همانجا آمده است که «وقت خواندن زیارت اربعین، هنگامی است که روز بالا آمده است».
در کتاب «نزهة الزاهد» هم که در قرن ششم هجری تألیف شده، آمده: «در بیستم این ماه بود که حرم محترم حسین (ع) از شام به مدینه آمدند. (نزهة الزاهد، ص 241)
همین طور در ترجمه فارسی فتوح ابن اعثم (الفتوح ابن اعثم، تصحیح مجد طباطبائی، ص916) و کتاب مصباح کفعمی که از متون دعایی بسیار مهم قرن نهم هجری است این مطلب آمده است.
برخی استظهار کرده‌اند که عبارت شیخ مفید و شیخ‌طوسی، بر آن است که روز اربعین، روزی است که اسرا از شام به مقصد مدینه خارج شدند نه آن که در آن روز به مدینه رسیدند. (لؤلؤ و مرجان، ص 154) به هر حال، زیارت اربعین از زیارت‌های مورد وثوق امام حسین (ع) است که از لحاظ معنا و مفهوم قابل توجه است.
شیخ طوسی، بیستم صفر یا اربعین را، زمان بازگشت اسرای کربلا از شام به مدینه دانسته است. باید افزود که نقلی دیگر، اربعین را بازگشت اسرا از شام به «کربلا» تعیین کرده است.
تا اینجا، از لحاظ منابع کهن، باید گفت اعتبار سخن نخست بیش از سخن دوم است. با این حال، علامه مجلسی پس از نقل هر دو اینها، اظهار می‌دارد: «احتمال صحت هر دوی اینها (به لحاظ زمانی) بعید می‌نماید». (بحار ج 101، ص 334 ـ 335)
ایشان این تردید را در کتاب دعایی خود «زاد المعاد» هم عنوان کرده است. با این حال، در متون بالنسبه قدیمی، مانند «لهوف» و «مثیرالاحزان» آمده است که اربعین، مربوط به زمان بازگشت اسرا، از شام به کربلاست. اسیران، از راهنمایان خواستند تا آنها را از کربلا عبور دهند.
باید توجه داشت که این دو کتاب، در عین حال که مطالب مفیدی دارند، از جهاتی، اخبار ضعیف و داستانی هم دارند که برای شناخت آنها باید با متون‌کهن‌تر مقایسه شده و اخبار آنها ارزیابی شود.
این نکته را هم باید افزود که منابعی که پس از لهوف، به نقل از آن کتاب این خبر را نقل کرده‌اند، نباید به عنوان یک منبع مستند و مستقل، یاد شوند. کتاب هایی مانند «حبیب السیر» که به نقل از آن منابع خبر بازگشت اسرا را به کربلا آورده‌اند، (نفس المهموم ترجمه شعرانی، ص 269) نمی‌توانند مورد استناد قرار گیرند.
2- ثبت اولین زائر قبر امام حسین در اربعین اول
اربعین روزی است که جابر بن عبدالله انصاری، صحابی پیامبر خدا (ص) از مدینه به کربلا وارد شد تا قبر حضرت اباعبدالله الحسین (ع) را زیارت کند.شیخ مفید در«مسار الشیعه» که در ایام موالید و وفیات ائمه اطهار علیهم السلام است، اشاره به روز اربعین‌کرده و نوشته است:
«اربعین روزی است که حرم امام حسین (ع)، از شام به سوی مدینه مراجعت کردند. همچنین اربعین روزی است که جابر بن عبدالله برای زیارت امام حسین (ع) وارد کربلا شد».
بنابر نقل جمعى از بزرگان مانند شیخ مفید، شیخ طوسى و کفعمى، جابر بن عبداللَّه انصارى در این روز براى زیارت امام حسین علیه السلام به کربلا آمد[8]
مرحوم «علّامه مجلسى» از «سیّد بن طاووس» نقل مى کند که یکى از دوستان جابر بن عبدالله به نام عطا (عطیّه) مى گوید: روز بیستم ماه صفر با جابر بن عبداللَّه انصارى بودم، وقتى به «کربلا» رسیدیم در آب فرات غسل کرد و پیراهن پاک و تمیزى که با خود داشت پوشید و به من گفت:
آیا از بوى خوش چیزى به همراه دارى؟ گفتم: آرى! قدرى از آن بر سر و بدن پاشید و پا برهنه روانه شد، تا به مزار حضرت رسید، نزد سر مبارک امام حسین علیه السلام ایستاد و سه مرتبه اللَّه اکبر گفت و افتاد و بى هوش شد.وقتى به هوش آمد شنیدم که گفت «السَّلامُ عَلَیْکُمْ یا آلَ اللَّه ...»[9]،[10]،[11]
هم چنین در داستان «جابر بن عبد اللّه انصارى» که روز اربعین شهادت امام حسین (علیه السلام) به زیارت قبر مبارکش آمد و غوغایى در آن جا بر پا کرد مى خوانیم که او ضمن زیارتنامه پر سوز و پر محتوایش در برابر قبر امام حسین و یارانش، خطاب به قبر یاران کرده و مى گوید:
من گواهى مى دهم شما نماز را بر پا داشتید و زکات را ادا کردید و امر به معروف و نهى از منکر نمودید با اهل الحاد پیکار کردید و خدا را تا آخرین نفس پرستش کردید، سپس افزود:
«و الّذى بعث محمّدا بالحقّ لقد شارکناکم فیما دخلتم فیه، سوگند به خدایى که محمّد را به حق مبعوث ساخته ما با شما در آنچه از نعمتها و پاداش الهى وارد شدید شریک و سهیم هستیم».[12]
این سخن چنان بود که حتّى دوست با معرفت «جابر»، «عطیّه» را در شگفتى فرو برد تا آن جا که زبان به اعتراض گشود و گفت:
اى جابر ما چه کرده ایم که باآنها شریک باشیم، نه از درّه اى پایین رفتیم و نه از کوهى بر آمدیم و نه شمشیر زدیم در حالى که یاران حسین (علیه السلام) میان سرها و بدنهایشان جدایى افتاد و فرزندانشان یتیم و همسرانشان بیوه شدند.!
جابر، با استناد به حدیثى از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) اصلی را به «عطیّه» یادآور شد و گفت: من از حبیب خدا رسول خدا شنیدم که مى فرمود: «من احبّ قوما حشر معهم و من احبّ عمل قوم اشرک فی عملهم، کسى که قومى را دوست دارد با آنها محشور مى شود و کسى که عمل قومى را دوست دارد در عملشان شریک است».
3- اربعین؛ روز الحاق سرهای شهدا به بدن ها
در بیستم صفر سر مطهّر امام حسین علیه السلام به پیکرش بازگردانده شد و همراه آن به خاک سپرده شد. [17]
علّامه مجلسى در زادالمعاد مى نویسد: «مشهور آن است که سبب تأکید زیارت آن حضرت در این روز، آن است که امام زین العابدین علیه السلام با سایر اهل بیت در این روز بعد از مراجعت از شام به کربلاى معلّى وارد شدند و سرهاى مطهّر شهداء را به بدن هاى ایشان ملحق کردند».[18]
شیخ صدوق (متوفاى 381 ق) مى نویسد: «امام سجاد علیه السلام با اهل بیت علیهم السلام به همراه سرهاى مبارک شهیدان (از دمشق) خارج شدند و سرهاى مقدس را به کربلا باز گردانند و (به خاک سپردند)».[19]،[20]
فتّال نیشابورى (متوفاى 508 ق) نیز مى نویسد: «خَرَجَ عَلیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام بِالنِّسْوَةِ، وَرَدَّ رَأْسَ الْحُسَیْنِ إلى کَرْبَلاءَ؛ امام على بن الحسین علیه السلام همراه با زنان، سر امام حسین علیه السلام را به کربلا بازگرداند».[21]،[22]
ابن شهر آشوب (متوفاى 588 ق) نیز در مناقب، اعاده سر مطهر امام حسین علیه السلام را به بدنش ذکر کرده است.[23]
عالم بزرگ اهل سنّت سبط بن جوزى (متوفاى 654 ق) نیز مى نویسد:«أَلْأَشْهَرُ أَنَّهُ رُدَّ إلى کَرْبِلاءَ فَدُفِنَ مَعَ الْجَسَدِ؛ قول مشهورتر آن است که سر مبارک آن حضرت به کربلا آورده شد و در کنار پیکر مطهرش دفن گردید».[24]،[25]
علّامه مجلسى نیز مى نویسد: «مشهور میان علماى امامیه آن است که سر مبارک آن حضرت کنار پیکر شریفش به خاک سپرده شد و این کار توسط امام على [26]بن الحسین علیه السلام انجام گرفت».[27]،[28]
شبلنجى عالم بزرگ اهل سنت نیز مى نویسد: «امامیه معتقد است بعد از چهل روز از شهادت امام حسین علیه السلام سر مطهر آن حضرت به بدنش در کربلا ملحق شد».[29]
سخنی در باب زمان ورود کاروان حسینی به کربلا با استناد به یک واقعۀ تاریخی
با توجّه به این نکته که سرهاى شهدا به کربلا بازگردانده شد و آن هم توسط امام سجّاد علیه السلام صورت گرفت و در کنار بدن هاى مطهّر به خاک سپرده شد و از سوى دیگر نقل نشده است که آن حضرت پس از ورود به مدینه، سرها را به کربلا آورده باشد و یا کاروان را به مدینه فرستاده و خود به تنهایى به کربلا آمده باشد؛
مى توان از آن استفاده کرد که امام سجّاد علیه السلام همراه خواهران و عمه ها و دیگر بازماندگان حادثه عاشورا به کربلا آمده است و ضمن دفن سرهاى شهیدان، بار دیگر با شهداى کربلا تجدید خاطره نمودند؛
هرچند در پاره اى از این نقل ها نیامده است که آن روز، بیستم صفر و یا با روز ورود جابر بن عبداللَّه همراه بوده است، امّا در پاره اى دیگر از نقل ها به آن تصریح شده است مانند سخن ابوریحان بیرونى (متوفاى 440 ق) که مى نویسد:
«در بیستم ماه صفر بعد از خروج اهل بیت از شام، سرهاى مبارک شهدا به کربلا آورده شد و کنار بدن ها دفن گردید»[30]،[31]
هم چنین آنها که انتقال سرها را به کربلا آورده اند، نیز تاریخ دیگرى ذکر نکرده اند؛ لذا با توجه به سخن کسانى که معتقدند ورود اهل بیت علیهم السلام به کربلا در بیستم صفر بوده، مى توان نتیجه گرفت که الحاق سرها توسط امام سجاد علیه السلام همراه دیگر اعضاى کاروان در همان روز اتفاق افتاده است.[32]
دو نکته کوتاه در مورد اربعین
برخی از روایاتی که در باب زیارت امام حسین (ع) در کتاب کامل الزیارات ابن قولویه آمده، گریه چهل روزه آسمان و زمین و خورشید و ملائکه را بر امام‌حسین (ع) یادآور شده است. (اربعین شهید قاضی، ص 386)
ابن طاوس یک اشکال تاریخی هم نسبت به اربعین بودن روز بیستم صفر مطرح کرده و آن این که اگر امام حسین (ع) روز دهم محرم به شهادت رسیده باشد، اربعین آن حضرت نوزدهم صفر می‌شود نه بیستم.
در پاسخ گفته شده است، به احتمال ماه محرمی که در دهم آن امام حسین (ع) به شهادت رسیده، بیست و نه روز بوده است. اگر ماه کامل بوده، باید گفت که روز شهادت را به شمارش نیاورده‌اند. (بحار الانورا، ج 98، ص 335).
نتیجه:
از وقایع روز اربعین به این نتیجه رسیدیم که بدون هیچ شکی جابر بن عبدالله انصاری، صحابی پیامبر خدا (ص) از مدینه به کربلا وارد شد تا قبر حضرت اباعبدالله الحسین (ع) رازیارت کند.
همچنین در این روز با استناد به یک واقعۀ تاریخی سرهاى شهداء به کربلا برگردانده شده است و توسط امام سجّاد علیه السلام و اهل بیت علیه السلام در کنار بدن هاى مطهّر به خاک سپرده شده اند. بی شک پیاده روی اربعین که بزرگترین همایش بین المللی در جهان است به برکت زیارت اهل بیت علیهم اسلام و تجدید میثاق با سید الشهدا (ع)می باشد.
[1] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص609.
[2] (ر.ک: تحقیق درباره اربعین؛ ص 201- 202.
[3] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص626.
[4] استفتاءات جدید ؛ ج 3 ؛ ص624.
[5] همان.
[6] مسارّالشیعه؛ ص 46.
[7] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص626.
[8] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص609.
[9] بحارالانوار؛ ج 98؛ ص 329؛ ح 1.
[10] کلیات مفاتیح نوین؛ ص409.
[11] همان ؛ ص404.
[12] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج 1 ؛ ص502.
[13] همان ؛ ص503.
[14] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص638.
[15] همان.
[16] همان.
[17] همان ؛ ص634.
[18] زادالمعاد؛ ص 402.
[19] امالى صدوق؛ مجلس 31؛ ص 168؛ ح 4،( خَرَجَ عَلیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام بِالنِّسْوَةِ وَرَدَّ رَأْسَ الْحُسَیْنِ إِلى کَرْبَلاءَ).
[20] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص631.
[21] روضة الواعظین؛ ص 192.
[22] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص.631
[23] مناقب ابن شهر آشوب؛ ج 4؛ ص 85.
[24] تذکرة الخواص؛ ص 150.
[25] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص631.
[26] همان.
[27] بحارالانوار؛ ج 45؛ ص 145.
[28] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها، ص 632.
[29]نورالابصار؛ ج 2؛ ص 44.
[30] الآثار الباقیه؛ ص 331؛( مطابق نقل مقتل الحسین مقرّم؛ ص 363).
[31] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص629.
[32] همان؛ ص 632.
منبع:
https://news.makarem.ir/fa/News/Details/406915
https://setare.com/fa/news/7322/
این مقاله در تاریخ 1401/6/7 بروزرسانی شده است
