مسأله تنوع (diversity) و تکثر(plurality) ادیان، در جوامع بشری، واقعیت تازه ای نیست. حتی پرسش از حقانیت همه یا بعضی ادیان نیز، در گذشته مطرح بوده است. آنچه تازگی دارد کوششهای فکری برخی از فیلسوفان دین معاصر، مانند: کنت ول اسمیت (Cantwell Smith) و جان هیک (John Hick)، برای اثبات حقانیت همه ادیان مختلف است. آنچه مهم و قابل توجه می باشد، این نکته دقیق است که پلورالیسم دینی، زاییده تاریخ مسیحیت است؛ مسیحیتی که در بیشتر تاریخ خود، به طور ثابت و پایداری، انحصارگرا بوده است. سر انحصارگرایی در مسیحیت این بود، که مسیحیت در اواخر روزگار باستان، در مواجهه با انتقادها و شکنجه ها پی ریزی شد. البته گفته های منسوب به حضرت عیسی (علیه السلام) نیز در حمایت از انحصارگرایی، موثر بوده است. مانند «هیچ کس نمی تواند نزد پدر رود مگر از طریق من»
انحصارگرایی در قرن سوم میلادی، به شکل افراطی در مسیحیت ظاهر گردید، به گونه ای که بسیاری از مسیحیان بر این عقیده بودند که خارج از کلیسایشان، رستگاری وجود ندارد. درگیری مسیحیت قرون وسطای اروپایی با ادیان غیر توحیدی، یهودیان و مسلمانان، که در اوج تمدن اسلامی به سر می بردند، زاییده این اندیشه افراطی بود. همین اندیشه و رفتار، سبب شد تا هر گونه تعامل متقابل میان مسیحیان، مسلمانان، یهودیان و.... کم رنگ گردد. در آن روزگار تنها برخی از متفکران (مانند: توماس آکویناس) موفق شدند علومی را از ابن میمون و ابن سینا فرا بگیرند. وقتی مسیحیان، در عصر نوین اروپایی و دوران رنسانس، بر قدرت مسلط گشتند، انحصارگرایی افراطی، آنها را بر گسترش استعمار سوق داد. مبلغان مسیحی که هدف اصلی آنها تغییر دادن ادیان بود، در همه جای عالم پراکنده شدند. برخی از مسیحیان ناچار گشتند در قرن بیستم از انحصارگرایی دست بشویند و به شمول گرایی و سپس کثرت گرایی رو آورند.
مسأله پلورالیسم دینی به عنوان پاسخی به حقانیت یا بطلان تعدد ادیان تحقق یافته توسط روشن فکران معاصر مسلمان به تبع روشنفکران غربی، پا به عرصه مطبوعات گذاشت. این بحث، اولین بار در ایران در شماره اول فصلنامه حوزه و دانشگاه با عنوان یک کتاب در یک مقاله»، بدون نام نویسنده، بیان گردید. این مقاله به معرفی کتاب به سوی یک الهیات ناظر به همه ادیان»، نوشته پرفسور گلین ریچاردز، رئیس دپارتمان تحقیقات دینی در دانشگاه استیرلینگ، پرداخت. سپس نشریه کیان در شماره ۲۸، میزگردی در دفاع از پلورالیسم دینی منتشر کرد. نگارنده، در فصلنامه حوزه و دانشگاه با عنوان «کثرت گرایی دینی از منظر برون دینی» به نقد مقاله پیش گفته و محتوای میزگرد پرداخته است. نشر مقاله صراطهای مستقیم، توسط آقای عبدالکریم سروش، در شماره ۳۶ مجله کیان، توجه مخاطبان را به این مسأله بیشتر جلب کرد و موافقان و مخالفان را برانگیخت و مقالات و کتابهای موافق و مخالف را به بازار اندیشه عرضه نمود.
طرفداران کثرت گرایی دینی، برای اثبات ادعای خود به دلایل برون و درون دینی تمسک کرده اند. نگارنده، ضمن تبیین ادله به تحلیل و ارزیابی آنها می پردازد. اینک به پاره ای از دلایل و مبانی پلورالیسم صدق و نجات اشاره می کنیم:
مبنای گفتگوی ادیان: عده ای از طرفداران پلورالیسم دینی، برای اثبات مدعای خود به لزوم گفت وگوی بین ادیان تمسک نموده اند، چرا که ادیان و مذاهب گوناگونی در جوامع بشری وجود دارند، که باید زندگی مسالمت آمیزی با یکدیگر داشته باشند. لازمه زندگی این چنینی، گفت و گوی بین ادیان و شرط گفت وگو، شرح صدر، همدلی و در نهایت نفی انحصارگرایی است. حق مطلب آن است که گرچه گفت وگوی بین ادیان از ضروریات حیات اجتماعی دوران معاصر و شرط آن، سعه صدر و روحیه همدلی است، ولی به هیچ وجه نه بر کثرت گرایی دینی و حقانیت تمام ادیان موجود دلالت دارد و نه نافی انحصارگرایی دینی یا اثبات کننده الهیات جهانی است؛ زیرا در این صورت، اصل گفت وگوی دینی، منتفی و لغو خواهد شد.
مبنای تفکیک نومن از فنومن: یکی از مبانی معرفت شناختی پلورالیسم دینی، مبنای برگرفته از فلسفه استعلایی کانت، یعنی «تفکیک میان واقعیت فی نفسه از واقعیت پدیداری» است. این مبنا، در نهایت، از شکاکیت و نسبی گرایی سر در می آورد؛ حتی اصل وجود واقعیت فی نفسه را مورد تأیید قرار میدهد و هرگونه معیاری را منتفی می سازد، پس پلورالیسم دینی و معرفت شناسی کانت نیز در بوته شکاکیت جای می گیرد. تمایز میان کفر و ایمان، دین و بی دینی و الحاد و دینداری باقی نمی ماند. بر اساس آن، پلورالیسم دینی، انحصارگرایی و شمول گرایی، سه نمودار و پدیدار از یک واقعیت اند، پس نباید اصراری بر حقانیت کثرت گرایی دینی داشت. تمثیل فیل مولوی نیز دردی را دوا نمی کند و هیچ ارتباطی با پلورالیسم دینی ندارد. مولوی در تمثیل خود به این مطلب اشاره دارد که جمعی از مردان در تاریکی شب به فیلی برخورد کردند. یکی به پای فیل برخورد و گمان کرد ستون است و دیگری به خرطوم فیل دست زد و ناودانش خواند و همچنین هر کدام از عضو فیل، تفسیری ارایه کردند. یعنی از یک واقعیت، تفسیرهای گوناگونی مطرح شد. هیک تلاش می کند تا از قصه فیل و مردان، پلورالیسم دینی را استفاده کند؛ در حالی که این مطلب، هیچ ارتباطی بر حقانیت ادیان ندارد. پلورالیسم دینی بر حقانیت و مطابقت با واقع همه ادیان دلالت دارد در حالی که مردان در تاریکی به واقعیت فیل دست نیافتند و همه آنها به خطا رفتند.
منبع: کلام نوین اسلامی، عبدالحسین خسروپناه، انتشارات تعلیم و تربیت اسلامی، چاپ اول، قم 1390
