اهمیت و جایگاه نماز جمعه در بُعد عبادی و سیاسی

مقدمه:
در اهمیت و جایگاه نماز جمعه در بُعد عبادی و سیاسی همین بس که پس از پیروزی انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ش) برگزاری نماز جمعه در ایران دوباره رونق یافت. اولین نماز جمعه در این دوره به امامت آیت اللّه سید محمود طالقانی (متوفی ۱۳۵۸ش) - که امام خمینی وی را به این سمت انتخاب کرده بود‌ - در ۵ مرداد ۱۳۵۸ در دانشگاه تهران برگزار شد.

دومین امام جمعه تهران نیز آیت الله منتظری بود که در فاصله کوتاهی بعد از انتصاب به قم رفت و از امامت جمعه تهران استعفا کرد و آیت الله خامنه‌ای امامت جمعه تهران را برعهده گرفت.

مردم سایر شهرها نیز تقاضای تعیین امام جمعه کردند. با گسترش اقامه نماز جمعه در ایران، امام خمینی به پیشنهاد آیت اللّه خامنه‌ای که در آن زمان رئیس جمهور بود مسئولیت ساماندهی و پیگیری مسائل مربوط به نماز جمعه را به مرکزی در قم سپرد.

و در ۱۳۷۱ با حکم آیت اللّه خامنه‌ای در مقام رهبر جمهوری اسلامی شورایی با عضویت نه تن از روحانیان به نام «شورای سیاستگذاری ائمه جمعه» مسئولیت این کار را بر عهده گرفت.
 

اهمیت و جایگاه نماز جمعه در بُعد عبادی و سیاسی

اهمیت و جایگاه نماز جمعه از دیدگاه آموزه های دینی
قرآن کریم می فرماید: "یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَاةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَىٰ ذِکْرِ اللَّـهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ذَٰلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ"، "اى کسانى که ایمان آورده‌اید! آن‌گاه که براى نماز روز جمعه ندا داده شد، پس به سوى یاد خدا بشتابید و داد و ستد را رها کنید که این براى شما بهتر است، اگر بدانید".[1]

در صحیفه سجادیه از حضرت امام سجاد على بن الحسین علیهما السلام مى‌خوانیم: "اللَّهُمَّ إِنَّ هذَا الْمَقامَ لِخُلَفائِکَ وَ أَصْفِیائِکَ وَ مَواضِعَ أُمَنائِکَ فِی الدَّرَجَةِ الرَّفِیعَةِ الَّتِی اخْتَصَصْتَهُمْ بِها قَدِ ابْتَزُّوها"، "خداوندا! این (اشاره به نماز جمعه و عید قربان) مقامى است که مخصوص خلفاء و برگزیدگان و جایگاه های امناى تو در درجه بلندى که ایشان را به آن اختصاص دادى، و (خلفاى جور بنى امیه) آن را (از آنها) به زور گرفتند".[2]

اولین نماز جمعه پیغمبر اکرم (ص)
نامیدن روز جمعه به این نام "به خاطر اجتماع مردم در این روز براى نماز است".[3] "اولین جمعه‌اى که رسول خدا صلى الله علیه و آله با اصحابش تشکیل دادند، هنگامى بود که به «مدینه» هجرت کر.

آن حضرت روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاوّل هنگام ظهر وارد «مدینه» شد، چهار روز در «قُبا» ماندند و مسجد «قبا» را بنیان نهادند، سپس روز «جمعه» به سوى «مدینه» حرکت کرد، (فاصله میان «قبا» و «مدینه» بسیار کم است.

و امروز «قبا» یکى از محله‌هاى داخل «مدینه» است)، به هنگام نماز جمعه، به محله «بنى سالم» رسید، و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپا داشت، و این اولین نماز جمعه‌اى بود که رسول خدا صلى الله علیه و آله در اسلام به جا آورد، خطبه‌اى هم در این نماز جمعه خواند که، اولین خطبه حضرت در «مدینه» بود".[4]

اهمیت نماز جمعه و خطبه های نماز جمعه
رهبر کبیر انقلاب حضرت امام خمینی (رضوان الله علیه) می فرمایند: "بحمدالله در این نهضت نماز جمعه با محتواى حقیقى آن تحقق یافت و آقایان باید با سفارش به مردم و نسل هاى آینده به این مسأله اهمیت بدهند که نماز جمعه در راس همه امور است و مردم را مجتمع کنند.

که در این امر خللى وارد نشود. منصب امامت جمعه یعنى منصب تماس روحانیت با ملت و روحانیت با مجلس و دولت و این از امورى است که با دست تواناى ائمه جمعه انجام مى‌گیرد که امید است هر روز بیشتر و بهتر انجام شود و جمعیت بیشتر بیایند و این سنت حسنه‌اى باشد که براى مردم و آیندگان محفوظ بماند".[5]

مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای (حفظه الله) درباره خطبه نماز جمعه می فرمایند: "خطبه‌ی نماز جمعه آن است که از دل و مغز فعّال امام‌جمعه میجوشد و تراوش میکند، بر زبان او می‌آید و با بیان بلیغ و فصیحی، برحسب نیاز مردم، آن را به مردم منعکس میکند".[6]

ترس دشمن از اجتماع و اتحاد مسلمانان
قرآن کریم می فرماید: "وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّـهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّـهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَکُنتُمْ عَلَىٰ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَکُم مِّنْهَا کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّـهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ"، "

و همگى به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید، و نعمت خدا را بر خود یاد کنید، آن­گاه که دشمنان یکدیگر بودید.

پس خداوند میان دل‌هایتان الفت انداخت و در سایه‌ی نعمت او برادران یکدیگر شدید، و بر لب پرتگاهى از آتش بودید، پس شما را از آن نجات داد. این­گونه خداوند آیات خود را براى شما بیان مى‌کند، شاید هدایت شوید".[7]

"مسأله تألیف قلوب مؤمنان را به خود نسبت داده، مى‌گوید: «خدا در میان دل‌هاى شما الفت ایجاد کرد» و با این تعبیر، اشاره به یک معجزه اجتماعى اسلام شده؛ زیرا اگر سابقه دشمنى و عداوت پیشین عرب را درست دقت کنیم که چگونه کینه‌هاى ریشه‌دار در طول سال‌هاى متمادى در دل‌هاى آنها انباشته شده بود".[8]

دشمن اسلام از اجتماع مسلمانان احساس ترس و وحشت می کند، زیرا اجتماع مسلمین عامل اتفاق نظر، و همبستگی و وحدت بین آنهاست و هنگامی که بین مسلمانان وحدت ایجاد شود، دشمن در تحقق نقشه های خود با شکست مواجه خواهد شد.

لذا دشمن با حربه های گوناگون بین مسلمانان دشمنی و اختلاف می اندازد تا آنها از قدرت اتحاد خود نتوانند علیه دشمن استفاده کنند.

نماز جمعه  از دو جهت برای دشمن خطرناک است
با توجه به اینکه نماز جمعه یکی از بزرگترین و مهم ترین ره آوردهای انقلاب اسلامی است، وحدت بین مسلمانان در اجتماعات مختلفی می تواند آشکار شود، اجتماعاتی مانند مراسم حج، پیاده روی اربعین، نماز جماعت و نماز جمعه. برگزاری نماز جمعه که باعث بصیرت دینی و سیاسی مردم است از دو جهت برای دشمن خطرناک است:

۱. آگاهی و رشد علمی مردم از نظر دینی و بصیرت سیاسی.

۲. ترس و وحشت دشمن از اجتماع عظیم مسلمانان در برگزاری پرشکوه نماز جمعه و وحدت نمازگزاران. "... به همین دلیل، همیشه دشمنان اسلام، از یک نماز جمعه جامع الشرائط که دستورهاى اسلامى دقیقاً در آن رعایت شود، بیم داشته‌اند".[9]

مردم در خطبه های نماز جمعه مورد توصیه تقوای الهی قرار گرفته با آموزه های اسلامی بیشتر آشنا می گردند و نیز با رویدادهای مهم اجتماعی و سیاسی و از حیله ها و نیرنگ های دشمن در آن فضای معنوی و روشنگری اطلاع می یابند.

به این جهت بصیرت مردم افزایش یافته و با وظایف خود در برابر دشمن، آگاه تر می شوند. زیرا "شایسته است در ضمن خطبه، مسائل مهمى که با دین و دنیاى مسلمین ارتباط دارد، مطرح کند، و آنچه مورد نیاز مسلمین در داخل و خارج کشورهاى اسلامى و در داخل و خارج آن منطقه مى‌باشد، مورد بحث قرار دهد.

و مسائل سیاسى، اجتماعى، اقتصادى و دینى را با در نظر گرفتن اولویت‌ها مطرح نماید، به مردم آگاهى بخشد و آنها را از توطئه‌هاى دشمنان با خبر بسازد، برنامه‌هاى کوتاه مدت و دراز مدت براى حفظ جامعه اسلامى و خنثى کردن نقشه‌هاى مخالفان، به آنها گوشزد کند".[10]

دشمن اسلام از اجتماع زیاد مسلمانان می ترسد، در اجتماعاتی مانند مراسم حج، پیاده روی چند میلیونی اربعین، نماز جماعت و نماز جمعه و راهپیمایی های مختلف از جمله راهپیمایی روز قدس، زیرا این اجتماعات مظهر اتحاد و همبستگی مسلمانان است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران یکی از صحنه هایی که مردم در آن حضور دائمی داشته اند شرکت در نماز جمعه است. نماز جمعه علاوه بر بُعد عبادی بُعد سیاسی نیز دارد و طبق فرموده امام راحل (ره): "نماز جمعه عبادت است لکن عبادتى که مدغم در سیاست است، سیاست، در عبادت مدغم است".[11]

رسالت های خطیر نماز جمعه
۱- نماز جمعه رسالت تربیتی و تزکیتی دارد؛
خطیب جمعه با توصیه مردم به تقوا و پرهیزگاری، تربیت و تزکیت مردم را دنبال می کند و با «ذکر الله»، تربیت و تزکیت جامعه اسلامی را موجب می گردد، چرا که «ذکر الله»؛

یعنی یاد و توجه به خالق هستی و احکام و فرامین خداوند داشتن، حلال و حرام را مراعات کردن و در هر لحظه و هر مکانی خداوند را ناظر و حاکم بر اعمال و گفتار خویش دانستن، است.

۲- نماز جمعه رسالت علمی و آموزشی دارد؛
خطیب جمعه، با ایراد خطبه های پرمحتوای خود، بحث های اعتقادی، علمی و فکری را مطرح نموده و نمازگراران را با معارف الهی و اسلامی آشنا می سازد و از این طریق رشد فکری و فرهنگی را در جامعه تقویت می کند.

در واقع در نماز جمعه، مصلی؛ کلاس و نمازگزاران؛ شاگردان و علاقمندان به فراگیری هستند که برای کسب معارف دین و افزایش اندوخته های علمی، با کمال ادب و دقت به خطبه های نماز گوش فرا می دهند.

۳- نماز جمعه رسالت تبیین و تحلیل مسایل سیاسی را دارد؛
نماز جمعه بهترین و مناسب ترین جایگاه، برای بیان مسایل سیاسی است چرا که نماز جمعه از طرفی با امامت امت ارتباط پیدا می کند و به اصطلاح شأن حکومتی دارد و از طرفی دیگر با خطابه و خطبه آغاز می شود و خطیب جمعه که از طرف ولی امرمسلمین خطبه را می خواند.

علاوه بر حمد و ثنای الهی و توصیه به تقوا، (حوادث واقعه)را متذکر می گردد و نسبت به (حوادث آتیه) هشدار می دهد. چه نیکوست که در این مورد به بیانات بنیانگذار جمهوری اسلامی حضرت امام خمینی (ره) بپردازیم؛ .

برای خطیب در نماز جمعه سزاوار این است که ضمن خطبه، درباره مصالح دین و دنیای مسلمانان سخن گفته و جریانات و وقایع کشورهای اسلامی و غیراسلامی و مسایلی را که سود و زیان آن به مسلمانان بر می گردد.

همچنین مسایلی را که به زندگی و آخرت و امور سیاسی و اقتصادی آنان مربوط می شود و در استقلال و سرنوشت و موجودیت اسلامی آنان تاثیر دارد تشریح کند و کیفیت رفتار و روابط با سایر ملت ها را بیان نماید .

و از دخالت کشورهای ظالم و استعمارگر خصوصاً در امور سیاسی و اقتصادی مسلمانان که منجر به استعمار و استثمار آنان می شود هشدار بدهد. به طور کلی نماز جمعه و خطبه های آن مانند مراسم حج و نماز عید فطر و عید قربان ، از بزرگترین سنگرهای سیاسی اسلام است.

۴- نماز جمعه رسالت پاسداری از مرزهای فرهنگ عمومی را بر عهده دارد؛
نماز جمعه یکی از «شعائر» اسلامی است که نقش تقویت و تحکیم ارزشهای الهی و انسانی، در سطح فرهنگ عمومی را برعهده دارد و در واقع نماز جمعه، با به نمایش گذاشتن حضور مردم در صحنه و ویژگی های تبلیغی سیاسی در خطبه های آن، چنان موج فرهنگی در جامعه به وجود می آورد که افراد جامعه را تحت تاثیر قرار می دهد.

نکته ای که در اینجا ذکر آن لازم به نظر می رسد این است که اگر در جامعه ای فرهنگ عمومی به طور سالم تقویت شود، کل جامعه به رشد و بالندگی خواهد رسید. برای درک کلام به سخنان رهبر معظم انقلاب را در این باره اشاره می کنیم.

ایشان می فرمایند:« اگر به فرهنگ عمومی به معنای تصحیح عادات و اخلاق و ملکات و روش های زندگی مردم که اینها از بخش ها و قلم های عمده فرهنگ یک کشور هست بپردازیم مشکل اقتصادی مان هم حل خواهد شد، هم مصرف ما کم خواهد شد و هم تولید و درآمد ما زیاد خواهد شد.»

۵- نماز جمعه رسالت ایجاد و تحکیم وحدت را بر عهده دارد؛
در نماز جمعه مردم با حضور خود در صفوف منظم نماز وحدت خود را به نمایش می گذارند و در واقع نماز جمعه عاملی است که مردم را با احکام و برنامه های وحدت بخش، روحیه تعاون و همکاری در جامعه اسلامی آشنا می کند و قدرت اسلامی را به نمایش می گذارد.

کلام رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) در این باره شنیدنی است؛ ایشان می فرمایند: « نماز جمعه که نمایشی از قدرت سیاسی و اجتماعی اسلام است باید هر چه شکوهمندتر و پرمحتواتر اقامه شود.

ملت ما گمان نکنند که نماز جمعه یک نماز عادی است. نماز جمعه با شکوهمندیی که دارد، برای نهضت کوتاه عمر ما یک پشتوانه محکم و در پیشبرد انقلاب اسلامی ما عامل موثر و بزرگی است.

۶- نماز جمعه رسالت افشای منافقان را بر عهده دارد؛ در نماز جمعه ، وحدت و یکپارچگی، ایمان و توحید مسلمان تقویت می شود، که این نشانه حاکمیت و اقتدار مسلمانان است که تبلیغات سوء و زهرآگین منافقان را خنثی می کند. در واقع نماز جمعه، مایه امیدواری جهان اسلام و باعث نومیدی منافقان اسلام و قرآن می شود.

در این خصوص  پیامبر اکرم (ص) فرموده اند؛ حضرت شرکت در نماز جمعه را معیار و ملاکی برای شناخت موافق از منافق اعلام می کنند و می فرمایند: هر کس بدون عذر در سه جمعه، نماز جمعه را ترک کند از منافقان شمرده می شود.

نتیجه:
در اسلام چهار اجتماع بزرگ و مهم وجود دارد: اجتماعات روزانه که در نماز جماعت‌ها حاصل می‌شود؛ اجتماعات هفتگی که در مراسم نماز جمعه بدست می‌آید؛ اجتماع در نماز عید قربان و فطر؛ و اجتماع حج که در کنار خانه خدا هر سال یکبار انجام می‌گیرد.

نماز جمعه با توجه به ذکر مسائل مهم سیاسی و اجتماعی و اقتصادی چنین آثاری را به دنبال دارد:
1-آگاهی بخشی در زمینه معارف اسلامی و رویدادهای مهم اجتماعی و سیاسی
2-ایجاد همبستگی و انسجام بیشتر مسلمانان
3-تجدید روح دینی و نشاط معنوی
4-جلب همکاری برای حل مشکلات

پی نوشت ها:
[1] جمعه، آیه ۹۔
[2] صحیفه سجادیه، دعای ۴۸۔
[3] تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، ج۲۴، ص۱۳۸۔
[4] همان، ج۲۴، ص۱۴۳۔
[5] صحیفه نور، خمینی، روح الله، ج۱۸، ص۱۵۱۔
[6] بیانات در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور، 1394/10/14۔
[7] آل عمران، آیه ۱۰۳۔
[8] تفسیر نمونه، ج۳، ص۴۷۔
[9] همان، ج۲۴، ص۱۴۷۔
[10] همان، ج۲۴، ص۱۵۱۔
[11] صحیفه نور، ج۳، ص۱۲۱۔

منابع:
https://wiki.ahlolbait.com/
http://ensani.ir/fa/article/83807
http://www.ghasranshahrdari.ir/fa-IR/DouranPortal/1/news/view/13881/2502/Staging
* این مقاله در تاریخ 1401/12/4 بروز رسانی شده است.