سيري در سيره تربيتي و شخصيت اخلاقي و علمي بانو مجتهده امين رحمه الله (قسمت اول)

چكيده

معرفى شخصيت‏هاى برجسته زنان دنياى اسلام گامى است ضرورى براى احياى ارزش‏هاى اسلامى و بالاترين دليل است بر توانمندى‏هاى زنان مسلمان و سعه وجودى آنها در جهت كسب مدارج عالى علم و معرفت .
بانوى مجتهده سيده نصرت امين " معروف به بانوى ايرانى " از علماى برجسته عالم تشيع و از اولياى الهى بود . اين علويه‏ى عارف به نفحات رحمانى ، سراسر عمر پربركتش را صرف تعليم و تعلم معارف اسلامى كرد و در طريق سير و سلوك و جست و جوى قرب و رضاى حق تعالى به مخزن العرفان دست يافت و تأليفات گران قدرى در رشته‏هاى تفسير قرآن ، حديث ، حكمت ، فقه ، اصول و اخلاق از خود به يادگار گذاشت و از طرفى ، با تأسيس حوزه علميه خواهران و آموزشگاهى دخترانه پايه‏گذار حركت علمى و معنوى زنان در عصر خود بود .
اين نبشتار مى‏كوشد با معرفى ابعاد اخلاقى ، معنوى و تربيتى بانو مجتهده امين ، ضمن ارج نهادن به شخصيت آن استوانه علم و تقوا ، زنان متعهد جامعه‏ى اسلامى را نيز با وظايف خطير خود آشنا سازد .
كليد واژه‏ها : بانو امين ، تحصيلات علمى ، اجازات ، سيره تربيتى ، آثار و آراء اخلاقى و عرفانى ، پژوهش‏هاى قرآنى ، فعاليت‏هاى اجتماعى .

مقدمه

تاريخ و تمدن اسلامى در بين ساير تمدن‏هاى بزرگ عالم داراى اعتبار و ارزش بسيارى است . يكى از ويژگى‏هاى قابل اعتناى آن ، منزلت و اعتبار بانوان در عرصه‏ى اين فرهنگ بوده و هست ؛ به ويژه مكتب انسان ساز تشيع در اين بين ممتاز و برجسته است . با تفحص و پژوهش در آثار متعدد و از جمله نامه‏ها ، پى مى‏بريم كه از همان قرون اوليه هجرى زمينه‏هاى تلاش براى بانوان ، بخصوص در عرصه‏هاى اجتماعى ، علمى و فرهنگى فراهم شده است . زنان در دوران رسالت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و معصومان عليهم‏السلام و حتى پس از آن فعاليت‏هاى قابل توجهى داشته‏اند . اين مسئله به ويژه در تاريخ ايران محسوس و قابل توجه است .
در اين ميان ، مى‏توان از اصفهان نام برد كه محل پرورش بانوان عالمه بسيارى در ادوار مختلف از جمله آل بويه ، سلجوقى و به ويژه عصر صفوى بوده است . اين شهر در دوره‏ى صفويه شخصيت‏هايى همچون آمنه بيگم مجلسى ، بنت المنشار و فاطمه رويدشتيه را به خود ديده است . اصفهان در دوره‏ى معاصر هم از اين فيض بى‏بهره نبوده ؛ چرا كه شخصيتى مانند بانو امين را در خود پرورده است ؛ بانويى كه برخاسته از سلسله جليله سادات خاتون آبادى است . خاندان امين ، فرع اين شجره طيبه مى‏باشد كه ده‏ها عالم ، فقيه ، واعظ ، مفسر ، نسابه ، اديب ، و مورخ به جامعه مسلمانان تقديم كرده است . اميد است تبيين زندگانى اين مجتهده بزرگوار بتواند گامى مثبت در جهت معرفى شخصيتى توانمند در عرصه‏هاى علمى و معنوى باشد و بانوان جامعه ما از آن به عنوان الگويى مناسب در عرصه‏هاى مختلف بهره گيرند .

بانوى افتخارآفرين

بى‏شك ، يكى از افتخارات پايتخت فرهنگى جهان اسلام ، يعنى شهر دانشمندپرور اصفهان ، وجود شخصيتى ارزنده و والا در دوره معاصر از حيث علمى و ذوب شده در فرهنگ و تمدن اسلامى ، بانو مجتهده سيده نصرت امين است . اگرچه در عرصه‏ى اين فرهنگ عظيم و انسان‏ساز هميشه افرادى فرهيخته و با عظمت در پهنه دانش و بينش ، به ويژه از طايفه‏ى نسوان ، برخاسته‏اند ؛ ليكن بدون ترديد ، چهره برجسته‏ى بانو امين همواره در تاريخ و فرهنگ ايران و جامعه مسلمانان تابناك خواهد ماند .
اما آنچه كه اين بانو را نسبت به بسيارى از شخصيت‏هاى زن دوران خود و پيش از آن متمايز مى‏كند فروغ معنوى و خلل ناپذير ايشان ، به خصوص از حيث اخلاقى ، تربيتى و معنوى است .
با بررسى نقش زنان در عالم اسلام درمى‏يابيم كه همواره بانوان شايسته و متعهد بسيارى وجود داشته‏اند كه در عرصه‏هاى مختلف فرهنگ و ادب منشأ ثمرات و بركات فراوانى بوده و آثار قابل توجهى از خود به يادگار گذارده‏اند .
در تاريخ اسلام ، به خصوص مكتب پرارج تشيع نيز زنان فداكار ، عالم و متقى فراوانى وجود داشته‏اند كه از جمله آنها مى‏توان به مادر سيد رضى و سيد مرتضى علم الهدى ، دختر شيخ طوسى و نيز آمنه بيگم دختر ملا محمدتقى مجلسى اشاره نمود . " عقيقى بخشايشى ، 1382 ، ص 157 و 790 "
از اين رو ، معرفى ابعاد اخلاقى ، معنوى و تربيتى يكى از اسوه‏هاى عالى قدر جامعه كه از مراتب والايى برخوردار است و به حق از مفاخر دنياى اسلام به شمار مى‏رود ، در
حقيقت ، ارج نهادن به شخصيت آن استوانه علم و تقوا خواهد بود .
شخصيت علمى و تقواى اين عالم ربانى خود حجتى است بر اينكه زنان جامعه اسلامى مى‏توانند با طى مدارج عالى علم و معرفت خود را از محروميت‏هايى كه توطئه دشمنان و ناآشنايى دوستان از احكام اسلام و قرآن بر آنها ، بلكه بر اسلام و مسلمانان همواره تحميل كرده است برهانند و وجودشان منشأ خدمات عظيم و ارزشمند علمى و فرهنگى قرار گيرد .
در اينجا بجاست پيش از پرداختن به ابعاد اخلاقى و معنوى اين بانوى بزرگوار ، سير زندگى و احوالات ايشان را كه مى‏تواند تا حدى مبين اوضاع و احوال اين بانو و دوران حيات وى باشد ، مرور نماييم .

خاندان و تحصيلات

نسب بانو مجتهده سيده نصرت امين ، با سى واسطه به وجود مقدس امام على بن ابى‏طالب عليه‏السلام مى‏رسد . اين بانوى بزرگوار و متواضع از نوادگان مير معصوم خاتون‏آبادى " متوفاى 1155 ق " از علماى زاهد و وارسته اصفهان در اواخر عهد صفويه است .
درباره آغاز زندگى و شروع به تحصيل اين بانو آمده است : حاجيه خانم سيده نصرت بيگم امين " معروف به بانوى ايرانى " در سال 1265 ه . ش در اصفهان متولد شد . " يادنامه ، 1371 ، ص 9 " پدر ايشان حاج سيد محمدعلى امين التجار اصفهانى فردى مؤمن و سخاوتمند بود و مادر ، بانويى بسيار شريف ، متعبد و خيرخواه . خداوند پس از سه فرزند پسر ، اين دختر را به ايشان عطا مى‏كند . مادر با روشن‏بينى فرزند را در چهار سالگى براى آموزش قرآن و فراگيرى خواندن و نوشتن به مكتب مى‏فرستد ؛ در حالى كه فضاى حاكم بر آن ايام به گونه‏اى بود كه كمتر خانواده‏اى به خود اجازه مى‏داد دخترى را براى كسب دانش به مكتب يا مدرسه بفرستد و چه بسيار والدينى كه آموزش و آشنايى با خط و نوشتن را براى دختران خود جايز نمى‏دانستند . " رياحى ، 1376 ، ص 83"
يكى از سه برادر بانو امين ، به » حاج امين « مشهور و در اصفهان معروف بود. وى در دوره چهارم مجلس به نمايندگى از مردم راهى مجلس شوراى ملى شد ، لكن بعدا به واسطه آزادى خواهى مورد غضب رضا شاه واقع و تبعيد گرديد . " مجموعه مقالات ، 1372 ، ص 23 "
بانو امين از 9 سالگى علاقه خاصى به خواندن و نوشتن پيدا كرد . ايشان از خاطرات خود در اين باره مى‏گويد : » همبازى‏هايم به من ايراد مى‏گرفتند كه چرا تو نمى‏آيى بازى كنى . ولى من عشقم فقط درس بود . « " همان ، ص 24 - 23 "
بدين سان ، بانو امين به تحصيل ادامه مى‏دهد تا اينكه در پانزده سالگى با پسرعموى خود به نام حاج ميرزا ملقب به معين التجار كه از بازرگانان سرشناس و معتبر اصفهان بود ازدواج مى‏كند و به خانه‏دارى و تربيت فرزندان مشغول مى‏شود . اما اين امر نيز نمى‏تواند مانع ادامه تحصيل و عشق به مطالعه و تحقيق ايشان در معارف اسلامى شود . " رياحى ، 1375 ، ص 57 "
بانو امين صاحب هشت فرزند شد كه هفت تن از آنها به مرگى زودرس درگذشتند و فقط يك فرزند پسر از ايشان باقى ماند . وى از اين واقعه با عنوان » ابتلا و آزمايش حق تعالى « ياد مى‏كرد . " همان ، ص 75 "

فضاى حاكم بر دوران و مواضع بانو

در حقيقت ، عظمت كار اين بانو و تلاش‏هاى مستمر وى با در نظر گرفتن فضا و جو آن زمان بسيار در خور توجه است .
» از دوران قاجار كه بگذريم ، دوره‏ى رضاخان تقريبا مقارن با انديشه تجددخواهى و تبليغات وسيع اسلام‏زدايى ، به خصوص در اصفهان ، بود . در آغاز اين دوره ، خانم امين 35 ساله بود و اصفهان هم در اين ايام حوزه‏هاى علميه ] بسيار [ داشت . اين شهر بعد از تهران آماج فعاليت‏هاى تجددخواهى يعضى خانم‏ها قرار گرفت . مجرى اين فعاليت‏ها خانم ] صديقه [ دولت‏آبادى بود كه مى‏گفتند 15 سال قبل از جريان كشف حجاب ايشان به طور رسمى حجاب خود را برداشته بود . دولت‏آبادى كانونى هم به نام » كانون بانوان « داير كرده بود كه بعد از برداشتن حجابش و ظاهر شدن در ملأ عام ، مردم اين كانون را از ميان برداشتند . البته افرادى مانند خانم دولت‏آبادى كم نبودند . زنانى هم بودند كه فكر مى‏كردند اگر در اين گونه مراسم شركت كنند متجدد خوانده مى‏شوند و عده‏اى هم به دليل مشاغلى كه داشتند مجبور به كنار گذاشتن حجاب شدند . به هر حال ، مرجع تجددخواهى مانع ترويج انديشه و تفكر دينى بخصوص در بين بانوان شد و از اينجا مى‏فهميم كه خانم امين چه حركت عظيم و برجسته‏اى را شروع كرد و به انجام رساند . « " مجموعه مقالات ، 1372 ، ص 233 "
سياست رضاخان مبتنى بر ناسيوناليسم افراطى بود كه پايه‏هاى آن را بر دو اصل » تحقير فرهنگ و محو آثار تمدن اسلامى « و همچنين » برگشت به ايران پيش از اسلام « قرار داده بود . اتفاقا در همين زمان بود كه خانم امين از نام مستعار » بانوى ايرانى « استفاده كرد . استنباط اين است كه چون رضاخان مى‏خواست زن ايرانى را به پيش از اسلام برگرداند و هويت و اصالت را به آن دوران نسبت بدهد ، خانم امين مى‏خواست بگويد بانوى ايرانى اين زمان ، بانويى است كه از اسلام و دوران عهد اسلام زندگى نوين و واقعى خود را شروع كرده است ؛ يعنى زمانى كه اسلام به ايران وارد شده و ايرانيان مسلمان شده‏اند هويت اصلى و واقعى زن ايرانى شكل گرفته است . اين بانوى بزرگوار در عين تحصيل و تدريس ، به دفاع از معيارها و موازين شرعى پرداخت . سال 1310 شمسى مقدمه كشف حجاب بود ؛ سال 1311 كنگره » زنان شرق « كه دولت‏آبادى در آن شركت داشت برگزار شد و سپس كشف حجاب به طور رسمى صورت گرفت . مى‏گويند در همين موقع بود كه خانم امين كتاب روش خوشبختى را نوشت و در آن به دفاع از حقوق زنان پرداخت . خانم امين حتى پيش از علامه طباطبائى و استاد شهيد مرتضى مطهرى اين مطلب را بيان كرد . " رياحى ، 1376 ، ص 58 "

استادان و مربيان

بانو مجتهده امين در طى حيات ارزشمند علمى و معنوى خود از استادان گران‏قدر و شخصيت‏هاى والايى بهره برد كه مسلما تأثيرات آنان از حيث اخلاقى و تربيتى بسيار بوده است . از جمله‏ى اين افراد ، مرحوم آيت الله حاج مير سيد على موسوى نجف‏آبادى بود كه خود نيز از مبرزترين و مطرح‏ترين چهره‏هاى اخلاقى و علمى حوزه علميه اصفهان و ايران در زمان خود به شمار مى‏آمد .
استفاده بانو مجتهده امين از شخصيت علمى استادش مرحوم مير سيد على نجف‏آبادى قابل توجه بود ، به گونه‏اى كه اين بانوى مكرمه پس از آنكه صرف ، نحو ، بلاغت ، تفسير ، حديث ، فقه ، اصول و فلسفه را آموخت به مطالعات خود در سطوح عاليه ادامه داد تا به درجه اجتهاد رسيد . جديت وى در امر تحصيل به حدى بود كه هيچ چيز ، حتى مرگ فرزند ، نمى‏توانست مانع حضور وى در كلاس درس شود . مرحوم حاج مير سيد على نجف‏آبادى در اين مورد نقل كرده است : » روزى شنيدم فرزند ايشان فوت شده است ؛ فكر كردم خانم ديگر درس را تعطيل خواهد كرد ، ولى برعكس دو روز بعد كسى را به سراغم فرستاد كه براى تدريس به منزل ايشان بروم و من از علاقه ايشان به درس و تحصيل ، سخت تعجب كردم . « " همان "
بانو امين بسيارى از دروس فقه و اصول و حكمت را از مرحوم آيت الله مير سيد على نجف‏آبادى در منزل فراگرفته بود . مرحوم نجف‏آبادى در اين باره مى‏گويد : » حكمت را دايى‏ام به من درس داد و يكى نيست كه من به او درس بدهم . من مى‏خواهم به اين خانم درس بدهم كه از من يادگارى باقى مانده باشد . « " يادنامه ، 1371 ، ص 14 " زمانى كه اين مجتهده گران قدر اولين كتاب خود به نام اربعين هاشميه را نوشت و علما و بزرگان حوزه علميه نجف اشرف از آن استقبال كردند ، آيت الله آقا سيد محمدعلى نجف‏آبادى در تكميل تشويق‏هاى علما گفت : » بانو امين هر چه در اين كتاب نوشته‏اند از تراوشات فكرى خودشان بوده و ربطى به تعليمات من ندارد . « " رياحى ، 1376 ، ص 86 "
از ديگر شخصيت‏هاى علمى آن روزگار اصفهان كه بانو مجتهده امين مدت‏ها از حضور او استفاده‏هاى علمى و معنوى برد و متأسفانه شخصيت و جايگاه او مطرح نشده ، عالم كامل ، فقيه نبيه و مجتهد زاهد حاج ميرزا شيخ مرتضى مظاهرى است . اين عالم وارسته مدت‏ها در اصفهان و نجف از محضر استادانى همچون آقا سيد ابوتراب خوانسارى ، آيت الله العظمى آقا سيد ابوالحسن اصفهانى ، آقا سيد ابوالقاسم دهكردى ، شيخ محمدجواد بلاغى ، آخوند ملا محمدحسين فشاركى ، آقا ميرزا محمد حسين نائينى ، و آقا ضياءالدين عراقى استفاده برد . وى پس از وصول به مقامات عاليه و اجتهاد و اخذ اجازات روايتى اجتهاد از اساتيد بزرگوار خود و مرحوم علامه محقق متتبع حاج شيخ آقا بزرگ طهرانى به اصفهان مراجعت نمود و به درس و بحث و اقامه جماعت و امر به معروف و نهى از منكر و تأليف و تصنيف كتب پرداخت . " مهدوى ، 1384 ، ج 2 ، ص 1087 - 1086 "
البته شخصيت‏هاى ديگر از اعاظم علما و عرفاى اصفهان در آن دوران نيز در شكل‏گيرى شخصيت و تعليمات مجتهده بزرگ دوران خانم امين تأثير قابل توجهى داشته‏اند كه برخى از آنان عبارتند از : مرحوم آقا حاج شيخ ابوالقاسم زفره‏اى معروف به حاج آخوند كه در ادبيات عرب يد طولانى داشت ، آقا ميرزا على‏اصغر شريف كه از علماى وارسته اصفهان بود ، آيت الله حاج ميرزا على آقا شيرازى ، آيت الله آقا سيد ابوالقاسم دهكردى و نيز حاج آقا سيد حسين نظام‏الدين . "همايونى ، 1383 ، ص 60 "
سيرى در سيره تربيتى و شخصيت اخلاقى و علمى بانو مجتهده امين رحمه الله ××زيرنويس تاريخ وصول 1386 / 2 / 23 ؛ تاريخ تصويب نهايى 1386 / 11 / 13 . @ .
/خ