سيري در سيره تربيتي و شخصيت اخلاقي و علمي بانو مجتهده امين رحمه الله (قسمت چهارم)
پس از آنكه بانو امين نگارش كتاب اخلاق و راه سعادت را به پايان رساند ، درصدد برآمد تا براساس يك الهام درونى تجربيات معنوى و الهامات درونى خويش را بنگارد تا به ويژه براى طايفه نسوان آن روزگار فانوسى باشد روشنگر راه . النفحات الرحمانيه فى الواردات القلبيه پلى است براى پيوند قلبهاى مردم با خدا در جامعه آن روز . بهترين راه در اين زمينه اين بود كه پنجره قلب مردم را به سوى گلستان معنويت و ارتباطهاى عميق روحانى بگشاييم و بانو امين از چنين روش هوشمندانهاى استفاده كرد .
الهامهاى غيبى و واردات قلبى براى هر انسان وارسته و فرهيختهاى وجود دارد، ولى اكثر مردم متوجه بارش اين باران رحمت الهى نيستند و خود را در مسير طبيعى زندگى نداخته و هرگز وزش نسيم و نفحه الهى را درك نمىكنند . در احاديث زيادى نيز به اين نفحه و دم مسيحايى اشاره شده است ؛ از جمله :
» اين فى ايان دهركم نفحات الا فتعرضوا بها و لا تعرضوا عنها « ) همايونى ، 1383 ، ص 92 ) ؛ در زندگى شما نسيمهايى مىوزد ، آگاه باشيد و خود را در معرض آنها قرار دهيد و آنها را ناديده نگيريد .
زندگى مادى و روزمره روح انسان را به غل و زنجير مىبندد . بايد در كنار زندگى طبيعى ، به حقيقتهاى معنوى نيز متوجه بود . بايد منتظر نفحهها و نسيمهاى الهى بود و آن را دريافت و براى نشان دادن راه به بشر قرن بيستم آنها را تدوين كرد .
اين بانو ارتباط خود با خداى هستى بخش و واسطههاى فياض آفرينش را خوب درك مىكند و آنها را به قلم امانت مىدهد و به كاغذ مىسپارد تا جلادهندهى قلبها باشد .
الهاماتى كه بر قلب اين بانوى مكرمه وارد مىشده از حدود سن سى سالگى بوده و چون برخى از آنها بدون تاريخ است مىتوان نتيجه گرفت كه بانو در فكر تدوين و نگارش آنها نبوده ، لكن زمانى كه ظرفيت جامعه و اهداف خويش را با دقت مىنگرد و زمينه چاپ و بيان آن حالات را فراهم مىبيند تصميم به نوشتن آنها مىگيرد . تا » نفحه « دوازدهم بدون ذكر تاريخ است و حالات معنوى با زيبايى و شيوايى تمام و در فضايى مملو از تواضع و خدا محورى ذكر شده است و پس از آن الهامات و اثر قلبى بانو با ذكر تاريخ بيان مىشود .
از آن رو كه بانو امين با مردم زمان خويش و اخلاق و آداب و فرهنگ به غارت رفته آن روز آشنايى كامل داشت ، در مقدمهاى نسبتا طولانى علت نگارش اين حالات اخلاقى و معنوى را از نظر شخصى و اجتماعى بيان كرده و راه را بر هرگونه طعن و تهمت مىبندد . او خود را صوفى نمىداند و از منش صوفيان معروف آن زمان دورى مىجويد . او تمامى اين حالات را نور و كمال مىداند و با ذكر اين نكته كه » كمال محض و نور مطمئن خداست و اگر كسى از تجلى اين نور سخن گفت در واقع ، به مداحى آفتاب پرداخته است نه خود « ، خويشتن را از تهمت خودستايى و عجب و ريا دور مىسازد و علت نگارش كتاب را به گونهاى كاملا منطقى و محسوس بيان مىكند . بانو در اين كتاب مىنويسد : » و فى يوم عرفه من السنه المذكوره ( 1357 ق ( حين مسافرتى من اصفهان الى قم كانى رأيت كل شىء من الشجر و المدر و الصحارى و البرارى و الجبال و الاوديه يسبح بلسان الحال بحمد ربهم و انكشف لى فى الجمله كيفية تسخير الله تعالى اياها و مطاوعتها لربها . « ) امين ، ] بىتا [ ، ص 14 )
آنگاه بانو با اين حالت نورانى و مكاشفه ، مفهوم حقيقى اين دو آيه شريفه را مىيابد كه مىفرمايد :
) و لله يسجد من فى السماوات و الأرض طوعا و كرها و ظلالهم بالغد و الآصال ( ) رعد : 15 ) ؛ و هر چه در آسمان و زمين است ) با همه آثار وجوديش ( به رغبت و اشتياق و به اكرام و الزام شب و روز به طاعت خدا مشغول است . و ) يسبح لله ما فى السماوات و ما فى الأرض ( ) جمعه : 1 ) ؛ هر چه در زمين و آسمانهاست همه به تسبيح و ستايش خدا مشغولند .
بانو در نفحهاى ديگر كه روز بعد از عرفه هنگام بازگشت از قم به اصفهان براى ايشان ايجاد مىشود احاطه نور خدا بر همه موجودات را از طريق مشاهده قلبى درمىيابد و اين دريافت باطنى را با زيباترين واژهها چنين به نگارش در مىآورد :
» و فى يوم العاشر من ذى حجه من تلكه السنه المذكوره حين رجوعى من قم الى الاصفهان رأيت بمشاهده قلبيه سريان نور وجود الحق - عزوجل - فى كل الموجودات و احاطته بها بحيث ما رأيت بينونه ازليه بين الحق و بين الموجودات و ان كنت قبل ذلك رأيت الموجودات ايضا كذلك الا انه ما رأيتها بهذا الظهور و الوضوح بهذه المثابه بعد ذلك اليوم الى الان و قد مضت على خمسه ايام و ارجو من الله تعالى عود تلك الحاله عن قريب . « ) امين ، بىتا ، ص 101 - 100 )
طبق اين دو قضيه ، بانو امين در روز عرفه از اصفهان به قم سفر مىكند تا عصر عرفه ) نهم ذى حجه ( را در اين شهر مقدس بگذراند و روز بعد يعنى دهم ذىحجه به اصفهان بازمىگردد و اين در حالى است كه بانوى ايرانى در قم منزل شخصى دارد و شايد اين بازگشت سريع به خاطر اين باشد كه همسر و فرزند ايشان در خانه بوده و حضور اين مادر آسمانى در خانه ضرورى است .
به هر حال ، خستگى سفر در موقعيت سنى بانو امين قابل انكار نيست ، اما او به دعا و زيارت و عبادت عشق مىورزد ؛ همان گونه كه به همسر و فرزند و خانه علاقهمند است و به گفتهى عبدالله سبيتى ، روزنامهنگار و نويسنده معروف عراقى ، زندگى بانوى ايرانى آميزهاى از كتاب و محراب و همسر و فرزند بود . ) همايونى ، 1383 ، ص 96 - 95 )
در نفحات الرحمانيه - كه بانو در سال 1329 ش از نگارش آن فراغت يافت - پنجاه و شش نفحه رحمانيه ذكر شده است كه در اكثر موارد حقيقت نورى يك آيه در مقابل ديدگان درونى بانو تجلى و ظهور كرده است . برخى از اين حالات را بانو به اشراق تعبير مىكند و برخى ديگر را به الهام عرشى يا وارد غيبى .
هر نفحه با عباراتى نظير آنچه در ذيل مىآيد شروع مىشود :
- يك روز صبح حالتى به من دست داد و گويى كسى مىپرسيد ...
- يك لحظه بيدار شدم و آگاهى يافتم كه ...
- يك بار وقتى غم و اندوه مرا گرفته بود حالتى در خود احساس كردم كه ...
و اين گونه نفحات به رشته تحرير در مىآيد و دلهاى خواننده اين اثر با نور كلام و نفس نويسنده آن روشن مىشود . ) همان ، ص 96 )
از ديگر آثار ارزشمند بانو مجتهده امين اربيعن هاشميه در باب اخلاق و معنويت است ؛ به ويژه اينكه بانو امين در اين رساله محتواى احاديثى را برمىگزيند كه پاسخى است براى پرسشهاى برجاى مانده آن روز و مبارزهاى است با دينستيزان و آنان كه با خدا غريبه هستند . ده روايت براى شناخت حق تعالى و مسائل توحيد مىآورد تا طعم شيرين خدامحورى و رنگ زيباى خداباورى را به جامعه آن روز بچشاند و بنماياند . ده روايت از معاشرتهاى اخلاقى مىنويسد و زيباترين نسخهها را براى خوب زيستن و خوبتر ماندن بشر ارائه مىدهد و بيست روايت را كه در احكام الهى شرح مىكند .
عبدالله سبيتى ، نويسنده و روزنامهنگار بغدادى ، در مورد اين كتابه مىنويسد : » كتاب اربعين هاشميه در نظر ما يك رسالهى دكترا است . تنها تفاوت آن با رساله دكترا اين است كه مناقشه و دفاعيهاى كه معمولا نويسندگان رسالهها از نوشتار خود مىكنند ندارد و من بعد از جمعآورى نظرها و آگاهى از اين بانو شكى ندارم كه او توانايى و استعداد براى دفاع از انديشههاى خود را همان گونه كه در دفاعيات رسالهها و پاياننامههاى دكترا مرسوم است دارد . « ) امين ، النفحات الرحمانيه ، بىتا ، مقدمه (
در اربعين هاشميه روشهاى مهم تربيتى و اخلاقى ذكر شده است . در واقع ، اين كتاب علاوه بر مباحث عميق كلامى و فلسفى ، به مباحث اخلاقى و اخلاق عملى و تربيتى نيز پرداخته است . به راستى مىتوان گفت : كليد سعادت بشر در اين گنجينه
پربها پنهان است . كتاب اربعين هاشميه در سال 1355 ق به پايان رسيد . بانو امين در حديث سى و هفتم اين كتاب - كه از نماز و آثار آن سخنان زيبايى از معصوم عليهالسلام نقل شده - آورده است :
» بدان فردى كه مىخواهد اندازه قرب خود را به خداى تعالى بداند بايد در اندازه معرفت خويش به خداى سبحان نظر كند ؛ زيرا نزديكى بنده به درگاه بارى تعالى به اندازه معرفت اوست و بس . هر عملى كه اثر آن براى نزديكى عبد به سوى پروردگار قوىتر باشد نزد شارع مهمتر و باارزشتر است . و نماز چون طهارت ذكر تسبيح و تعظيم است ، چنان كه معجونى است كه براى آن خاصيتى است و آن خاصيت حصول معرفت به خداى بزرگ است . « ) همايونى ، 1383 ، ص 85 و 89 )
اين اثر توسط بانو علويه همايونى ، از دست پروردگان ايشان ، ترجمه گرديده است .
اربعين هاشميه در دو نوبت در دمشق به چاپ رسيده است . چاپ اول آن مربوط به سال 1356 ق است كه اندكى پس از اولين چاپ فارسى اين كتاب ارزشمند بود و چاپ دوم در سال 1399 ق ؛ يعنى زمانى كه بانو هشتاد و هفت ساله بوده و سالهاى پايانى عمر خويش را مىگذراند. در مقدمه اين كتاب به قلم يكى از محققان آمده است :
» اين بانو در درياى علوم فرورفته و غواصى كرده و مرواريدهاى ارزشمندى را با كوشش و تلاش بسيار خود از آن خارج نموده و با اسلوبى كه نهايت زيبايى و شيوايى را دارد شرح داده است ... « ) همان ، ص 59 - 56 )
بانو امين پس از نگارش كتاب گرانسنگ اربعين هاشميه ، به نوشتن كتابى در مورد مناقب اخلاقى و عرفانى و مرتبت امام على بن ابىطالب عليهالسلام توفيق يافت و آن اثر ارزشمند را مخزن اللئالى فى مناقب مولى الموالى ناميد . اين كتاب آينهاى است كه تصوير ولايت عشق و ارادت بانو به ائمه عليهمالسلام به ويژه حضرت امير عليهالسلام را به زيباترين صورت ترسيم نموده است .
او در سفرى كه به نجف اشرف داشت ، نذر مىكند پس از برآورده شدن حاجت مهم خود ، كتابى در مورد حضرتعلى عليهالسلام بنويسد . و آنگاه كه حاجت وى برآورده مىشود به اداى نذر خويش مىانديشد . وى در كتاب خود دربارهى عظمت و دشوارى اين كار چنين مىنويسد :
» پس از يأس و نااميدى ، در درياى فكر فرورفتم . ناگاه اين حديث را متذكر گشتم كه مالا يدرك كله لا يتركه كله ؛ يعنى نبايد انسان چيزى را كه مقدور اوست ترك كند به خاطر چيزى كه مقدور او نيست . پس گستاخانه متعرض اين شدم كه شمهاى از فضايل و مناقب آن حضرت را بيان نماينم ، لكن نه اينكه مدعى اين باشم كه بتوانم كوچكترين فضايلى از آن سرور را شرح دهم ، بلكه مىخواهم با اين خاطر افسرده و دل خسته و قلم شكستهاش پاى رهروان پيش را پيدا كنم و به پاى هر دانه آنها قدم در طريق هدايتش گذارم و بر سر آستان رفعتش نهم و از گلستان دانشش گلى بچينم و از خرمن احسانش خوشهاى برچينم كه به اين وسيله شايد بتوانم خود را از دوستان و مواليان حضرتش محسوب نمايم . « ) امين ، مخزن اللئالى ، بىتا ، ص 4 - 3 )
بانو امين در اين اثر ارزشمند روشهاى اخلاقى و تربيتى را در سيره و منش على بن ابىطالب عليهالسلام مىجويد و خود نيز در اين راه بىنهايت تواضع را دارد ، چنان كه پس از بيان اين مطلب ، خود را چونان پيرزنى كه در بازار مصر - آنگاه كه جمعيت فراوانى براى خريد يوسف جمع بودند و قيمتهاى زيادى را پيشنهاد مىدادند - آمد و كلاف ريسمانى آورد و وقتى به او گفتند : با اين همه خريدار كه براى خريدن يوسف حاضر هستند ، تو چگونه طمع دارى او را با كلاف ريسمانى بخرى ؟! پيرزن گفت : مىدانم با اين ناقابل يوسف را به من نمىدهند ، ولى مقصودم اين است كه وقتى خريداران يوسف را شماره كردند نام من هم در ميان آنان باشد .
در باب اول كتاب ، بانوى ايرانى به بيان فضيلت محبت حضرت على عليهالسلام مىپردازد و مطالب مهمى را كه هم جنبهى معرفتى دارند و هم جنبه اخلاقى ، عرفانى و فلسفى ، مطرح مىكند . اين مطالب عبارتند از :
الف. رواياتى كه دلالت بر فضيلت محبت حضرت امير عليهالسلام دارند فراوان هستند كه برخى از آنها در اثر ذكر شده آمده است .
ب. مقصود از محبت على بن ابىطالب عليهالسلام ، دوست داشتن او به اعتبار مقام ولايت و امامت اوست ، نه تنها محبت شخص او .
ج. شناخت حضرت امير به مقام نورانيت ) ارزشمند است ( يعنى ولايت مطلقه امام را بشناسيم كه اين گونه شناخت ، شناختن خداى تعالى است . خداوند به پيامبر صلى الله عليه و آله مىفرمايد : » اگر تو نبودى افلاك را خلق نمىكردم « ، اين حديث شامل حضرت امير عليهالسلام هم مىشود ؛ ] چرا كه [ قرآن كريم در آيه مباهله ، اميرالمؤمنين عليهالسلام را به منزلهى نفس و جان پيامبر قرار داده است . پس هر فضيلتى غير از مرتبه رسالت كه پيغمبر صلى الله عليه و آله دارا بود ، على عليهالسلام هم داراست . ) همان ، ص 77 )
بانو امين در باب دوم خصوصيات حضرت على عليهالسلام را با شرح كامل بيان مىكند . برخى از اين ويژگىها به اجمال عبارتند از :
الف. على عليهالسلام افضل از انبيا و مساوى با پيامبر خاتم صلى الله عليه و آله در تمام خصلتهاست ، غير از دو جهت رسالت و نبوت .
ب. على عليهالسلام فضايل خاصى دارد كه هيچ يك از صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله نداشتهاند . بانوى ايرانى در اين قسمت مىنويسد :
» ... از اين كلمات ) سخنان على عليهالسلام به ابوذر و سلمان ( معلوم مىشود كه آن بزرگوار نماينده تمام صفات ، اسماء و افعال و آثار حق تعالى است ؛ يعنى از جهت قرب و منزلت و معرفت و يقين به جايى رسيده كه تمام صفات حق تعالى در وجود مبارك او ظهور و بروز كرده و از براى جامعيت و تماميت به او همين بس كه آن جناب جامع بين صفات متضاده بود ؛ مثل شجاعت و رقت و ... « ) همان ، ص 62 )
در اين بخش از كتاب ، بانو امين هفتاد فضيلت را از زبان گوياى قرآن ناطق ، حضرت على عليهالسلام ذكر مىكند . در يك مورد ، حضرت خود را اين گونه معرفى مىنمايد :
» به قدر يك چشم برهم زدن براى خدا شريك قرار ندادم . هرگز لب به حرام نگشودم . من با پيامبر هم كاسه و هم غذا بودم و مونس او بودم در كودكى . اولين كسى بودم كه ايمان آوردم و اسلام را به جان پذيرفتم ، پيامبر صلى الله عليه و آله مرا به منزله هارون نسبت به موسى براى خود مىدانست و وصى خود معرفى كرد . آخرين كسى بودم كه از رسول خدا هنگام رحلت جدا شدم . در بستر پيامبر خوابيدم ، در حالى كه كشته شدن براى من يقين بود و ... « ) همايونى، 1383 ، ص 80 )
ج. معجزات حضرت و مورد اتفاق بودن آن از ناحيه شيعه و سنى . ) امين ، مخزن اللئالى ، بىتا ، ص 101 - 100 )
د. صفات اخلاقى و ويژگىهاى پسنديده اميرالمؤمنين عليهالسلام از جمله احاطه علم آن حضرت بر همه چيز ؛ و شجاعت ، زهد ، عدالت و شرافت آن حضرت كه به صورت كامل و مبسوط بيان مىشود .
ه. برخى از مواعظ حضرت كه از نهجالبلاغه و غير از آن استفاده مىشود .
بانو امين پس از آنكه شخصيت اخلاقى ، روحانى و علمى حضرت على بن ابىطالب عليهالسلام را به نگارش در مىآورد ، به بيان صفات متقى خالص و مؤمن كامل مىپردازد .
از ديگر آثار علمى بانو امين ، نگاشتن تفسير ارزشمندى به نام مخزن العرفان است . وى درباره انگيزه چنين تفسيرى آورده است : » مدت زمانى بود كه گاه و بيگاه در فكر بودم تفسير مختصرى بنويسم و از كلمات آل عصمت عليهمالسلام اقتباس نموده و از بيانات مفسران خوشهچينى نمايم كه شايد به اين واسطه از مفسرين و متدبرين در قرآن محسوب گردم . « ) همايونى ، 1383 ، ص 103 )
بانو امين پس از ذكر اين انديشه ، به بيان موانع پرداخته و با كمال فروتنى و تواضع ، از نادارى و فقر خود سخن مىگويد : » از طرفى ، ضعف نفس و فرومايگى سد راه مىشد و از طرف ديگر ، تهديد از منع شارع از تفسير به رأى جلوگير بود و جرئت وارد شدن در اين وادى هولناك را نمىكردم ولكن حس طلب نمىگذاشت راحت باشم . « ) همان ، ص 103 و 104 )
پس از ساعتها فكر و مطالعه ، بانو امين پاى در اين وادى مقدس مىگذارد تا اولين مفسره جهان هستى پس از مادرش فاطمه عليهاالسلام باشد . اولين جلد تفسير بانو در سال 1376 ق به پايان رسيد .
به جز تفسير قرآن بانو كه پانزده جلد است ، مجموعهاى ديگر از ايشان برجاى مانده كه مشتمل بر مطالب متعددى است .
/خ
الهامهاى غيبى و واردات قلبى براى هر انسان وارسته و فرهيختهاى وجود دارد، ولى اكثر مردم متوجه بارش اين باران رحمت الهى نيستند و خود را در مسير طبيعى زندگى نداخته و هرگز وزش نسيم و نفحه الهى را درك نمىكنند . در احاديث زيادى نيز به اين نفحه و دم مسيحايى اشاره شده است ؛ از جمله :
» اين فى ايان دهركم نفحات الا فتعرضوا بها و لا تعرضوا عنها « ) همايونى ، 1383 ، ص 92 ) ؛ در زندگى شما نسيمهايى مىوزد ، آگاه باشيد و خود را در معرض آنها قرار دهيد و آنها را ناديده نگيريد .
زندگى مادى و روزمره روح انسان را به غل و زنجير مىبندد . بايد در كنار زندگى طبيعى ، به حقيقتهاى معنوى نيز متوجه بود . بايد منتظر نفحهها و نسيمهاى الهى بود و آن را دريافت و براى نشان دادن راه به بشر قرن بيستم آنها را تدوين كرد .
اين بانو ارتباط خود با خداى هستى بخش و واسطههاى فياض آفرينش را خوب درك مىكند و آنها را به قلم امانت مىدهد و به كاغذ مىسپارد تا جلادهندهى قلبها باشد .
الهاماتى كه بر قلب اين بانوى مكرمه وارد مىشده از حدود سن سى سالگى بوده و چون برخى از آنها بدون تاريخ است مىتوان نتيجه گرفت كه بانو در فكر تدوين و نگارش آنها نبوده ، لكن زمانى كه ظرفيت جامعه و اهداف خويش را با دقت مىنگرد و زمينه چاپ و بيان آن حالات را فراهم مىبيند تصميم به نوشتن آنها مىگيرد . تا » نفحه « دوازدهم بدون ذكر تاريخ است و حالات معنوى با زيبايى و شيوايى تمام و در فضايى مملو از تواضع و خدا محورى ذكر شده است و پس از آن الهامات و اثر قلبى بانو با ذكر تاريخ بيان مىشود .
از آن رو كه بانو امين با مردم زمان خويش و اخلاق و آداب و فرهنگ به غارت رفته آن روز آشنايى كامل داشت ، در مقدمهاى نسبتا طولانى علت نگارش اين حالات اخلاقى و معنوى را از نظر شخصى و اجتماعى بيان كرده و راه را بر هرگونه طعن و تهمت مىبندد . او خود را صوفى نمىداند و از منش صوفيان معروف آن زمان دورى مىجويد . او تمامى اين حالات را نور و كمال مىداند و با ذكر اين نكته كه » كمال محض و نور مطمئن خداست و اگر كسى از تجلى اين نور سخن گفت در واقع ، به مداحى آفتاب پرداخته است نه خود « ، خويشتن را از تهمت خودستايى و عجب و ريا دور مىسازد و علت نگارش كتاب را به گونهاى كاملا منطقى و محسوس بيان مىكند . بانو در اين كتاب مىنويسد : » و فى يوم عرفه من السنه المذكوره ( 1357 ق ( حين مسافرتى من اصفهان الى قم كانى رأيت كل شىء من الشجر و المدر و الصحارى و البرارى و الجبال و الاوديه يسبح بلسان الحال بحمد ربهم و انكشف لى فى الجمله كيفية تسخير الله تعالى اياها و مطاوعتها لربها . « ) امين ، ] بىتا [ ، ص 14 )
آنگاه بانو با اين حالت نورانى و مكاشفه ، مفهوم حقيقى اين دو آيه شريفه را مىيابد كه مىفرمايد :
) و لله يسجد من فى السماوات و الأرض طوعا و كرها و ظلالهم بالغد و الآصال ( ) رعد : 15 ) ؛ و هر چه در آسمان و زمين است ) با همه آثار وجوديش ( به رغبت و اشتياق و به اكرام و الزام شب و روز به طاعت خدا مشغول است . و ) يسبح لله ما فى السماوات و ما فى الأرض ( ) جمعه : 1 ) ؛ هر چه در زمين و آسمانهاست همه به تسبيح و ستايش خدا مشغولند .
بانو در نفحهاى ديگر كه روز بعد از عرفه هنگام بازگشت از قم به اصفهان براى ايشان ايجاد مىشود احاطه نور خدا بر همه موجودات را از طريق مشاهده قلبى درمىيابد و اين دريافت باطنى را با زيباترين واژهها چنين به نگارش در مىآورد :
» و فى يوم العاشر من ذى حجه من تلكه السنه المذكوره حين رجوعى من قم الى الاصفهان رأيت بمشاهده قلبيه سريان نور وجود الحق - عزوجل - فى كل الموجودات و احاطته بها بحيث ما رأيت بينونه ازليه بين الحق و بين الموجودات و ان كنت قبل ذلك رأيت الموجودات ايضا كذلك الا انه ما رأيتها بهذا الظهور و الوضوح بهذه المثابه بعد ذلك اليوم الى الان و قد مضت على خمسه ايام و ارجو من الله تعالى عود تلك الحاله عن قريب . « ) امين ، بىتا ، ص 101 - 100 )
طبق اين دو قضيه ، بانو امين در روز عرفه از اصفهان به قم سفر مىكند تا عصر عرفه ) نهم ذى حجه ( را در اين شهر مقدس بگذراند و روز بعد يعنى دهم ذىحجه به اصفهان بازمىگردد و اين در حالى است كه بانوى ايرانى در قم منزل شخصى دارد و شايد اين بازگشت سريع به خاطر اين باشد كه همسر و فرزند ايشان در خانه بوده و حضور اين مادر آسمانى در خانه ضرورى است .
به هر حال ، خستگى سفر در موقعيت سنى بانو امين قابل انكار نيست ، اما او به دعا و زيارت و عبادت عشق مىورزد ؛ همان گونه كه به همسر و فرزند و خانه علاقهمند است و به گفتهى عبدالله سبيتى ، روزنامهنگار و نويسنده معروف عراقى ، زندگى بانوى ايرانى آميزهاى از كتاب و محراب و همسر و فرزند بود . ) همايونى ، 1383 ، ص 96 - 95 )
در نفحات الرحمانيه - كه بانو در سال 1329 ش از نگارش آن فراغت يافت - پنجاه و شش نفحه رحمانيه ذكر شده است كه در اكثر موارد حقيقت نورى يك آيه در مقابل ديدگان درونى بانو تجلى و ظهور كرده است . برخى از اين حالات را بانو به اشراق تعبير مىكند و برخى ديگر را به الهام عرشى يا وارد غيبى .
هر نفحه با عباراتى نظير آنچه در ذيل مىآيد شروع مىشود :
- يك روز صبح حالتى به من دست داد و گويى كسى مىپرسيد ...
- يك لحظه بيدار شدم و آگاهى يافتم كه ...
- يك بار وقتى غم و اندوه مرا گرفته بود حالتى در خود احساس كردم كه ...
و اين گونه نفحات به رشته تحرير در مىآيد و دلهاى خواننده اين اثر با نور كلام و نفس نويسنده آن روشن مىشود . ) همان ، ص 96 )
از ديگر آثار ارزشمند بانو مجتهده امين اربيعن هاشميه در باب اخلاق و معنويت است ؛ به ويژه اينكه بانو امين در اين رساله محتواى احاديثى را برمىگزيند كه پاسخى است براى پرسشهاى برجاى مانده آن روز و مبارزهاى است با دينستيزان و آنان كه با خدا غريبه هستند . ده روايت براى شناخت حق تعالى و مسائل توحيد مىآورد تا طعم شيرين خدامحورى و رنگ زيباى خداباورى را به جامعه آن روز بچشاند و بنماياند . ده روايت از معاشرتهاى اخلاقى مىنويسد و زيباترين نسخهها را براى خوب زيستن و خوبتر ماندن بشر ارائه مىدهد و بيست روايت را كه در احكام الهى شرح مىكند .
عبدالله سبيتى ، نويسنده و روزنامهنگار بغدادى ، در مورد اين كتابه مىنويسد : » كتاب اربعين هاشميه در نظر ما يك رسالهى دكترا است . تنها تفاوت آن با رساله دكترا اين است كه مناقشه و دفاعيهاى كه معمولا نويسندگان رسالهها از نوشتار خود مىكنند ندارد و من بعد از جمعآورى نظرها و آگاهى از اين بانو شكى ندارم كه او توانايى و استعداد براى دفاع از انديشههاى خود را همان گونه كه در دفاعيات رسالهها و پاياننامههاى دكترا مرسوم است دارد . « ) امين ، النفحات الرحمانيه ، بىتا ، مقدمه (
در اربعين هاشميه روشهاى مهم تربيتى و اخلاقى ذكر شده است . در واقع ، اين كتاب علاوه بر مباحث عميق كلامى و فلسفى ، به مباحث اخلاقى و اخلاق عملى و تربيتى نيز پرداخته است . به راستى مىتوان گفت : كليد سعادت بشر در اين گنجينه
پربها پنهان است . كتاب اربعين هاشميه در سال 1355 ق به پايان رسيد . بانو امين در حديث سى و هفتم اين كتاب - كه از نماز و آثار آن سخنان زيبايى از معصوم عليهالسلام نقل شده - آورده است :
» بدان فردى كه مىخواهد اندازه قرب خود را به خداى تعالى بداند بايد در اندازه معرفت خويش به خداى سبحان نظر كند ؛ زيرا نزديكى بنده به درگاه بارى تعالى به اندازه معرفت اوست و بس . هر عملى كه اثر آن براى نزديكى عبد به سوى پروردگار قوىتر باشد نزد شارع مهمتر و باارزشتر است . و نماز چون طهارت ذكر تسبيح و تعظيم است ، چنان كه معجونى است كه براى آن خاصيتى است و آن خاصيت حصول معرفت به خداى بزرگ است . « ) همايونى ، 1383 ، ص 85 و 89 )
اين اثر توسط بانو علويه همايونى ، از دست پروردگان ايشان ، ترجمه گرديده است .
اربعين هاشميه در دو نوبت در دمشق به چاپ رسيده است . چاپ اول آن مربوط به سال 1356 ق است كه اندكى پس از اولين چاپ فارسى اين كتاب ارزشمند بود و چاپ دوم در سال 1399 ق ؛ يعنى زمانى كه بانو هشتاد و هفت ساله بوده و سالهاى پايانى عمر خويش را مىگذراند. در مقدمه اين كتاب به قلم يكى از محققان آمده است :
» اين بانو در درياى علوم فرورفته و غواصى كرده و مرواريدهاى ارزشمندى را با كوشش و تلاش بسيار خود از آن خارج نموده و با اسلوبى كه نهايت زيبايى و شيوايى را دارد شرح داده است ... « ) همان ، ص 59 - 56 )
بانو امين پس از نگارش كتاب گرانسنگ اربعين هاشميه ، به نوشتن كتابى در مورد مناقب اخلاقى و عرفانى و مرتبت امام على بن ابىطالب عليهالسلام توفيق يافت و آن اثر ارزشمند را مخزن اللئالى فى مناقب مولى الموالى ناميد . اين كتاب آينهاى است كه تصوير ولايت عشق و ارادت بانو به ائمه عليهمالسلام به ويژه حضرت امير عليهالسلام را به زيباترين صورت ترسيم نموده است .
او در سفرى كه به نجف اشرف داشت ، نذر مىكند پس از برآورده شدن حاجت مهم خود ، كتابى در مورد حضرتعلى عليهالسلام بنويسد . و آنگاه كه حاجت وى برآورده مىشود به اداى نذر خويش مىانديشد . وى در كتاب خود دربارهى عظمت و دشوارى اين كار چنين مىنويسد :
» پس از يأس و نااميدى ، در درياى فكر فرورفتم . ناگاه اين حديث را متذكر گشتم كه مالا يدرك كله لا يتركه كله ؛ يعنى نبايد انسان چيزى را كه مقدور اوست ترك كند به خاطر چيزى كه مقدور او نيست . پس گستاخانه متعرض اين شدم كه شمهاى از فضايل و مناقب آن حضرت را بيان نماينم ، لكن نه اينكه مدعى اين باشم كه بتوانم كوچكترين فضايلى از آن سرور را شرح دهم ، بلكه مىخواهم با اين خاطر افسرده و دل خسته و قلم شكستهاش پاى رهروان پيش را پيدا كنم و به پاى هر دانه آنها قدم در طريق هدايتش گذارم و بر سر آستان رفعتش نهم و از گلستان دانشش گلى بچينم و از خرمن احسانش خوشهاى برچينم كه به اين وسيله شايد بتوانم خود را از دوستان و مواليان حضرتش محسوب نمايم . « ) امين ، مخزن اللئالى ، بىتا ، ص 4 - 3 )
بانو امين در اين اثر ارزشمند روشهاى اخلاقى و تربيتى را در سيره و منش على بن ابىطالب عليهالسلام مىجويد و خود نيز در اين راه بىنهايت تواضع را دارد ، چنان كه پس از بيان اين مطلب ، خود را چونان پيرزنى كه در بازار مصر - آنگاه كه جمعيت فراوانى براى خريد يوسف جمع بودند و قيمتهاى زيادى را پيشنهاد مىدادند - آمد و كلاف ريسمانى آورد و وقتى به او گفتند : با اين همه خريدار كه براى خريدن يوسف حاضر هستند ، تو چگونه طمع دارى او را با كلاف ريسمانى بخرى ؟! پيرزن گفت : مىدانم با اين ناقابل يوسف را به من نمىدهند ، ولى مقصودم اين است كه وقتى خريداران يوسف را شماره كردند نام من هم در ميان آنان باشد .
در باب اول كتاب ، بانوى ايرانى به بيان فضيلت محبت حضرت على عليهالسلام مىپردازد و مطالب مهمى را كه هم جنبهى معرفتى دارند و هم جنبه اخلاقى ، عرفانى و فلسفى ، مطرح مىكند . اين مطالب عبارتند از :
الف. رواياتى كه دلالت بر فضيلت محبت حضرت امير عليهالسلام دارند فراوان هستند كه برخى از آنها در اثر ذكر شده آمده است .
ب. مقصود از محبت على بن ابىطالب عليهالسلام ، دوست داشتن او به اعتبار مقام ولايت و امامت اوست ، نه تنها محبت شخص او .
ج. شناخت حضرت امير به مقام نورانيت ) ارزشمند است ( يعنى ولايت مطلقه امام را بشناسيم كه اين گونه شناخت ، شناختن خداى تعالى است . خداوند به پيامبر صلى الله عليه و آله مىفرمايد : » اگر تو نبودى افلاك را خلق نمىكردم « ، اين حديث شامل حضرت امير عليهالسلام هم مىشود ؛ ] چرا كه [ قرآن كريم در آيه مباهله ، اميرالمؤمنين عليهالسلام را به منزلهى نفس و جان پيامبر قرار داده است . پس هر فضيلتى غير از مرتبه رسالت كه پيغمبر صلى الله عليه و آله دارا بود ، على عليهالسلام هم داراست . ) همان ، ص 77 )
بانو امين در باب دوم خصوصيات حضرت على عليهالسلام را با شرح كامل بيان مىكند . برخى از اين ويژگىها به اجمال عبارتند از :
الف. على عليهالسلام افضل از انبيا و مساوى با پيامبر خاتم صلى الله عليه و آله در تمام خصلتهاست ، غير از دو جهت رسالت و نبوت .
ب. على عليهالسلام فضايل خاصى دارد كه هيچ يك از صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله نداشتهاند . بانوى ايرانى در اين قسمت مىنويسد :
» ... از اين كلمات ) سخنان على عليهالسلام به ابوذر و سلمان ( معلوم مىشود كه آن بزرگوار نماينده تمام صفات ، اسماء و افعال و آثار حق تعالى است ؛ يعنى از جهت قرب و منزلت و معرفت و يقين به جايى رسيده كه تمام صفات حق تعالى در وجود مبارك او ظهور و بروز كرده و از براى جامعيت و تماميت به او همين بس كه آن جناب جامع بين صفات متضاده بود ؛ مثل شجاعت و رقت و ... « ) همان ، ص 62 )
در اين بخش از كتاب ، بانو امين هفتاد فضيلت را از زبان گوياى قرآن ناطق ، حضرت على عليهالسلام ذكر مىكند . در يك مورد ، حضرت خود را اين گونه معرفى مىنمايد :
» به قدر يك چشم برهم زدن براى خدا شريك قرار ندادم . هرگز لب به حرام نگشودم . من با پيامبر هم كاسه و هم غذا بودم و مونس او بودم در كودكى . اولين كسى بودم كه ايمان آوردم و اسلام را به جان پذيرفتم ، پيامبر صلى الله عليه و آله مرا به منزله هارون نسبت به موسى براى خود مىدانست و وصى خود معرفى كرد . آخرين كسى بودم كه از رسول خدا هنگام رحلت جدا شدم . در بستر پيامبر خوابيدم ، در حالى كه كشته شدن براى من يقين بود و ... « ) همايونى، 1383 ، ص 80 )
ج. معجزات حضرت و مورد اتفاق بودن آن از ناحيه شيعه و سنى . ) امين ، مخزن اللئالى ، بىتا ، ص 101 - 100 )
د. صفات اخلاقى و ويژگىهاى پسنديده اميرالمؤمنين عليهالسلام از جمله احاطه علم آن حضرت بر همه چيز ؛ و شجاعت ، زهد ، عدالت و شرافت آن حضرت كه به صورت كامل و مبسوط بيان مىشود .
ه. برخى از مواعظ حضرت كه از نهجالبلاغه و غير از آن استفاده مىشود .
بانو امين پس از آنكه شخصيت اخلاقى ، روحانى و علمى حضرت على بن ابىطالب عليهالسلام را به نگارش در مىآورد ، به بيان صفات متقى خالص و مؤمن كامل مىپردازد .
از ديگر آثار علمى بانو امين ، نگاشتن تفسير ارزشمندى به نام مخزن العرفان است . وى درباره انگيزه چنين تفسيرى آورده است : » مدت زمانى بود كه گاه و بيگاه در فكر بودم تفسير مختصرى بنويسم و از كلمات آل عصمت عليهمالسلام اقتباس نموده و از بيانات مفسران خوشهچينى نمايم كه شايد به اين واسطه از مفسرين و متدبرين در قرآن محسوب گردم . « ) همايونى ، 1383 ، ص 103 )
بانو امين پس از ذكر اين انديشه ، به بيان موانع پرداخته و با كمال فروتنى و تواضع ، از نادارى و فقر خود سخن مىگويد : » از طرفى ، ضعف نفس و فرومايگى سد راه مىشد و از طرف ديگر ، تهديد از منع شارع از تفسير به رأى جلوگير بود و جرئت وارد شدن در اين وادى هولناك را نمىكردم ولكن حس طلب نمىگذاشت راحت باشم . « ) همان ، ص 103 و 104 )
پس از ساعتها فكر و مطالعه ، بانو امين پاى در اين وادى مقدس مىگذارد تا اولين مفسره جهان هستى پس از مادرش فاطمه عليهاالسلام باشد . اولين جلد تفسير بانو در سال 1376 ق به پايان رسيد .
به جز تفسير قرآن بانو كه پانزده جلد است ، مجموعهاى ديگر از ايشان برجاى مانده كه مشتمل بر مطالب متعددى است .
/خ
