یافته‌های تربیتی این نوشتار در دو زمینه پیش نیازها و چگونگی تربیت دینی بر پایه کاوش در نامه ۳۱ از نامه‌های امیر مؤمنان علی علیه السلام در نهج البلاغه و پاره ای از دیگر گفته‌ها و کرده های امام شکل گرفته است. این یافته ها به دست دهنده خطوط پهنی است که مربیان در روابط آموزشی و پرورشی خود با فراگیران به ناچار باید از آنها باخبر باشند و آنها را به کار گیرند. شاید بتوان این خطوط پهن را زیر عنوان پیش نیازهای تربیتی ارتباط با متربی (فراگیر) پیگیری و تبیین کرد. ناگفته نماند که کلیدواژه «پیش نیاز» در این نوشتار به برخی از بنیادها، اصول، هدف گذاری ها، روش مندی ها و پارهای دیگر از مؤلفه های فرایند تربیت دینی در این گستره اشاره دارد.
به مناسبت همایش امام امیرالمؤمنین (علیه السلام) و نگرش آن حضرت به جوانان، نوجوانان و جوانی بناست درباره مشکلات و حساسیت ها و پیش نیازهای تربیتی جوانان از دیدگاه امام على علیه السلام سخن بگویم و از این رهگذر قطره ای از دریای بیکران معارف علوی تقدیمتان کنم.
روز غدیر فرصتی است که با راه، پیام و شخصیت آن امام معصوم آشناتر و در پرتو این آشنایی مصداق این دعا شویم: اللهم أحینی على ما أحییت علیه على بن ابی طالب وأمتنی على ما مات علیه علی بن ابی طالب (علیه السلام) ؛ «خداوندا، مرا آن گونه زنده بدار که امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) پسر ابوطالب را حیات بخشیدی و مرگم را آن گونه کن که پسر ابوطالب از این جهان رخت بربست».
ما شیعیان بر این باوریم که امام امیر مؤمنان فی مکتب تربیتی جدیدی عرضه کرد که بی نظیرترین و کامل ترین مکتب تربیتی جهان است. به تعبیر مقام معظم رهبری امام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) یک الگوی کامل برای همه است. بنابراین می توان گفت جوانی پرشور او الگوی جوانان مسلمان و کسانی است که دوست دارند زندگی شان علی گونه شود. و برای دستیابی به نگرش و بینش امام علی لا به جوانی و جوانان و مکتب تربیتی علوی، پژوهشگران معمولا دو راه را پیشنهاد می کنند:
بازنگری دوران جوانی امیر مؤمنان علیه السلام کسی که میخواهد على شناسی را از زاویه نگاه امام علی به جوان و جوانی آغاز کند، یک راه رسیدن به این هدف، جست و جو از زیربناهای شخصیتی خود امام (علیه السلام) و بازنگری، بازشناسی و بازسازی دوران جوانی پرشور آن حضرت زیر نظارت و هدایت پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آْله وسلم)است.
اما در آغاز این راه، پیش از هر چیز با این پرسش روبه روییم که زیربنا، ملاکها و شاخص های مکتب تربیتی علوی چیست؟ باور من این است که در یک کلام می توان گفت مکتب تربیتی علوی در حقیقت، بازتاب و نمود همان مکتب تربیتی نبوی است.. معنای این سخن آن است که نقاط برجسته و نورانی در مکتب تربیتی امیرالمؤمنین، هم از جنبه نظری و هم از جنبه عملیاتی، همگی دستاورد و برآیند تلاش های تربیتی است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) درباره امیر مؤمنان و آموزش و پرورش ایشان انجام دادند. خود امیرالمؤمنین (علیه السلام) در کلامی بلند، به کمیل چنین می فرماید: «ای کمیل، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) تربیت شده خداوند سبحان است و پرورش و تربیت من به دست رسول خدا صورت گرفته و تربیت مؤمنان بر عهده من است».
حضرت در گفتار دیگری، می فرماید: «اگر فراز و نشیب های زندگی شخصی و کوشش هایی را که برای آموزش و پرورش شما انجام داده ام بازنگری کنید، خواهید دید که همه آنها جهت دهنده و درس آموز است. من در گفتار و رفتار خود بزرگواری ها و فضایل برتر اخلاقی و راه شدن و تعالی را بر شما عرضه کردم». چه بسا پیام این فرمایش علوی آن باشد که نه تنها گفته ها و رفتارها و منش آن امام، که سکوت ها و موضع گیری های ایشان نیز همگی درس آموز و هدایتگر بوده است. امام در جای دیگر می فرماید: «اگر در کسی ویژگی اخلاقی جالب و چشمگیری دیدید، از ویژگیهای همانند، همگون آن نیز جست وجو کنید».
تحلیل روانشناختی این گفتار علوی این است که همواره حضور و برجستگی یک ویژگی اخلاقی برتر در یک فرد نشانه ای از آن است که ویژگی ها و فضایل همانند دیگری نیز باید در منش و شخصیت او باشد؛ زیرا صفات و ویژگیهای شخصیتی در یک چارچوب شخصیتی دست در گردن هم دارد و ساختار شخصیت هر فرد چیزی نیست جز مجموعه در هم تنیده ای از صفات، عادات و ویژگی های تثبیت شده. مجموعه صفات و ویژگیها در یک جریان زمان مند و تدریجی در سایه نظارت ها و مراقبت های مربی و خواست و کوشش فراگیر شکل می گیرد. از این رو، اگر در کسی نکته برجسته ای مشاهده شد، باید به بررسی ریشه ها و زیرسازهای آن و از جمله پی جویی از خاستگاه آن پرداخت. ردیابی این نکته در شخصیت امیر مؤمنان ، ما را به شاخصها و فضایل شخصیتی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) می رساند. در این باره، امام خود به سرچشمه ویژگیهای شخصیتی خود اشاره می کنند و می فرمایند: «اگر شاخصی در شخصیت من می بینید، و اگر در روش و شیوه تربیتی من نقطه ای نورانی سراغ دارید، این همه برگرفته از تأدیب الهی و رفتن در مسیری است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) صلى الله علیه وسلم پیش روی من گشود». سیره و سبک تربیتی، منش و شخصیت امام علی ، بر پایه این گفتار ایشان، برخاسته از بینش و نگرشی روشن و خداداد و پایبندی به شیوه و سیره تربیتی نبوی است.
منبع: مجموعه مقالات تربیتی، عبد الرضا ضرابی، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، قم، ۱۳۸۸
