خودآگاهی
کاملا روشن است که اگر شما در مورد چکه کردن شیرآب اطلاعی نداشته باشید، انگیزه ای هم برای بستن آن نخواهید داشت. در حقیقت بی توجهی و بنابراین درست نکردن شیر آب، سبب می شود که یک چکه کوچک تبدیل به یک جریان محکم و قوی شود. به همین ترتیب اگر کودکان تان از عادت های بدی که کسب کرده اند، آگاهی نداشته باشند، انگیزه ای برای ترک این عادتها نخواهند داشت. عادت نیز مانند نشتی شیر آب است و اگر نادیده گرفته شود، مطمئنا به جریانی قوی تبدیل خواهد شد. به همین دلیل است که آگاهی عامل بسیار مهمی در فرایند ترک عادت است.تکنیک های خودآگاهی، به کودکان کمک می کند تا از عادت های شان به طریقی پیگیرانه و بدون عیب جویی و انتقاد، آگاهی یابند. ممکن است در گذشته سعی کرده باشید با فریاد زدن عباراتی نظیر «ناخنت را نخور!»، «انگشتت را مک نزن!» یا «انگشتت را از بینیات بیرون بیار!» کودکان تان را از عادت های شان آگاه سازید. این روش ناگهان کودکان را به آن چه انجام میدهند، آگاه می سازد ولی در عین حال شرمندگی، ناراحتی یا خشمی که در نتیجه این روش در کودکان به وجود می آید، باعث می شود تا آنان هرچه بیشتر درصدد دستیابی به امنیتی باشند که عادت به آنها می بخشد.
ترک هر عادت مستلزم مجموعه ای از تکنیک های آگاهی بخش منحصر به فرد است، ولی غالب روند کار همیشه یکسان است. برای این که کودکان، بهتر بفهمند که واقعا چه چیزی رخ می دهد، چه احساسی به آنها دست میدهد و به نظر دیگران چگونه می رسند؛ به آنان تعلیم دادند که عمدا و بارها و بارها عادت خود را انجام دهند.
مثلا کسانی که شستشان را می مکند، در جلوی آینه می نشینند و عمدأ شروع به مکیدن شست می کنند. آنها حرکت دست ها، دهان و لبهایشان را تماشا می کنند. آنان این کار را هر روز انجام میدهند تا تصویر این عمل در ذهن شان نقش ببندد. پس زمانی که پدر و مادر آنها را متوجه عادت شان بکنند، کودکان تصویر ذهنی روشنی از آن چه می کنند، دارند؛ این که چگونه به نظر می رسند و چرا دوستانشان آنان را «بچه» می خوانند؟ به همین طریق کسانی که دندان قروچه می کنند، حواس خود را معطوف به حرکات بدنی عادتشان می کنند. بعد از ساییدن عمدی دندان ها به هم، کودکان برای پدر و مادرشان توصیف می کنند که دقیقا چه اتفاقی برای فک و ماهیچه های گردنشان افتاده است؛ دندان های شان کدام طرف را ساییده است و این که آیا حرکت فک به جلو و عقب بوده یا به طرفین و بالاخره این که این تنش چه احساسی در آنان به وجود آورده است.
علاوه بر این روش های خودآگاهی عمدی، شما می توانید در زمانی که عادت رخ می دهد به آرامی و مهربانی مانع انجام آن شوید. به جای استفاده از روش قدیمی فریاد کشیدن، یک روش ارتباطی «رمزی» ایجاد کنید. مثلا دست تان را محکم به شانه او فشار دهید یا با به کار بردن یک پیام رمزی مانند «هی، رفیق، چه خبرا؟ چه طوری؟» باعث قطع رفتار بد کودک شده و آگاهی او به عادت را افزایش داده و در عین حال از ناراحت کردن و تمسخر او اجتناب ورزید. هدف از این وقفه، ترک رفتار عادتی، افزایش آگاهی کودک نسبت به عادت و همزمان با آن، اجتناب ورزیدن از تمسخر دیگران و اضطراب است.
دادن آگاهی به کودکان، در ابتدا ممکن است باعث شود که برخی از آنان عادتهایشان را به کرات انجام دهند. اگر این مسئله رخ داد، نگران نشوید. این مورد شبیه تمیز کردن یک کمد است که قبل از اتمام کار، همه چیز شلوغ تر به نظر می رسد. به عبارت دیگر کار را باید از جایی شروع کرد، در غیر این صورت نتیجه ای حاصل نمیشود. آگاهی دادن، قطعأ بخش ضروری فرایند ترک عادت است. بنابراین یک رفتار را نمی توان تغییر داد مگر آن که درباره آن آگاهی و شناخت ایجاد کرد.
بازداری پاسخ
همان طور که از نامش پیداست، «بازداری پاسخ» کودکان را از انجام عادتشان باز می دارد. برای مثال، مکیدن شبانه شست را می توان با بستن یک چوب به قسمت داخل مفصل آرنج از بین برد. این کار از نزدیک شدن شست به دهان کودکی که خوابش برده جلوگیری می کند. بازداری پاسخ، به ترک عادت کمک می کند؛ زیرا هر باری که جلوی عادت گرفته می شود، میل انجام آن ضعیف تر می شود.
در انجام این روشهای پیشگیرانه پافشاری نکنید، چون عموما دقیق نبوده و برای استفاده موفقیت آمیز از آن، به همکاری کامل کودکان تان نیاز دارید. بنابراین اگر کودکتان عادت دارد پایش را تکان دهد و نمی خواهد موقعی که دارد تکالیفش را انجام میدهد به پایش وزنه ببندند، این روش را کنار گذاشته و از سایر روش ها استفاده کنید.
پاسخ جایگزین
پاسخ جایگزین، رفتار یا فعالیتی است که کودکان می توانند برای جایگزین کردن یا کاهش عادت های بد همیشگی شان از آن استفاده کنند. یک پاسخ جایگزین، یا می تواند جایگزین رفتار عادتی شود و انجام آن را ناراحت کننده سازد یا می تواند حواس کودک را به چیز دیگری معطوف کند و انجام عادت را به تأخیر اندازد. این مسئله باعث میشود تا تعداد دفعاتی که این عادت انجام می گیرد، تقلیل یابد.
پاسخهای جایگزین، علاوه بر این که به کودکان فعالیت جایگزینی ارائه می دهند، به آنان حس کنترل بر عادت شان را نیز می دهند. برای مثال اگر کودکان موافقت کنند که به جای مکیدن شستشان، آدامس بجوند، عمل جویدن، مکیدن شست را با مشکل مواجه می سازد و در عین حال به کودکان فرصت میدهد بین جویدن یا مکیدن، دست به انتخاب شخصی بزنند که این به نوبه خود عادت همیشگی را کاهش داده و حس کنترل بر خود را تقویت میکند. پاسخ جایگزین که یکی از مناسب ترین روشهای ترک عادت است، در فصل های آینده شرح داده می شود.
از تکنیکهای آرامش بخش، می توان به عنوان پاسخهای جایگزین برای کاهش محرکهای تنش استفاده کرد. اگر کودکان تان عادتهای عصبی نظیر ناخن جویدن، لکنت زبان، صدا در آوردن از بند انگشت یا سایر عادتهای بدی که تحت فشار تعداد دفعاتش بیشتر می شود دارند، تمرینهای آرامش بخش را می توان به منظور جایگزین ساختن عادت عصبی، انجام داد. به محض این که کودکان تان عادت بدشان را با یک عادت آرامش بخش جدید جایگزین سازند، پاسخی برای فشارهای دائمی می یابند که به آنان کمک میکند تا به طریقی سالم، تنشهای شان را برطرف سازند.
تمرین های آرامش بخش که از آن بحث می شود، می تواند جایگزین عادت بد عصبی شود. زمانی که شما و کودکان تان از وضعیتهای فشارزا که عادت بد را تشدید می کند، آگاهی یافتید، می توانید کودکان تان را جهت انجام این تمرین ها - قبل از این که به این وضعیت برسند. یاری کنید. این کار می تواند مانع از تکرار عادت شود. برای مثال اگر نمودار نظارت شما، نشان دهد زمانی که افراد خانواده هریک سرگرم کار و تکاپو هستند، رفتار عادتی به دفعات بیشتری رخ میدهد (غالبا زمان شام، موقعی که مادر مشغول پخت و پز یا مشغول نظافت کردن منزل است یا تلفن زنگ میزند) قبل از بروز هرگونه نشانه ای از عادت، به کودکان تان متذکر شوید که تمرین های آرامش بخش را شروع کند. این پیش بینی و آمادگی، کودکان را مسئول ساخته و برای آنان روشن می سازد که قدرت جایگزین ساختن یک فعالیت مثبت را به جای فعالیت منفی دارند.
همه تکنیک های آرامش بخش برای تمامی افراد مؤثر نیستند. به کودکان تان فرصت دهید تا هر یک از این تمرین ها را انجام دهند و هر کدام که به نظرشان راحت تر می رسد، انتخاب کنند. سپس مطمئن شوید کودکان تان هر روزه این تمرین را انجام میدهند. به طوری که هرگاه احساس فشار روحی می کنند به آسانی و به طور خودکار عادت بد را با کمک این روش از بین ببرند.
منبع: بچه‌های خوب، عادتهای بد، دکتر چارلز شافر، ترزافوی دیگرونیمو، مترجم: میر محی‌الدین گلبار، صص 25-21، انتشارات همشهری، چاپ چهارم، 1391.
