جاذبه هاي آذربايجان و شهر اران (5)

شهرستان بناب
مشخصات جغرافيائي:

شهر بناب در 16 درجه و 3 دقيقه و 15 ثانيه طول شرقي و 37 درجه و 20 دقيقه و 30 ثانيه عرض شمالي واقع شده و ارتفاعش از سطح دريا 190 متر است. از نظر موقع رياضي، روستاي چپقلوبا عرض جغرافيايي 37 درجه و 12دقيقه در پائين ترين فاصله و سور با عرض جغرافيايي 37 درجه و 31 دقيقه در بالاترين عرض جغرافيايي قرار گرفته اند. فاصله بناب با مركز استان (تبريز) 114 كيلومتر، با تهران 835 كيلومتر و ساحل درياچه اروميه 8 كيلومتر است. از نظر موقعيت، جغرافيدانان مسلمان ولايت (بناجو) را در اقليم چهارم جاي داده اند.

موقعيت نسبي :

شهرستان بناب در جنوب غربي استان آذربايجان شرقي و در جلگه اي صاف و هموار قرار گرفته كه از طرف شرق به پيشكوههاي غربي سهند (قزل داغ، قاشقاداغ و گوپشتي) و از غرب به سواحل پست درياچه اروميه محدود مي گردد. ارتفاع متوسط شهرستان از سطح دريا 1600 متر است كه در بلندترين نقطه (قزل داغ) 2250 متر و در پست ترين (آخوند قشلاق) 1280 متر مي باشد. همسايگان آن را در شمال، عجب شير، در شرق شهرستان مراغه و ملكان، در جنوب شهرستان مياندوآب و در غرب درياچه اروميه تشكيل مي دهد. بناب از يك موقعيت خاص جغرافيايي برخوردار است كه خود مي تواند نقش مهمي در روند توسعه و پيشرفت سريع آن را داشته باشد. واقع شدن آن در محل انشعاب و يا مسير راههاي هوائي (فرودگاه سهند)، زميني (راه آهن تهران-تبريز)، جاده ترانزيتي (تبريز ، كردستان و آذربايجان غربي)، محور ارتباطي (مياندوآب، قره چمن) و عبور خط انتقال گاز سراسري و كانال آبرساني زرينه رود به شهر تبريز و استقرار واحدهاي عظيم صنعتي، نظامي، تحقيقاتي ، فرهنگي و توليدي، كلاً بيانگر موقعيت ممتاز اين شهرستان در سطح استان مي باشد.

وسعت:

وسعت شهرستان بناب 790 كيلومتر مربع مي باشد كه معادل 7/1 درصد مساحت كل استان را تشكيل مي دهد.

چگونگي پستي و بلندي كوهها و ارتفاعات مهم:

از نظر توپوگرافيك شهرستان بناب داراي ناهمواريهاي متوسط بوده و مي توان گفت يكي از مناطق كوهستاني ساده و نيمه كوهستاني به شمار مي رود. و دو تا رشته كوه معروف كه در شهرستان وجود دارد عبارتند از قره قشون و قزل داغي رشته كوه قره قشون با ارتفاع 1600 متر در جنوب شهرستان و رشته كوه قزل داغي با ارتفاع 2250 متر در قسمت شمال شهرستان واقع شده اند و اين رشته كوهها فاقد قلعه و داراي دامنه زيادي مي باشند.

وضعيت آب و هوا:

شهرستان بناب از محدود شهريهايي است كه نزديكترين فاصله از درياچه اروميه داشته و آب و هواي آن تحت الشعاع اين درياچه قرار مي گيرد. در نتيجه بررسي فاكتورهاي هواشناسي در اين منطقه از اهميت ويژه اي برخوردار مي باشد با توجه به جدول زير بدليل شرايط خاصي توپوگرافيك شهرستان داراي آب و هواي بسيار متنوع مي باشد.

وضعيت پوشش گياهي، جنگل و مرتع :

منطقه بناب از نظر پوشش گياهي داراي چهره هاي زير است
1-زمينهاي مزروعي و باغات شامل تاكستانها ، مزارع صيفي، مزارع آبيو ديمي گندم و جو مي باشد. و در باغات آن انواع ميوه هاي منطقه معتدل بعمل مي آيد.
2-مراتع كه نوع خوب آن در منطقه زاوشت و در كوهپايه هاي شمالي منطقه ديده مي شود و نوع فقير و پست آن زمينهاي سمت درياچه اروميه و قسمتهاي جنوبي را شامل مي شود. قابل ذكر است كه مراتع مرغوب در اثر فشار چرا آسيب ديده اند.
3-گزنه زار (منطقه يورقون) در قسمت شمال و شمال غربي بناب در مسافت حدود 3 الي 5 كيلومتر زمينهاي پوشيده از درخت گز (يورقون وجود دارد كه بر اثر بي توجهي مردم در سالهاي گذشته تا حدودي از بين رقته بود كه از سال 1359 شمسي تحت نظارت اداره جنگلداري بناب در آمده كه در حال گسترش مي باشد. و از سال 1374 به بعد اين اين منطقه شور كه قبلاً بعنوان جنگل نيمه انبوه و درختچه زار معروف بود قسمتي از اين منطقه با مجوزهاي قانوني به تحويل اهالي روستايي زاوشت درآمده و حالا هم از آنها استفاده مي كنند.

منابع آب شهرستان:

آبهاي سطحي الارضي رودها چشمه ها و قنوات آبهاي تحت الارضي بنابه نسبت به مناطق خود از حيث منابع آب غني است لذا در فرهنگ معين بناب را به معني ريشه آب و نه آب يعني شهري كه بناي آن روي آب است معرفي كرده اند منابع آب مورد استفاده در بناب را
الف – آبهاي زيرزميني ب – رودخانه صوفي چاي و چوان چاي تشكيل مي دهند.
الف – آبهاي زيرزميني:
چون اين منطقه ابريز كوههاي اطراف بخصوص كوه سهند مي باشد و نيز به علت شيب طبقات زمين به سمت جلگه بناب و شايد بعلت سنگين بودن آب درياچه اروميه بدليل شوري زياد آب درياچه، آبهاي زيرزميني در طبقات زيرين جلگه بناب سفره وسيعي را تشكيل مي دهند. لذا چاههاي اين منطقه در عمق كمي به آب مي رسد و همين چاهها قسمت عمده مصرف آب مشروب و كشاورزي و صنعتي اين منطقه را تامين مي نمايد و به همين جهت منابع آب زيرزميني مهمترين منابع آب مصرفي اين منطقه بشمار مي رود.
ب – رودخانه ها
رودخانه چوان چاي در قسمت شمال شهرستان واقع شد و از كوهپايه هاي سهند سرچشمه گرفته و بادبي 14 ميليون مترمكعب در سال پس از طي نزديك به 20 كيلومتر به درياچه اروميه ميريزد و رودخانه صوفي چاي كه در قسمت جنوب شهرستان واقع شده و از كوههاي سهند سرچشمه گرفته و حدوداً با دبي 140 ميليون مترمكعب در سال پس از طي كردن بيش از 38 كيلومتر به درياچه مي ريزد.

مشخصات جمعيتي:

براساس سرشماري عمومي نفوس و مسكن سال 1375 جمعيت شهرستان بالغ برگرفته از : 112985 نفر مي باشد و در سطح استان در رده دهم قرار مي گيرد و از اين جمعيت 7328 نفر مرذ و 55657 نفر زن در منطقه وجود داشته و 24565 نفر از زنان و 25180 نفر از مردان در روستاها و مابقي در شهر ساكن مي باشند و در سال 1375 جمعيت شهرستان 39/3 درصد جمعيت كل استان را تشكيل مي دهد. اين شهرستان از نظر وسعت هم معادل 790 كيلومترمربع در جنوب استان آذربايجان شرقي قرار گرفته و در سطح استان در رده چهاردهم قرار مي گيرد.

نقاط تاريخي و ديدني:

مسجد جامع مهرآباد بناب

مسجد مهرآباد بناب كه به شماره 780 در دفتر آثار تاريخي به ثبت رسيده است يكي از با ارزش ترين بناهاي تاريخي منطقه است.
مسجد جامع مهرآباد بناب بدليل داشتن كتبه تاريخدار و سرستونهاي منقش و مناره بلند زيبا به ارتفاع 25 متر از اهميت خاص و استثنائي برخوردار است اين كتيبه به خط ثلث درشت بدين مضمون نوشته شده است.
نبي هنرالمسجد المبارك فيايام الاولنه السلطان العادل و المرشد الكامل السلطان ين السلطان بن السلطان ابي المظفرشاه طهماسب الصفوي الحسيني بهادر خان باشاره العاليه بي بي خانم بنت منصور بيگ في شهريور سند احد و خميس و تسعائته (مسجد در سال 951 هجري قمري به هزينه بي بي جان خانم دختر منصور بيگ در زمان شاه طهماسب صفوي ساخته شده است)

مسجد جامع محله گزاوشت

كه به شماره 876 در دفتر آثار تاريخي به ثبت رسيده است كه يكي از بناهاي زيباي تاريخي اين شهر مي باشد.
مسجد جامع گزاوشت ولو اينكه كتيبه تاريخدار آن تاحال شناسايي نشده است ولي تاريخ آن هم دوره مسجد مهر اباد يعني به دوره صفويه بر مي گردد. و اين بدليل سبك معماري و شباهات سرستونها و نقاشي سقف مسجد مهراباد حدس زده مي شود در يك زمان ساخته شده است. از خصوصيات بارز اين مسجد قرارگرفتن شبستان آن كروكي يك تپه باستاني و تاريخي است. شايد باني اين مسجد با تيزهوشي خاصي خواسته تپه تاريخي نيز از گزند زمان در امان بوده باشد و بدين منظور مسجد را در مسير جاده قديمي تبريز كه از بازار چهار سوي حاجي احد و راسته بازار و يازار آهنگران و مسگران و بازار حاجي تقي تاپل پنج چشمه جاده حال منتهي مي شد قرار گرفته است و در روبروي آن مسجد سراي قديمي كهكشاني بوده كه اخيراً بعد از انقلاب به مصلاي اعظم تبديل شده است. سقف مسجد بر روي 18 ستون چوبي كه 6 تاي آن در ايوان ضلع شمالي مسجد است قرار گرفته است.

پل پنج چشمه شهرستان بناب

پل زيباي پنج چشمه پلي است تاريخي به فاصله 600 متر از ضلع شرقي جاده كمربندي شرق بناب بر روي رودخانه صافي كه عرض آن در اين قسمت به بيش از 60 متر مي رسد قرار گرفته است رودخانه صافي كه از كوه هاي سهند سرچشمه گرفته و بعد از عبور از داخل شهر مراغه از ميان باغات وارد شهر بناب شده و اراضي اين منطقه را مشروب نموده و پس از جدا شدن رودخانه هاي كوچك از اين رودخانه به درياچه اروميه مي ريزد.
اي پل باستاين داراي پنج دهنه به شكل طاق جناتي از آجر چهارگوشي قرمز به ابعاد دهنه بزرگ وسعت 9/5 × 60/5 متر و طرفين دهنه بزرگ به ابعاد 40/4 × 40/4 متر دهنه كوچك به ابعاد 60/3 × 40/4 متر و طول 50 متر و عرض پل 80/4 متر كه در طرفين عرض پل ديواره اي به ارتفاع حدود يك متر وجود دارد كه مانع سقوط عابرين رودخانه مي گردد.

مسجد زرگران بناب

يكي از مساجد ثبتي حفاظتي است. اين مسجد در خيابان زرگران قرار گرفته كه از قسمت غرب به بازار قديمي حاج احد و بازار مسگران و آهنگران متصل است بازار حاجي تقي و مسجد زرگران زماني در مسير جاده بين المللي شمال كشور به جنوب قرار گرفته بود در مسير جلو مسجد حدود 10 كاروانسراي مسافرتي و تجاري قرار داشت كه با احداث جاده جديد فعلي اين راه رونق خود را از دست داده و مسجد نيز به فراموشي سپرده مي شود تا جايي كه مسجد رفت و آمد استحكام خود را از دست داده و ديوار جنوبي مسجد در سال 1375 در پي ريزش و يك نفر نيز جان خود را از دست مي دهد.

خصوصيات فرهنگي

زبان و ادبيات:

زبان عمومي مردم شهرستان است كه آذربايجاني است. اين زبان در آذربايجان ايران و آن سوي ارس و ساير نقاط تركي زبان ايران – به جز تركمنان – از قرن ها پيش زبان كفتگوي مردم بوده است.

خصوصيات اقتصادي

اقتصاد شهرستان بناب مثل اغلب نقاط كشور ايران بستگي به توليدات كشاورزي و دامي دارد. در امر كشاورزي در بعضي موارد علاوه بر تامين نيازهاي منطقه مقداري نيز از محصولات مختلف به ساير شهرهاي استان آذربايجان و همچنين به نقاط مختلف كشور صادر مي گردد، كيفيت شاغل و تركيب آنها نشانگر اين است كه اين منطقه در قالب اقتصادي به عنوان يك مركز كشاورزي محسوب مي شود و درصد بيشتري از شاغلين را كارها و فعاليت هاي مربوط به كشاورزي تشكيل مي دهد.
در بعضي موارد حتي بخش صنعتي نيز متاثر از فعاليت هاي كشاورزي وابسته به آن است علاوه بر كشاورزي و صنعت در حالت كلي اموري مانند كارهاي ساختماني، تشكيل بازارهاي دواب، خدمات و حمل و نقل و غيره نيز بخشي از فعاليت هاي اقتصادي را شامل مي شود.

كشاورزي

منطقه بناب به دليل موقعيت طبيعي و بهره مندي از آب هاي زيرزميني و آب هاي روان و استعداد خاك از زمان هاي گذشته مركز توليدات مختلف كشاورزي و دامي بوده است. كار عمده مردم در روستاها بر پايه توليد محصولات كشاورزي مخصوصاً غلات و صيفي جات و توليد فرآورده هاي دامي استوار است در خود شهر بناب انواع و اقسام مختلف صيفي جات، سردرخت ها و باغات انگور پرورش داده مي شود ولي از نظر توليد غلات روستاها در اولويت قرار دارند. به طوري كه در خود شهر كشاورزي به معنث پرورش باغات مختلف انگور و صيفي و سردرختي رواج داشته و در روستاها در بعضي توليد غلات از جمله گندم و جو بيشترين سهم را در بردارد.

شهرستان تبريز

خصوصيات جغرافيايي

موقعيت، وسعت، قلمرو شهرستان، طول و عرض جغرافياي، شهرستانها و استانهاي همجوار
محدوده اي از جمهوري اسلامي ايران كه با حدود 1781 كيلومتر مربع در مركز استان آذربايجان شرقي نام شهرستان تبريز را به خود گرفته است. وسعت شهرستان تبريز به طور تقريبي 1781 كيلومتر مربع مي باشد. حدود شهرستن تبريز از شمال به شهرستان اهر و از جنوب به شهرستان اسكو و از طرف شرق به شهرستان هريس و بستان آباد و از طرف غرب و شمالغرب به شهرستان شبستر محدود مي گردد.اين شهرستان در 46 و 25 طول شرقي و 38 و 2 عرض شمالي از نصف النهار گرينويچ واقع شده است و ارتفاع تقريبي از سطح دريا 1350 متر مي باشد.

چگونگي پستي و بلندي کوهها و ارتفاعات مهم

چگونگي پستي و بلندي شهرستان تبريز از دو ناحيه كوهستاني و دشت تشكيل شده ارتفاع از سطح دريا در دشت 1310 و در مناطق كوهستاني تا 2100 متر بالغ مي گردد به طوري كه اين شهرستان بوسيله كوههاي سرخ عون بن علي عينالي و پيش كوههاي سهند احاطه شده است.

وضعيت آب و هوايي و ميزان بارندگي در شهرستان

هواي اين شهرستان سرد و خشك است باد و سوز دائمي دارد كه مربوط به بادهاي محلي است نه جريانهاي قاره اي، اما گاهي جريانهاي سيبري پس از عبور از كرانه هاي درياي خزر به حوزه تبريز رسيده، سبب بروز شدت سرما در زمستان و كولاك و راه بندان عمومي مي شود. زمستان در تبريز زود آغاز گشته و دير خاتمه مي يابد. تبريز در حال حاضر در رديف كليماي GS(b) در رده بندي كوين يعني نوعي مديترانه يا تابستاني در رده بندي كوين يعني نوع مديترانه اي يا تابستاني خنك منظور شده است. وضع بارندگي تبريز همگام با ساير نقاط آذربايجان تابع جريانهاي هوائي بويژه توده هواي مرطوب مديترانه و بخارهاي ناشي از آن هواي سرد سيري و شمالي و اختلاف درجه حرارت در محدوده درياچه اروميه و استقرار كوههاي سهند مي باشد. ميانگين بارندگي ساليانه شهرستان تبريز 305 ميليمتر بوده و معمولاً در طول فصل تابستان بارندگي كمتر مي باشد. حداكثر متوسط دما در تيرماه 32 درجه سانتي گراد و حداقل متوسط آن در ديماه 2/7 درجه سانتيگراد و حداكثر مطلق ثبت شده 42 درجه و حداقل مطلق 25 درجه سانتيگراد بوده است.تعداد روزهاي بخبندان حداكثر 155 روز و حداقل 52 روز، به طور متوسط 107 روز است.
ميزان تبخير تعرق منطقه 1733 ميلمتر محاسبه گرديده است.

وضعيت پوشش گياهي ،جنگل و مرتع

شهرستان تبريز به علت واقع بودن در دامنه غرب و شما غربي رشته كوه سهند و تحت تاثير آب و هواي مديترانه اي جزو مناطقي از كشور است كه ويژگي خاص از تنوع و گسترش پوشش گياهي را دارد مراتع شهرستان داراي درجات مختلفي از جمله مراتع شمال شهرستان تبريز، غرب و شمال غرب كوه سهند داراي مراتع عالي و بهترين مراتع ييلاقي است و همچنين كوهپايه هاي شمال غرب و شمالي شهرستان نيز داراي مراتع خوب و متوسط مي باشد.

منابع آب شهرستان : آبهاي سطح الارضي - رودها ، چشمه ها و قنوات

رودخانه ليقوان كه از جدار شمالي سهند جاري مي شود و در مسير خود روستاهاي معروف، ليقوان، هروي ، بيرق ديزج و شهر باسمنج را مشروب مي نمايد و پس از ورود به جلگه تبريز به آجي جاي مي ريزد.رودخانه آجي چاي (تلخه رود) از شمال شهر در ميان تنگه كوهستاني عينالي جريان داشته كه پس از طي مسافتي در بخش غربي شهرستان تبريز به درياچه اروميه مي ريزد.
مهران رود يا ميدان چايي، قسمتي از آب رودخانه ليقوان به علاوه آب هاي محلي كوه هاي اطراف تبريز در مسير مهرانرود جاري مي شود. از وسط شهر تبريز مي گذرد و در محل فرودگاه تبريز در شمالغرب شهر به آجي چاي مي ريزد.زينجناب جاي، از جدار شمالي سلطان داغي در جنوب غربي سهند سرچشمه مي گيرد تعدادي از روستاها را مشروب نموده و پس از گذشتن از شهر سردرود به آجي جايي وارد مي شود.رودخانه گوناب يا كومورچايي از ارتفاعات مشگعنبر و گومانا از رشته جنوبي قراداغ سرچشمه گرفته پس از مشروب كردن روستاهاي منطقه در محل قووشوق (محل بهم پيوستن) بنام كومورچايي خوانده مي شود. آب اين رودخانه به علت عبور از معادن نمك به شدت شور شده در كنار پل آجي چاي در مشرق فرودگاه تبريز به آن وارد مي شود.در سال هاي اخير آب سد نهند نيز جهت استفاده آبياري تبريز به وسيله لوله گذاري به اين شهرستان منتقل گرديده است.

تعداد بخش ها ،شهرها، دهستانها و نقاط روستايي در سطح استان;

شهرستان تبريز داراي دو بخش (مركزي و بخش خسروشهر) و 4 شهر (تبريز، سردرود، باسمنج، خسروشهر) و 5ر دهستان (آجي چاي، ميدان چاي ، اسپران، سردصحرا و لاهيجان) و 69 روستا مي باشد.

بررسي وضعيت تقسيمات کشوري شهرستان و سوابق آن

با توجه به تغييرات انجام يافته در سال 1376 و انتزاع بخشهاي اسكو و آذرشهر از شهرستان تبريز شهر خسروشهر به بخش تبديل و تعدادي از روستاهاي دهستان شوركات شمالي بخش اسكو منتزع و دهستان لاهيجان تشكيل و تعدادي از روستاهاي سرد صحرا از بخش مركزي متنتزع و به بخش خسروشهر ملحق گرديدند. و در جريان انتزاع بخش شبستر بيش از 10 روستا از دهات رودقات از بخش مركزي تبريز منتزع و به بخش صوفيان ملحق و در مقابل آن تعدادي از روستاهاي مواضع خان بخش ورزقان منتزع و با نام دهستان اسپران به بخش مركزي تبريز ملحق گرديدند.

وضعيت اشتغال

بيشتر جوانان شهرستان در كارهاي متفرقه فعاليت دارند كه ثباتي ندارند و با فعل و انفعالات بازار به بخش هاي مختلف تغيير فعاليت مي دهند و اكثراً از بي ثباتي شغل خود ناراضي مي‌باشند و بيشتر قشر جوان تحصيل كرده به دنبال يافتن كار مناسب براي خود مي باشند و تعداد قابل توجهي از قشر جوان نيز جهت تامين معاش و گذران زندگي به ناچار دنباله رو شغلهاي پدران خود مي باشند و اين روند بيشتر در روستاها و مناطق و شهرهاي كوچك بيشتر نمايان است.

اقوام اوليه ساکن در شهرستان و ويژگيهاي خاص آن

مردم آذربايجان و به تبع آن مردم شهرستان تبريز از تيره آريائي‌ها مي‌باشند كه مردم ايران و از همان قوم ماد آريائي مي باشند كه در شمال غرب ايران يعني آذربايجان حاليه فرود آمدند و دولت خود را در اواخر قرن هشتم قبل از ميلاد تشكيل دادند.

نقاط تاريخي و ديدني

مسجد كبود (ثبت تاريخي 169)

مسجد كبود تبريز از ابنيه زمان جهانشاه قره قويونلو و متعلق به نيمه دوم قرن نهم هجري است كه به وسيله جان بيگم خاتون همسر جهانشاه بنا شده و توسط دختر او صالحه خاتون در زمان حكومت سلطان يعقوب آق‌قويونلو مرمت گرديده است.بناي مسجد كه بيشتر از نظر كاشيكاري و آميزش رنگها و داشتن انواع خطوط عالي و اشكال و طرح هاي بديع مورد نظر ارباب ذوق و معماري است. سردر، دومناره، شبستان و مقبره است. سردر رو به شمال واقع شده و داراي ابعاد 5*7 متر مي‌باشد و از سطح كوچه مجاور به اندازه 5 پله سنگي كه هر يك به درازاي 3 متر و به ارتفاع 20 سانتي متر مي باشند قرار دارد. ارتفاع طاق باقيمانده سر در زيادتر از 5/8 متر است كه تماماً از كاشي هاي معرق پر آب و رنگ پوشيده شده است. سطح پايه هاي دو طرف با طرح ها و اشكال مركب از گل و بوته و كاشي‌هاذي معرق الوان پوشيده بود كه بر روي كتيبه هاي اين پاياه عبارات مختلفي با آيات قرآني نوشته شده است.پس از سردر و دهليز واقع در پشت آن شبستان بزرگ مسجد به ابعاد 5/16 متر قرار دارد. قسمت جنوبي به شبستان كوچكي موسوم به مقبره راه دارد.

ارك عليشاه (ثبت تاريخي 170)

يكي از ابنيه كهن و عظيم تبريز كه بي‌شك در زمره شاهكارهاي معماري اسلامي به شمار مي رود ارگ عليشاه يا مسجد عليشاه است.در مورد تاريخ بناي ارگ مورخين و سياحان، از دوره ايلخاني تا به امروز متفق القولند كه ساختمان آن به وسيله تاج الدين عليشاه جيلاني وزير سلطان ابوسعيد ايلخاني در سال 716 شروع شده ولي به دليل مرگ باني بنا ناتمام مانده تا اينكه بازماندگان وي ساختمان آن را در سال 724 به اتمام رساندند.چنانكه از توصيف اين بناي عظيم در اغلب سفرنامه ها و تواريخ بر مي‌آيد مسجد عليشاه در زمان آباداني مزين به كاشي، ازاره سنگي و ستون‌هاي مرمر و كتيبه و گچبري بوده است.

مسجد جامع تبريز (ثبت تاريخي 171)

مسجد جامع تبريز كه به مسجد جمعه نيز معروف است، در ضلع جنوبي صحن مدرسه طالبيه و بين مسجد حجت‌الاسلام و مسجد ميرزا اسماعيل خاله اوغلي واقع است و يكي از قديمي ترين ابنيه تاريخي اين شهر به شمار مي‌آيد. تاريخ بنا و نام باني اوليه آن معلوم نيست. عده اي آن را مسجد صدراسلام مي دانند. پاره اي ديگر بناي قديمي را به دوره سلجوقيان نسبت مي‌دهند، در كتاب مرزبان نامه به جامع تبريز اشاراتي شده كه مؤيد آباداني و شكوه آن در سنوات 607-622 در عصر اتابك ازبك بن محمد بن ايلديگز بوده است. مسجد فعلي با طاق‌هاي رفيع و پايه هاي استوارش از زلزله تبريز در سال 1193 هجري قمري كه چند طاق آن شكسته و فرو ريخته توسط احمدخان و پسرش حسنقلي خان دنبلي مرمت گرديده است.
مسجد جامع داراي دو ورودي يكي در جانب شمال مي باشد كه از طريق صحن مسجد مي توان به آن راه يافت و در ديگر از طرف جنوب به كوچه مجاور باز مي شود. طول مسجد كه از جنوب به شمال امتداد دارد 62 متر و در قسمت وسط آن داراي طاق بلند و بزرگي است. 15 متر عرض دارد.

مسجد استاد و شاگرد (ثبت تاريخي 880)

اين مسجد در خيابان فردوسي تبريز قرار دارد و بناي اوليه آن به وسيله اميرحسين چوپاني ملقب به علاءالدين در سال 742 هجري قمري ساخته شده و به نام خان مغول يعني سليمان نواره هلاكو موسوم گرديد و به همين جهت به اعتبار نام باني و خان، عده اي آن را سليمانيه و برخي آن را علائيه ناميده‌اند. وجه تسميه كنوني آن به اين علت است كه كتيبه هاي داخل و مندرجات ديوارهاي خارج مسجد به خط عبدا... صيرفي خطاط معروف دوره ايلخاني و يكي از شاگردان وي نوشته شده و به مسجد استاد و شاگرد نيز شهرت يافته است بناي مسجد كه رو به ويراني مي رفت در زمان عباس ميرزا نايب السلطنه تعمير كلي در آن به عمل آمد. تعميرات ديگري در سال 1295 هجري توسط حاج ميرزا محمدعلي اوانسري قراچه داغي و همچنين در سال 1338 از طرف حاج محمد اردبيلي صورت گرفت.

بقعه و مسجد سيد حمزه و مقبره الشعراء (ثبت تاريخي 881)

بقعه سيد حمزه و مسجد جنب آن در محله سرخاب و جنوب شرقي محل تقاطع خيابان ثقه الاسلام و بازارچه سيد حمزه واقع شده است. تاريخ بناي نخستين بقعه 714 هجري قمري يعني سال درگذشت سيد حمزه است. وي سيد جليل القدر به نام ابوالحسن حمزه بن حسن محمد مي باشد كه به شانزده واسطه نسبش به حضرت موسي بن جعفر(ع) مي رسد. بناي اوليه در اين سال توسط فرزندش سيد حسين بر تربت وي احداث گرديد. مجموعه سيد حمزه عبارت از صحن نسبتاً وسيعي است كه در سمت جنوب آن مقبره و در سمت مشرق و شمال آن محل تدريس و حجرات طلاب علوم ديني قرار دارد در بالاي سردر، سنگ نبشته مرمرين ديگري نصب شده كه مربوط به زمان قاجار و تاريخ 1279 هجري است و حاكي از مرمت بنا توسط حاجي رستم بيك در اين سال مي باشد.
از جمله تزئينات حرم آئينه كاري زيباي بالاي قبر امام زاده است كه با كتيبه اي به خط نستعليق زينت يافته، چنانكه از متن كتيبه استفاده مي گردد امير علي اكبرخانه ميرپنجه فرزند پناه الحق پاشاخان و به مباشرت معتمد السلطان عادلخان اين آئينه كاري در ماه جمادي الاول 1313 هـ ق انجام داده است.
بقعه داراي سردابه اي است كه قبر اصلي سيد حمزه در آن قرار گرفته است. در جانب شرق بقعه سيد حمزه گورستان متروكه اي قرار داشت كه بنا به مندرجات تذكره ها و كتب مزارات، قسمتي از مقبره الشعراي معروف محله سرخاب مي باشد. در اين گورستان شعراء فقها و عرفا و اولياي بسياري دفن گرديده اند كه مي توان به اسدي طوسي، خاقاني، شرواني ، ظهير فارابي ، قطران تبريزي، محمد شيرين مغربي، همام تبريزي، سلمان ساوجي، فلكي شرواني ، قاضي بيضاوي، قطب الدين شيرازي و استاد و شاعر بزرگ شهريار اشاره نمود. در دو دهه اخير بناهاي معظم و زيبايي به عنوان ياد بود بزرگان فوق از طرف انجمن آثار ملي و ... احداث گرديده است.

ربع رشيدي (ثبت تاريخي 943)

ربع رشيدي كه امروز فقط آثار مختصري از آن باقي مانده از بناهايي است كه توسط خواجه رشيد الدين فضل الله وزير سلطان محمود غازان ايجاد شده است. بنا در زمان آباداني شامل 24 كاروانسراي وسيع و 1500 دكان و 30000 خانه و تعدادي حمام و باغ و كارخانه هاي پارچه بافي و كاغذ سازي و دارالضرب و توليد رنگ و نظائر آن بوده است. بدين ترتيب معلوم مي شود كه ربع رشيدي در زمان خود يك شهر علمي با كتابخانه اي حاوي هزاران جلد از كتب معروف زمان و آزمايشگاههاي متعدد كشاورزي بوده است پس از قتل خواجه رشيد الدين فضل الله كه در سال 718 هجري قمري اتفاق افتاد دشمنان هر چه را كه داشت غارت كردند و اين شهر را با تمام امكاناتش ويران كرده و به غارت بردند.
ادامه دارد....
/خ