نقش معماری ایرانی اسلامی بر حفظ جایگاه زنان
معماری ایرانی اسلامی جایگاهی امن و محفوظ شده برای زنان و دختران در خانه در نظر میگرفت. حال سوالی که اینجا به وجود میآید این است که اصولا معماری ایرانی اسلامی بر اساس حفظ کرامت، امنیت و حریم خصوصی زن چه بود و چه شرایطی را برای او به وجود میآورد؟در گذشته دور حفظ جایگاه زن و البته رعایت حریم خصوصی او در اهمیتی با درجه بالا قرار داشت و به همین دلیل این موضوع حتی در نوع معماری یک سازه مسکونی به شدت مورد اهمیت قرار میگرفت. یک معماری اسلامی ترکیبی از شیوههایی نوین بود که راحتی، مصونیت و آرامش زن را دربر میگرفت.
مسئله محرمیت و نامحرمیت و عدم رویت زن از سوی مردان غریبه، بسیار پراهمیت بود و اصولا خانهای که چنین شرایط امنی را برای زنان به وجود نمیآورد مورد استقبال نبود و از سویی طبق اصول سبک و سیاق معماری اسلامی تعریف نمیشود.(1)
در واقع همین که اسم معماری اسلامی بر روی یک خانه سایه می‌افکند، این بدان معنا بود که ساخت این خانه با رعایت حریم زن و راحتی او به سرانجام رسیده است.
ورود مردان ممنوع
اصل محرمیت در معماری اسلامی در کلان شهرهای مختلف ایران در سدههای پیشین رواج یافت. کالبد موجود در خانه، حریمی را برای زنان و دختران به وجود آورد که اطمینان داشتند متعلق به خود آن‌هاست و پای هیچ نامحرمی به آنجا نمیرسد و حتی شگفت آنکه محارم زن نیز تحت شرایط خاصی وارد آن میشدند. زن و دختر ایرانی در خانهای که بر اساس معماری ایرانی اسلامی بنا گشته بود، مصونیت و امنیت داشتند. ضمن اینکه به او استقلالی میبخشید که در سالهای پیشین در بسیاری از جهات و زمینههای اجتماعی از او سلب شده بود.اکنون به این مسئله میپردازیم که اصولا معماری ایرانی اسلامی چه سازهای را بنا میکرد که در آن زنان حریم شخصی داشتند و مصونیت را تجربه میکردند؟
مثالهای سادهای در این رابطه وجود دارد. به عنوان مثال در بسیاری از خانهها و عمارتهای قدیمی، دو حیاط از سوی معماران ایرانی اسلامی تعبیه میشد.
در حیاط نخست هر فردی میتوانست نفوذ کند و وارد خانه شود، اما ورود او به حیاط دوم با ممانعتهایی همراه بود. او در شرایطی میتوانست گام به حیاط دوم بگذارد که هیچ مانعی نداشت و به او اجازه میدادند گام به آنجا بگذارد، چون دیگر هیچ زن یا دختری در آنجا نیست.
مثال واضح دیگر نحوه ساخت آشپزخانه در عمارتها و خانههایی است که بر اساس معماری ایرانی اسلامی ساخته میشوند. در سدهها، دههها و حتی در دوران کنونی، آشپزخانه حریمی مخصوص به زن شمرده میشد. از آنجایی که در زمانهای بسیار دور این مکان از خانه منحصرا زنانه ساخته میشد، اصولا طوری طراحی میگردید که حریم زن را کاملا حفظ میکرد. این بنا در پستو ساخته میشد و هرکسی اجازه ورود به این حریم زنانه را نداشت. چنین شرایطی برای زن باعث میشد تا با خیال راحتتری به امور آشپزی خود بپردازد.
مرزهایی برای مصونیت زن
سوال اینجاست که در معماری ایرانی اسلامی، به چه دلیل تا این اندازه زن در طراحی یک خانه در اولویت شمرده میشد؟ پاسخ به این سوال این است که حفظ راحتی و البته کرامات و مصونیت زن واجب تر از هر چیز دیگری بود. بسیاری از مردان آن روزگار بنابر اعتقادات خود نمیخواستند زنان و دختران ساکن در خانه از سوی نامحرم رویت شوند.همچنین حجاب مسئله بسیار مهمی تلقی میشد. حتی این مسئله در آیه حجاب در سوره نساء متجلی شده است. در واقع معماری ایرانی اسلامی متاثر از آیات و احادیث این چنینی است.(2)
حفظ صیانت و حجاب زن بخشی از جریان شکلگیری و پیشرفت معماری ایرانی اسلامی بود. نوع طراحی بناها بر اساس این نوع معماری، حریمی امن برای زن ایجاد میکرد و مرزهایی برای او در نظر میگرفت که رضایت خود او را هم در برداشت.
نحوه ساخت یک عمارت و یا یک خانه در مجموع به صورتی بود که هیچ غریبهای نتواند به هیچ شکلی به آن نفوذ کند. به طور مثال اگر فردی غریبه وارد خانه میشد، محال بود که بر اساس طراحی خانه بتواند اول از حیاط دوم عبور کند و سپس برای اینکه به هال برود از جلوی آشپزخانه رد شود. طراحی خانه به گونهای بود که او بدون رد شدن از این مکانها به خانه میآمد و می رفت. در اینجا مفهوم محرم و نامحرم به خوبی از سوی معماران اسلامی در سازههای مسکونی اعمال میشد.
تفکیک مکان‌های مختلف خانه به معنای زندانی کردن زن نبود، بلکه به منظور امنیت و آرامش خاطر خودش بود. البته این مسئله نیز قابل کتمان نیست که مردان نمیخواستند نامحرمان، زنان آن‌ها را ببینند.
اکنون معماری ایرانی اسلامی بسیاری از مولفههای خود را از دست داده است، به طور مثال همین در نظر گرفتن مکان‌های مختص به زنان در منازل مسکونی کنونی هیچ معنایی ندارد.
دالانهایی برای حفظ حریم زن
در آپارتمانهایی با متراژ کم و یا حتی ویلاهایی مدرن، قرار گرفتن آشپزخانه در پستو و یا تعبیه کردن حیاط دوم چه معنایی دارد؟معماری ایرانی اسلامی فقط مربوط به عمارتها و خانهها نبود بلکه مساجد، باغها و حمامهای عمومی را در برمیگرفت و حفظ کرامات و امنیت زن در این مکانها نیز مد نظر قرار میگرفت.(2)
فرهنگ زندگی و نقش زن در سدههای پیشین، همیشه از عوامل تاثیرگذار بر نحوه شکلدهی به یک خانه بوده است. زنان در عین استقلال در امور مدیریت خانه، دارای مکانهایی مختص به خود بودهاند. حریم خصوصی آن‌ها هشتیهایی را هم در برمیگرفت که پای کمتر مردی به آن باز میشد، حتی مرد خانواده و کسی که به اصطلاح ریاست خانه را بر عهده داشت.
جداسازی نقش زن و مرد در خانه به منظور حفظ آرامش و صیانت بیشتر زن تا آنجا پیش رفت که گاهی اوقات برای خانه دو آشپزخانه در نظر گرفته میشد؛ یکی منحصرا برای زن و دیگری هم برای زن و هم برای مرد. این موارد در دوران قاجار بسیار رواج داشت.(3)
بسته به تعداد زنان خانه به خصوص در عمارتهایی که مرد چندین همسر داشت، تعداد هشتیها و آشپزخانهها نیز بیشتر میشد. نکته بسیار پراهمیت دیگر اینکه در خانههای عیان، حمامهایی وجود داشت که منحصرا متعلق به زن بود، بدان معنا که حتی اگر زنی در خانه نبود مرد به آنجا نمی رفت و استحمام نمیکرد.
استفاده از حمام زنانه مکروه بود و ورود مردان به آن اشکال فراوانی داشت. همه این‌ها برای حفظ حریم زن بود. دالانهایی نیز وجود داشت که این دالانها در راستای جداسازی معبر عبوری زن و مرد ساخته شده بودند.(3) در اینجا تعریف محرمیت و نامحرمیت زن و مرد به اوج میرسید که هدف حفظ جایگاه زن بود.
پایان معماری ایرانی اسلامی
در دوران قاجار، قبل و حتی پس از آن، تصور اینکه مردی بدون اجازه وارد منزل دیگری شود امکان نداشت. هر چند معماری اسلامی مکان‌های دنجی را برای زن در خانه در نظر گرفته بود، اما با این حال باز هم امکان نداشت که کسی بدون اجازه وارد خانه شود، چه برسد به اینکه وارد حریمهای زنانه خانه شود. هیچ معماری در دنیا به اندازه معماری ایرانی اسلامی برای زن در یک سازه مسکونی، جایگاه و مکان در نظر نگرفته است.(4)امروز اثری از معماری اسلامی در سازههای مختلف مسکونی، تجاری و اداری مد نظر قرار ندارد. این در حالی است که با برنامههایی از پیش تعیین شده میتوان این نوع از معماری ارزشمند و تاریخی را که در جهان بینظیر است، بار دیگر در سازههای مختلف اعمال کرد.
عصر مدرنیته با کمرنگ شدن فاصله بین زن و مرد، معماری اسلامی در ساخت پروژههای مسکونی را تحت تاثیر قرار داد و آن را زیر سوال برد. با وجود اینکه در عصر مدرنیته به سر میبریم، به نظر می‌رسد ساختار شهری هنوز هم نیازمند معماری ایرانی اسلامی است.
پی نوشتها
- www.civilica.com
- www.civilica.com
- www.ensani.ir
- www.jwc.iauahvaz.ac.ir
