روشی که در این رویکرد برای فراهم آوردن فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی به کار گرفته می‌شود، روش استنتاجی است. در این روش، با مفروض گرفتن مبانی فلسفی معینی که در یک نظام فلسفی مطرح شده و با نظر به مسائل تعلیم و تربیت، پاسخ هایی برای این مسائل مطرح می گردد. بر این اساس، فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی نیز سبک و ساختاری مشابه دیگر فلسفه های استنتاجی تعلیم و تربیت خواهد داشت؛ یعنی همان گونه که در این فلسفه های تعلیم و تربیت، با تکیه بر دستاورد معینی از تاملات فلسفی، به مسائل تعلیم و تربیت نگریسته اند و راه حل هایی را برای آنها استنتاج کرده اند، فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی نیز بر همین سیاق شکل خواهد گرفت.
بر این اساس، مسیری که طبق این رویکرد باید پیمود چنین است: نخست باید نظام فلسفی معینی از فلسفه های اسلامی مانند نظام فلسفی ابن سینا یا صدرالمتألهین را انتخاب کرد و مبنا قرار داد. سپس، باید مسائل عمده و اساسی تعلیم و تب اهداف تعلیم و تربیت، محتواهای لازم برای آموزش، اصول و روش های اسیا آموزش و ارزشیابی و نظیر آنها را به فلسفه مذکور و انواع مبانی هستیدا معرفت شناختی و ارزش شناختی آن عرضه کرد. سرانجام در گام سوم باید به است پاسخ هایی متناسب با این مبانی فلسفی برای مسائل مذکور فراهم آورد.
از جمله محققان معاصر عرب که به این شیوه مشی نموده، می توان به التومی الشیبان اشاره کرد. وی با توجه به مفهوم لغوی فلسفه (دوست داشتن دانش و حکمت)، تعبیر «فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی» را دارای انسجام می داند. بر این اساس فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، تا آنجا که فلسفه است، ویژگی های اساسی فلسفه (چون جامعیت، وسعت منظر، بصیرت، و شناخت راه های به کارگیری معرفت) را داراست و تا آن جا که به تعلیم و تربیت مربوط می‌شود، این ویژگی ها را در حوزه تعلیم و تربیت وارد می کند و برای فهم و حل مسائل آن به کار می گیرد و از آن جا که اسلامی است، مبتنی بر معارف اسلامی و هماهنگ با روح آن است.
نظر التومی الشیبانی بر آن است که اساس قراردادن اسلام در فلسفه تعلیم و تربیت، مانع از آن نیست که منابع دیگری نیز برای تدوین فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی در نظر گرفته شود. البته این منابع، به منزله منابع فرعی خواهند بود و لازم است با روح اسلامی هماهنگ باشند. دین اسلام و میراث فرهنگی اسلام، منابع اصلی اند اما در کنار آنها از میراث فرهنگی و علمی بشر، شامل نظریه های فلسفی و یافته های علمی در علوم طبیعی و انسانی (به ویژه فلسفه های تعلیم و تربیت) به شرط هماهنگی با روح اسلامی نیز باید استفاده کرد. از این رو فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی باید همواره با شاخص هایی چون دور بودن از تناقض، عملی و کارآمد بودن، جامعیت داشتن نسبت به یافته های جدید فلسفی و علمی، پویایی برای تعدیل و تغییر، متناسب با یافته‌های نوین دانش و نیز اجتهادهای دینی صائب سنجیده شود.
اصول و ویژگی‌های برنامه درسی
التومی الشیبانی بر آن است که «مفهوم برنامه درسی» به گونه ای که در اندیشه‌های تربیتی معاصر مطرح شده، مفهوم جدیدی است. هرچند مراکز آموزشی در جوامع اسلامی معاصر، غالبا به شکل معیوب سنتی اداره می شد و با این مفهوم جدیدبیگانه بود اما اندیشه اسلامی، از این تحولات استقبال می کند و با آنها هماهنگی نشان دهد. اکنون می توان با بررسی در آموزه های اسلامی، ویژگی ها و اصولی برای برنامه درسی تدوین نمود. در زیر، به نکات اصلی مورد نظر وی در این خصوص اشاره می گردد:
١. ویژگی های کلی برنامه درسی از نظر اسلام عبارتند از:
الف- حاکمیت دین و اخلاق بر کل برنامه درسی؛
ب- جامعیت نسبت به جنبه های مختلف جسمی، عقلی، روانی و اجتماعی؛
ج- توازن نسبی میان جنبه های مذکور (توازن نسبی به این معنا که اهمیت اساسی به جنبه های روحی و علوم دینی و اخروی داده می‌شود اما این مانع از توجه به جنبه های جسمی و علوم دنیوی نیست) ؛
د- توجه به هنرهای زیبا، ورزش و آموزش نظامی، حرفه آموزی، و آموزش زبان های بیگانه. این نکته در تاریخ تمدن اسلامی آشکار است: شخصیت های برجسته ای در موسیقی مانند فارابی؛ تأکید بر تیراندازی، اسب سواری و شنا؛ جهاد نامیدن تلاش حرفه‌ای ؛ و ظهور نهضت ترجمه در قرن دوم که به خوبی حاکی از جایگاه آموختن زبان بیگانه است؛
هـ - توجه به تفاوت‌های فردی و اقلیمی و پویایی در برابر تغییرات. به همین دلیل، با این که تنظیم محتوا در مراکز آموزشی اسلامی، به صورت مواد درسی تفکیکی و به سبک «تنظیم منطقی) بوده، اما به سبب وجود ویژگی مورد بحث، درواقع، تنظیم محتوا در نقطه میانه «نظم منطقی» و «نظم روان شناختی» قرار داشته است. به هر حال، اگر تجربه، برتری سبک معینی را نشان دهد، اسلام به سبب پویایی، مانعی در پذیرش آن ندارد.
منبع: درآمدی بر فلسفه تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران، جلد أول، خسرو باقری، صص25-23، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ دوم، 1389
