جایگاه و پیشینه عید نوروز در فرهنگ ایرانی

در ایران باستان، به ماه فروردین اهمیت زیادی داده می‌شد و به اعتقاد ایرانیان، روز اول این ماه، روز رستاخیز طبیعت بوده است، دگرگونی و تحول خوبی در این روز به وقوع می‌پیوندد، همه جا سرسبز شده و درختان شکوفه می‌دهند.

در دوران ساسانی، یکی از باشکوه‌ترین جشن‌ها، جشن نوروز بوده است در این دوران مردم شش روز جشن می‌گرفتند که به دو دوره نوروز کوچک و بزرگ تقسیم می‌شد. نوروز کوچک یا نوروز عامه به مدت پنج روز از یکم تا پنجم فروردین برگزار می‌شد و در روز ششم فروردین جشن نوروز بزرگ (خاصی) برگزار می‌شد. در هر یک از روزهای عامه، طبقه‌ای از طبقات مردم مانند دهقانان، روحانیان، سپاهیان، پیشه‌وران و اشراف به دیدار شاه می‌آمدند و شاه به سخنان آن‌ها گوش می‌داد و برای حل مشکلات آنها دستور صادر می‌کرد (1).

پیشینه نوروز در ایران

غالباً گفته می‌شود که بنای معروف تخت جمشید یا حداقل کاخ آپادانا، برای اهداف خاص جشن نوروز ساخته شده است. با این حال، قدیمی‌ترین سوابق نوروز به دوران اشکانی برمی‌گردد (247 قبل از میلاد - 224 میلادی). حتی مهاجمان ترک و مغول ایران نیز هیچ تلاشی برای از بین بردن نوروز نکردند؛ و بدین ترتیب، نوروز، به عنوان اصلی‌ترین جشن در سرزمین‌های پارس توسط حکومت‌ها و مردم باقی مانده‌است2)).

جالب است بدانید با وجود اهمیت و جایگاهی که برای این عید ذکر شد و نیز تمایل و اشتیاق فراوان مردم برای برپایی جشن نوروز، در سال‌هایی از تاریخ، مردم به پیروی از امام و علما از جشن گرفتن این ایام خودداری کردند.

تحریم عید نوروز 1289

در سال 1288 جمعی از علمای کشور، در اعتراض به حضور نیروهای بیگانه و مخالفت‌ با استقراض‌های دولت از کشورهای خارجی و همچنین برای برپایی عزاداری برای کشته‌شدگان انقلاب مشروطه، دست به تحریم جشن و شادی در نوروز 1289 زدند. متعاقب شرایط پیش آمده، در روز 28 اسفند 1288 روحانیون تهران طی تلگرافی به روحانیون تبریز، خواستار تحریم عید نوروز شدند.

خبر تحریم عید نوروز توسط روحانیون به زودی در سراسر کشور منتشر شد و مردم، به تبعیت از فتوای روحانیون در عید نوروز 1289 به جای برگزاری جشن، در اعتراض به ظلم موجود، با دسته‌های عزاداری بیرون آمدند. تهران، کرمانشاه، رشت وشیراز از جمله شهرهایی بودند که به تبعیت از فتوای روحانیون، جشن و شادی نوروز آن سال را تحریم کردند (3).

همچنین در بوشهر، در روزهایی که مردم بوشهر تدارک روزهای جشن نوروز را دیده بودند، تلگراف‌هایی از سوی علما، تجار و اصناف خطاب به علما، تجار و کسبه ولایات ارسال گردید که از اهالی بوشهر هم خواسته شده بود بخاطر اشغال شمال ایران از سوی روس ها، جشنی نگیرند (4).

متن تلگراف علما، تجار و اصناف مبنی بر تحریم عید نوروز

به نوشته بالیوز بریتانیا، در کتاب مشروطیت جنوب ایران، از اهالی «درست پیش و پس از حلول سال نو، تلگراف‌هایی از روحانیون و سایرین ساکن در تهران و رشت دریافت گردید که طی آن، از اهالی بوشهر خواسته شده بود تا آن ها به جای تبریک و شاد باش به یکدیگر به مناسبت جشن نوروز، اعلام سوگواری نموده و بخاطر حضور سربازان روسی در خاک ایران، به یکدیگر تسلیت بگویند.»

این تلگراف‌ها تا حدودی موثر واقع شدند. زیرا به رغم اینکه امسال برای نخستین بار بعد از سال‌ها، عید نوروز مقارن با ماه‌های سوگواری محرم و صفر نبود، هیچ مراسم جشن و سروری صورت نگرفت (4).

بدین ترتیب، اعتراض گسترده به حضور نیروهای روسی در ایران و مخالفت با استقراض خارجی، به طور نمادین در طرح تحریم مراسم عید نوروز سال ۱۲۸۹ خورشیدی تبلور یافت و با همفکری و همدلی مردم در اغلب ایالات و ولایات ایران، با موفقیت به انجام رسید (3).

تحریم نوروز 1342 به فرمان امام خمینی(ره)

با اوج‌گیری فعالیت‌های محمدرضا پهلوی در سال 41 و در اعتراض به رفراندوم قلابی و تصویب ‏‎‎‏لوایح ششگانه و اعمال خلاف شرع دستگاه پهلوی، امام خمینی (ره) طی نشست هفتگی با مراجع و علمای قم، خواهان در پیش‌گرفتن سیاست مشترک علیه رژیم پهلوی شدند و از آنجا که عید نوروز 1342 درحال فرارسیدن بود، امام طی پیامی به علما و روحانیون در روز 22 اسفند، عید نوروز آن سال را عزای عمومی اعلام کردند (3).

بسیاری از مردم با اطلاع یافتن از این فتوای امام، خواسته‌ی ایشان را اجابت کرده و با به تن کردن لباس مشکی و تسلیت گفتن به جای تبریک، مخالفت خود را با اصلاحات رژیم اعلام کردند. از آنجا که نوروز سال 42 مصادف با شهادت امام صادق (علیه السلام) بود، حکومت پهلوی سعی کرد علت این تحریم را مسائل دینی نشان دهد.

اما امام (ره) با تدبیر خود، در سخنرانی بیست‌ونهم اسفند، در مسجد اعظم قم و در جمع روحانیون و اهالی این شهر، به آشکارترین شکل ممکن بیان کردند که سبب اعلام عزای عمومی، تلاقی تقویمی ایام عید با سالروز شهادت رئیس مذهب جعفری نیست، بلکه علت آن مصائبی است که در سال 1341 بر ایران و اسلام وارد شده است(5).

گستردگی تحریم مراسم عید نوروز و موفقیت‌آمیز بودن آن، با توجه به اهمیتی که دولت به این عید می‌داد، به‌قدری بود که رژیم را به وحشت انداخت و در دوم فروردین 1342، در پاسخ به این اقدام، به حوزه‌ی علمیه‌ی قم هجوم برد تا از روحانیت انتقام بگیرد (6).

تحریم عید نوروز 1357

به دنبال جنایات رژیم پهلوی در کشتار مردم قم در دی ماه 1356 و تکرار این کشتار در قیام 29 بهمن در تبریز، بار دیگر در آستانه عید نوروز 1357، علما برای همدردی با مردم و در اعتراض به جنایات رژیم پهلوی، از مردم ایران خواستند با برپایی عزاداری برای شهدای نهضت اسلامی، عید را تحریم کنند (3).

در روز 4 فروردین 57، انتشار پیام امام (ره) که مردم را به برپایی باشکوه مراسم چهلم شهدای 29 بهمن تبریز دعوت می‌کرد، شور تازه‌ای به مبارزات انقلابی مردم در سراسر کشور داد.

در بخشی از این پیام که خبر از اعلان عزای عمومی می‌داد آمده بود: «با فرا رسیدن اربعین مقتولین مظلوم تبریز، غم‌های ملت غیرتمند تجدید می‏‌شود. ملت مظلوم ایران باید در هر چند صباحی، پرچم‌های سیاه افراشته کنند و در سوگ بنشینند. برای جوانان عزیز و عزیزان اسلام که به دست عمال امریکا و به امر شاه در خاک و خون کشیده شدند. و هنوز چشم‌ها گریان و دل‌ها بریان است برای یک قتل عمومی که دست امریکا و سایر اجانب از آستین شاه بیرون آمده و ملت را به عزای دیگر می‌‏نشاند.» (7)

مراسم چهلم شهدای تبریز در سراسر کشور برگذار شد؛ اما در یزد و جهرم برجستگی خاص داشت. مبارزات مردم یزد توسط آیت الله صدوقی هدایت و رهبری می‌شد که ایشان نیز در تاریخ 29 اسفند 1356 مردم یزد را به عدم برگزاری مراسم عید نوروز دعوت کرده بودند8) . (

قیام مردم یزد در چهلم شهدای تبریز

حرکت مردم در سراسر کشور، چنان ابعادی داشت که محمدرضا پهلوی مانور دریایی را در خلیج فارس ناتمام گذاشت و فرماندهی نیروهای ضد شورش را شخصا بر عهده گرفت (7).

پی نوشتها