بررسی اماکن ادعیه در نهج البلاغه

خطبه‎ها: پس از بررسی ۲۴۱ خطبه در نهج البلاغه، 81 خطبه دارای عبارات و مضامین «دعایی» بودند. در این خطبه‎ها امکان وجود دو عبارت یا چند مضمون نیز وجود دارد که در قسمت دیگری به آن خواهیم پرداخت. در ذیل شماره خطبه‎ها به ترتیب آمده است:
نامه‎ها: از بین ۷۹ نامه موجود در نهج ‌البلاغه، ۱۷ نامه دارای عبارات دعا بودند که شماره آنها در ذیل آمده است:
حکمت‎ها: از بین ۴۸۰ حکمت نیز فقط ۷ حکمت به شماره‎های ذیل با مضون دعا یافت شد.

جدول تفصیلی وضعیت فراوانی فرازها در ادعیه

(ترتیب این جدول بر اساس ترتیب خطبه‌ها آمده است. در قسمت پایانی این جدول آمار میزان فراوانی فرازها در کل نهج ‌البلاغه نیز بیان شده است.)

جدول تجمیعی و جمع‎بندی میزان فراوانی فرازها در خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها

در این جدول که نتیجه جمع‌بندی این تحقیق است آمار میزان فراوانی فرازهای ادعیه را در خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها نشان داده شده است.

بخش دوم: بررسی اماکنیِ ادعیه و میزان فراوانی آن

در این بخش اماکن ادعیه های نهج البلاغه را جمع آوری کرده و آن را در جدولی که محتوای آن شماره خطبه نامه و یا حکمتی در آن مکان ادعیه ایراد شده، و تعداد آن ها ذکر شده است. ابتدا ترتیب اماکن از زیاد به کم و سپس اماکن ادعیه را آورده‌ایم: از بین ۸۱ خطبه ۴۶ خطبه مکانش ذکر شده، از بین ۱۶ نامه ۶ نامه و یک حکمت از بین ۷ حکمت‌. برخی مکان‌ها صریح در ترجمه دشتی و شرح‌ها آمده است اما برخی را با مطالعه و تحلیل وقایع تاریخی با ذکر منبع در پاورقی آورده‌ایم.

بخش سوم: شرح کوتاه اماکن ادعیه

در این بخش با توجه به اینکه اصل تحقیق بررسی اماکنی است که امیرالمومنین علی (علیه السلام) در آن به ایراد سخن پرداخته است در این بخش شرح کوتاهی از مکان ارائه شده است تا موقعیت مکانی محل سخن به روشنی تشریح گردد.
 

صفین:

صفین منطقه ای در نزدیکی شهر رقه است. (جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۹۱ش، ص۵۶ و ۵۷). طبق تحقیق باستان‌شناسان، صفین در حال حاضر منطبق بر روستای ابوهریره است که این روستا در غرب شهر الثوره در حدود ۴۰ کیلومتری غرب رقه قرار دارد. (ریحاوی، ص۶۶)
 

نهروان:

نهروان یک سیستم آبیاری بزرگ در دوره‌های ساسانی و اوایل خلافت اسلامی در مرکز عراق بود که در امتداد ساحل شرقی دجله و پایین‌تر از رودخانه سیروان قرار داشت. اوج فعالیتش در قرن ششم میلادی، در دوران خلافت عباسیان بود، زمانی که اصلی‌ترین منبع تأمین آب شهر بغداد بود. در نیمه قرن دهم میلادی فعالیتش رو به کاهش گذاشت و در نهایت متروکه گردید. همچنین در منابع اسلامی محل نبرد بین امام علی (علیه السلام)، خلیفه مسلمانان، و خوارج در سال ۳۸ هجری بوده ‌است که از آن نبرد با عنوان نبرد نهروان یاد می‌شود.
 

بصره:

بَصره بندری تاریخی در بین النهرین سفلی، در ساحل اروندرود و در جنوب شرقی عراق که مهمترین بندر رودخانه‌ای و دومین شهر بزرگ این کشور از جهت وسعت پس از بغداد به شمار می‌آید. این بندر به سبب مجاورت با خلیج فارس از اهمیت اقتصادی، سیاسی و نظامی برخوردار است.

شهر بصره نخستین شهر اسلامی ساخته شده در عراق است که در سال 14 هـ.ق تأسیس شد و زمان ساختن آن شش ماه قبل از تأسیس کوفه بوده است. این شهر در آغاز محل استقرار لشکریان اسلام بود و گویند که این شهر بر بقایای پادگان ایرانیان، در منطقه‌ای به نام «الخربیه» ساخته شده است و در کنار آن بقایای شهر کهن «طریدون» قرار دارد و ظاهراً یکی از شهرهای تمدن بابل و یا آشور بوده است. شهر بصره نقش مهمی در تاریخ و علوم اسلامی ایفا کرده و مرکز یکی از مدارس مهم فقه و کلام و زبان عربی به شمار می‌رفته است. (راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، دکتر احسان مقدس، ص 329)
 

مسجد کوفه:

یکی از قدیمی‌ترین و مهمترین آثار زیارتی شهر کوفه، مسجد بزرگ کوفه است. این مسجد، از مساجد بزرگ جهان اسلام و چهارمین مسجد مهم نزد شیعیان است. مسجد کوفه از همان ابتدای تأسیس، یکی از مراکز فرهنگی شهر به شمار می‌رفت. هنگامی که امام علی (علیه السلام) در سال ۳۶ ق وارد کوفه شد، ابتدا به مسجد کوفه رفت و در آنجا برای مردم سخنرانی کرد. امام پس از استقرار در کوفه، در مسجد کوفه تفسیر قرآن و علوم دیگر درس می‌داد. شاگردان زیادی همچون کمیل بن زیاد و ابن عباس، از محضر او استفاده کردند. (دائرة المعارف الاسلامیه، ج ۱۰، ص ۳۵۹)
 

مدینه:

مدینه یا مَدینَةُ النَّبی، به معنای شهر پیامبر، دومین شهر مهم مذهبی مسلمانان بوده و در کشور عربستان قرار دارد. مدینه از شهرهای اصلی کشور عربستان است و در ۴۵۰ کیلومتری شمال شرقی مکه در ناحیه حجاز قرار دارد مدینه در دوره‌های مختلفی پایتخت حکومت اسلامی بود، این مرکزیت از زمان حکومت حضرت رسول (صلّی الله علیه و آله) آغاز شد و تا پایان حکومت امام حسن (علیه السلام) به جز ۳ سال از حکومت امام علی (علیه السلام) یعنی سال ۴۱ قمری ادامه داشت. (حجة التفاسیر و بلاغ الإکسیر، جلد دوم، مقدمه، ص ۱۰۶۴)
 

نخیله کوفه:

نخیله مکانی در نزدیکی کوفه و در راه شام بود این مکان امروزه به عباسیات معروف است. همچنین نخیله، نام آبی در نزدیکی مغیثه و عقبه (در جنوب شهر کوفه) بوده است. (حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج ۵، ص ۲۷۸). حضرت علی (علیه السلام) در جنگ صفین در این مکان اردو زد و برای اصحاب خود خطبه خواند و همچنین از آنجا به کارگزاران خود نامه نوشت و از آنان خواست به او بپیوندند و از آنجا به سمت شام حرکت کردند. گفته شده است هنگامی که بُسر بن اَرطاة، از فرماندهان معاویه، بر یمن مسلط شد، امام علی (علیه السلام) در این مکان خطبه‌ای خواند و در آن اهل کوفه را مذمت نمود. (مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج ۳، ص ۱۴۲)
 

دومه الجندل:

دومة الجندل امروزه در شمال غرب عربستان سعودی واقع شده و در صد کیلومتری مرز اردن است. دوماء فرزند اسماعیل (علیه السلام)، بنیانگذار این شهر معرفی شده که در ابتدا قلعه‌ای سنگی در مکان این شهر بنا کرده است. دومة الجندل در صدر اسلام، شهری در نزدیکی تبوک و در فاصله میان مدینه و دمشق واقع شده بود و از توابع شام بوده است.این شهر امروزه در شمال غرب عربستان سعودی است و صد کیلومتر با مرز کشور اردن فاصله دارد. (لاهوتی، «جوف»، ج ۱۱، ص۳۷۳.)

بنابر برخی منابع تاریخی، ماجرای حکمیت در جنگ صفین که ابوموسی اشعری و عمرو بن عاص از سوی سپاه امام علی (علیه السلام) و معاویة بن ابی‌سفیان مأمور به مذاکره و حکم کردن به نفع یکی از طرفین شدند، در منطقه دومة الجندل رخ داده است. (دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۷۱ش، ص ۲۴۲؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج ‏۲، ص ۴۸۹؛ مسعودی، التنبیه و الاشراف، قاهره، ص ۲۵۶)
 

سرزمین حاضرین:

این نامه هنگام بازگشت امیرالمؤمنین از جنگ صفین نگاشته شده است. آن گونه که در نهج البلاغه آمده، مکان نگارش، «حاضرین» بوده است اما معنای این کلمه چندان روشن نیست که آیا نام منطقه‌ای است یا اصلاً اسم مکان نیست و جمع «حاضر» است. (نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص ۵۲۱)
 

ربذه:

ربذه نام مکان‌های مختلفی بوده که مهم‌ترین آن‌ها روستایی از توابع مدینه است. این مکان با فاصله چهار شب راه از مدینه و در سه فرسخی این شهر در مسیر مکه قرار داشته است. برخی قدمت آن را به زمان جاهلیت برمی‌گردانند و بعد از اسلام از توقف‌گاه‌های حاجیان به شمار آمده است‌ . این مکان مدفن ابوذرغفاری است. (حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج ۳، ص ۲۴)
 

پی‌نوشت‌ها:

1. با توجه به قرائن موجود در شرح این خطبه "مصقله سپس از بصره به کوفه و حضور على (علیه السلام) آمد" امام در کوفه این خطبه را ایراد فرموده اند. (جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ‌ابی ‌الحدید، ج 2، ص 67)
2. پس از غارت معاویه در عین التمر، احتمال می‌رود در کوفه قرائت شده باشد.
3. از آنجا که این خطبه در سال 38 هجرى و پس از فریب خوردن کوفیان از مکر و حیله عمرو عاص و معاویه، بعد از جنگ صفین است، احتمال می‌رود در کوفه قرائت شده باشد.
4. در نزدیکی کوفه قرائت شد.
5. با توجه به این متن، امام علی (علیه السلام) طی خطبه‌ای اهمال و سستی مردم کوفه و عدم اطاعت آنان را در کمک به محمد مورد نکوهش قرار داد. (بحارالأنوار، ج 33، ص 566) احتمال می‌رود این نامه در کوفه نوشته شده باشد.
6. با توجه به این که خطبه مربوط به ابتدای خلافت امام علی (علیه السلام) است و بیعت مردم با امام، در روز جمعه هجدهم ذى الحجة الحرام سال ۳۵ هجرى بوده است. (تاریخ دمشق: ۴۲ / ۴۳۷، تذکرة الخواص: ۵۶).
7. جنگ جمل در اطراف بصره صورت گرفت.
8. از آنجایی که این خطبه پس از خاتمه کار حکمین فرمودند و مربوط به جنگ صفین است احتمال دارد یا در صفین یا در مکانی که تاریخ حکمیت در آن موکول شده و مکان آن یعنی شهر دومة‏الجندل باشد. (شهیدی، تاریخ تحلیلی اسلام، ۱۳۹۰ش، ص ۱۴۲)
9. همان.
10. همان.
11. درباره این خطبه گفته شده امام پس از اطلاع از غارت انبار، از کوفه به سوی «نخیله» (مرکز و پایگاه رزمندگان اسلام) پیاده رهسپار شد، جمعی نیز به دنبال آن حضرت حرکت کردند، وقتی آن حضرت به این پایگاه رسید، در آنجا یک محل بلندی بود و این خطبه را ایراد فرمودند. (معانی الاخبار انتشارات اسلامی قم ص 309- منهاج البراعه ج 3 ص 394)