عرض ارادت به اهل بیت اگر چه با خواندن دعا و زیارت حاصل می شود اما دقت در متون این زیارت نامه ها همانند زیارت اربعین ما را با معارف و مفاهیم معرفتی آشنا می کند.
در این مقاله با نگاهی به تاثیر معرفتی زیارت اربعین، به شناخت عمیق حادثه ی عاشورا، شناخت و معرفت به امام معصوم(علیه السلام)، اهداف قیام امام، شناخت دشمنان حضرت (علیه السلام) و خصوصیات دشمنان و نحوه ی میثاق با امام در این زیارت آشنا می شویم.
نگاهی به تاثیر معرفتی زیارت اربعین
یکی مهم ترین انواع عرض ارادت ها به ساحت مقدس حضرات ائمه علیهم السلام خواندن زیارت نامه های مأثوره[1] است.
البته ابراز احترام و محبت به حضرات اهل بیت علیهم السلام در هر شکل و قالبی که پا را از مرز های شرعی فراتر نگذاشته باشد عملی مأجور و در نظر هر شیعه ای قابل ستایش است؛ اما امتیاز زیارت نامه ها نسبت به بقیه این است که جاری شده بر زبان امام علیه السلام است.
خواندن زیارت نامه یعنی در ابراز محبت به اهل بیت علیهم السلام جا پای امام گذاشتن. خواندن زیارت نامه یعنی زبان را، قلب را، دل را به همان شکلی که امام به سمت محبوب به حرکت درآورده، به حرکت در آوردن.
بسیاری از معارف و مفاهیم شیعی در قالب همین ادعیه و زیارت نامه های مأثوره از زمان حضرات معصومین به دست ما رسیده است.
نمونه اش کتاب شریف صحیفه سجادیه. امام سجاد علیه السلام است که هنگامی که متوجه شدند حکومت وقت بنا را بر نابود سازی هرچه بیشتر احادیث و روایات معصومین دارد بسیاری از معارف عالیه شیعه را در قالب ادعیه ساماندهی کردند و 1300 سال است که شیعه بسیاری از معارف مذهبی اش را مدیون ادعیه امام چهارمش است.
زیارت اربعین امام حسین علیه السلام هم قطره ای است از دریای معارف اهل بیت که در قالب زیارت نامه به دست ما رسیده است.
زیارت اربعین را صفوان بن مهران اسدی(صفوان جمّال) از امام صادق علیه السلام روایت کرده است. کافی است که در فضیلت زیارت اربعین بگوییم که امام حسن عسگری علیه السلام در روایتی یکی از پنج علامت مؤمن را زیارت اربعین دانسته اند.[2]
به راستی، از میان این همه عمل صاحب ارزش در اسلام چرا حضرت عسگری علیه السلام زیارت اربعین را به عنوان علامات مؤمن نام برده اند؟
سر این مطلب بعد از بررسی دقیق محتوای زیارت اربعین آشکار خواهد شد. به طوری که کمتر کسی است که بعد از دقت در محتوای زیارت اربعین اعتراف نکند که مفاهیم زیارت اربعین شاکله و خمیر مایه تشیع است.
بخش اول: سلام بر امام همام
زیارت اربعین هم مانند بسیاری از زیارت نامه ها ابتدا با سلام بر حضرت شروع می شود. سلام بر ولی الله. سلام بر خلیل الله. سلام بر صفی الله. اینها صفاتی است امام صادق علیه السلام در قالب سلام برای امام حسین علیه السلام شمرده اند.در میانه دعا هم سلامی دیگر خدمت حضرت عرض می شود با عنوان سلام بر پسر رسول خدا. به راستی چرا در میانه زیارت به امام حسین علیه السلام با عنوان پسر رسول خدا سلام می کنیم؟
هنگامی که به عبارات قبل و بعد این سلام نگاه می کنیم راز این مطلب تا حدودی آشکار می شود. این سلام پس از جملاتی می آید که در آن به ظلم هایی که دشمنان حضرت بر ایشان کرده بودند اشاره شده است.
یعنی می خواهد بگوید شما که پسر رسول الله بودید. همه می دانستند. با این حال از هیچ ظلمی علیه شما و خاندان مقدس شما فروگذار نکردند...
بخش دوم: معرفی و شهادت به مقام و درجات سیدالشهداء علیه السلام
قدم اول برای همراهی و عرض ارادت به امام شناخت اوست. در فرهنگ مفاهیم شیعی، شناخت امام زمان از مهم ترین معارفی است که برای هر شیعه لازم و ضروری شمرده شده است.
از این رو در روایتی از امام باقر علیه السلام می خوانیم که هر کس بمیرد و امام زمان خود را نشناخته باشد به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است.
به این معنا که گرچه در زمان اعراب جاهلی زندگی نمی کند اما دست کمی از آن ها ندارد. شاید اگر در زمان آن ها بود همان رفتاری را از خود نشان می داد که اعراب جاهلی در مواجهه با بعثت رسول اکرم صلوات الله علیه نشان دادند.
در بسیاری از زیارت نامه های ماثوره از اهل بیت علیهم السلام جملات فراوانی در رابطه با صفات اهل بیت ذکر شده.
از مهم ترین آن ها زیارت جامعه کبیره است که از امام هادی علیه السلام به عنوان شناسنامه معصومین علیهم السلام در بین شیعه مشهور است.
در زیارت اربعین هم اوصاف فراوانی برای سیدالشهداء بیان شده است.
اولین قدم شناخت حضرت در زیارت اربعین شناخت مقامی است که خداوند متعال در عالم به امام حسین علیه السلام عطا کرده.
در زیارت اربعین شهادت می دهیم که خداوند متعال امام حسین علیه السلام را برگزیده بود. به این معنا که تنها خداوند عالم و قادر می تواند کسی را به مقام امامت برگزیند.
امامت در زیارت اربعین یعنی فرماندهی؛ یعنی مرد شماره یک دین؛ امام یعنی صاحب تمام مواریث انبیای الهی؛ امام یعنی حجت و کلام آخر خدا برای خلقش.
امام یعنی امین وحی خدا؛ امام یعنی ستون خیمه دین که تنها با وجود او این خیمه سر پا می ماند؛ امام یعنی پناه مسلمین؛ امام یعنی علم هدایتی که برای مسلمانان نشانه است تا با وجود آن راه هدایت را از بقیه کوره راه ها تشخیص دهند. قدم دوم شناخت کارهایی است که حضرت در راستای امامت برای هدایت جامعه انجام داده اند؛ همانطور که خداوند ایشان را حجت بر خلق برگزیده بود ایشان هم در اتمام حجت بر خلق از هیچ کاری فروگذار نکردند.
کدام پیشوایی را در کدام دین سراغ داریم که به دشمنش که راه را بر او و خانواده اش بسته نه تنها لشکریان را آب دهد، بلکه اسبانشان را سیراب کند؟ امام حسین علیه السلام امامی بود که خودش برای زهیر نامه نوشت که به ایشان بپیوندد.
مگر رفتار ارباب با زیر دست اینگونه است؟ مگر اربابان این دوره زمانه به خود اجازه می دهند که برای هدایت زیر دستان کمی غرور خود را پایمال کنند؟
سیدالشهداء علیه السلام امامی است که به شمر، وقتی روی سینه مقدس ایشان نشسته بود می گویند که اگر برگردی بهشت را برای تو ضمانت می کنم! مگر یک انسان معمولی می تواند در هدایت مردم اینقدر سعه صدر داشته باشد؟ اینقدر مهربان باشد؟ به همین جهت است که تعبیر زیارت اربعین می گوید:«خون قلبش را در راه خدا به خاک ریخت تا مردم را از جهالت و گمراهی نجات دهد».[3]
بخش سوم: شناخت دشمنان حضرت
همانطور که تولی و محبت نسبت به اهل بیت علیهم السلام و پیروان ایشان یکی از ضروریات دین اسلام است، تبری از دشمنانشان هم امری بسیار مهم و ضروری است.
به طوری که یکی از فروعات دین اسلام تبری است. بدون تبری، تولی معنا نخواهد داشت. امکان ندارد که انسان نسبت به امام علیه السلام و مکتب امام حسین علیه السلام محبت داشته باشد اما ذره ای از محبت شمر و شمر صفتان را در دل داشته باشد؛ یک بام و دو هوا که نمی شود!
اگر نگوییم که اهمیت تبری بیشتر از تولی است، باید بگوییم که حداقل دو روی یک سکه هستند. در عده ای از روایات ثواب لعن به دشمنان اهل بیت علیهم السلام از صلوات هم بیشتر شمرده شده است! شخصی نزد امام باقر علیه السلام آمد و عرض کرد که دو لباس بافته ام.
یکی را به همراه صلوات بر پیامبر و خاندان ایشان و یکی را به همراه لعن بر دشمنان رسول اکرم و اهل بیت ایشان. می خواهم یکی را به شما هدیه کنم. خودتان انتخاب بفرمایید. حضرت امام باقر علیه السلام لباسی را برداشتند که همراه لعن بر دشمنان بافته شده بود... در زیارت اربعین می خوانیم که محبت به دنیا و دلبستگی به آن باعث شد که سیدالشهداء علیه السلام را به قتلگاه بکشند.
دنیا با آنها چنان کرد که امام خود را به دست نیزه ها و شمشیر ها سپردند. آن ها بهترین خلق خدا و پسر پیامبرشان را به زندگی کوتاه دنیا فروختند.
از امثال عمرسعد که به آرزوی حکومت ری آمده بود گرفته تا آنان که به پیرهن پاره پاره و خونی امام رحم نکردند. صدای درهم و دینار های دروغین یزید نگذاشته بود که صدای هل من ناصر حسین بن علی علیه السلام را بشنوند.
حب دنیا با انسان می تواند کاری کند نه تنها امام خود را به فجیع ترین صورت به شهادت برساند، بلکه گوشواره از گوش دختران بی دفاعش بکشد و زنان و فرزندان بی دفاعش را اسیر کند و در کوچه های بلاد غریب شام بگرداند!
زیارت اربعین سه گروه را دشمن حضرت می داند
اول کسانی که حضرت را به شهادت رساندند. فرقی هم بین شمر و آن سیاهی لشگری که صف آخر لشگر ایستاده بود و فقط نظاره گر بود وجود ندارد.
همه و همه در قطره قطره خون سیدالشهداء علیه السلام و یارانشان شریک هستند.
دوم کسانی که به حضرت ظلم کردند
و سوم کسانی که خبر شهادت حسین بن علی علیه السلام را شنیدند و راضی به این ظلم و ستم بودند.
همه این سه گروه در زیارت اربعین لعن شده اند و هر انسانی که ذره ای از عشق حسین بن علی علیه السلام را در قلب داشته باشد باید از آنها بیزاری بجوید.[4]
بخش چهارم: میثاق با امام شهید
خشک و خالی که نمی شود! زیارت اربعین از هر زائری پیمان می گیرد. پیمانی مانند بیعت رضوانی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم زیر درخت رضوان از یارانشان گرفت.[5]
بیعت رضوان پیمانی بود که یاران پیامبر تا پای جان کنار ایشان بمانند و از جان مقدسش دفاع کنند.[6]
پیمانی که لیاقت یافت یکی از آیات قرآن کریم قرار گیرد. به راستی چرا این پیمان یکی از آیات قرآن شد؟ شاید می خواهد به گوش همه جهانیان در همه اعصار و قرون برساند که با امام زمان خویش پیمان ببندید.
پیمانی از جنس بیعت رضوان. زیارت اربعین از جنس همان بیعت رضوان است. «انی ولی لمن والاه و عدو لمن عاداه» اولین پیمانی که در زیارت اربعین با امام بسته می شود حب و بغض است. قدم اول محبت نسبت به دوستان و بغض نسبت به دشمنان است.
محبت مسیر زندگی را عوض می کند. هدف را تغییر می دهد. ارزش سازی می کند. معیار دوستی و رفاقت در پیمان نامه زیارت اربعین حب و بغض امام است. دوستدار آنکه تود را دوست دارد و دشمن آنکه بغض تو را در سینه دارد.
«بابی انت و امی» و در آخر زائر با امامش بیعت می کند. بیعتی از جنس بیعت رضوان. نه تنها عملش، بلکه قلبش، همه وجودش را وقف امامش می کند.
از این بالاتر، خانواده اش را فدای امامش می کند. از این رو در زیارت اربعین می گوید: اماما! پدر و مادرم فدای تو. مانند عباس و زهیر در شب عاشورا. آرزو می کند هزار بار برای امامش بمیرد و زنده شود...
سلام های توصیفی در فراز آغازین زیارت اربعین
بی شک ناب ترین و خالص ترین مفاهیم و مضامین توحیدى در زیارتنامه هاى مربوط به ائمۀ معصومین(علیهم السلام)مورد توجه قرار قرار گرفته است .[7]در این میان زیارت اربعین از مضامین بسیار بلند و جامعى [8]برخوردار است.[9]
زیارت اربعین با سلام های توصیفی از امام صادق(علیه السلام)و درود بر حضرت ابى عبداللَّه علیه السلام و بیان ویژگى ها و صفات آن حضرت شروع شده، سپس به تشریح اهداف و آثار قیام آن حضرت پرداخته است.[10]
باید دانست آنچه در زیارت مهم است کیفیّت است نه مقدار و کمیّت و گاه یک سلام یا چند سلام کوتاه جاى یک زیارت طولانى را مى گیرد.[11]لذا می خوانیم:
السَّلامُ عَلى وَلِىِّ اللَّهِ وَحَبیبِهِ؛ سلام بر ولىّ خدا و دوستدارش.[12]
السَّلامُ عَلى خَلیلِ اللَّهِ وَنَجیبِهِ؛ سلام بر خلیل خدا و محرم اسرارش.[13]
السَّلامُ عَلى صَفِىِّ اللَّهِ وَابْنِ صَفِیِّهِ؛سلام بر برگزیده خدا و فرزند برگزیده اش.[14]
السَّلامُ عَلىَ الْحُسَیْنِ الْمَظْلُومِ الشَّهیدِ؛ سلام بر حسین مظلوم شهید (در راه خدا).[15]
السَّلامُ على اسیرِ الْکُرُباتِ، وَقَتیلِ الْعَبَراتِ؛سلام بر اسیر در بند ناگوارى ها و کشته اى که اشک فراوان بر او ریخته مى شود.[16]
طبق نقل «کلینى» و «ابن قولویه» گروهى از یاران امام صادق علیه السلام نزد آن حضرت بودند، یکى از بزرگان آنها عرض کرد:[17]
فدایت شوم، من بسیارى از اوقات امام حسین علیه السلام را یاد مى کنم، در آن لحظه چه بگویم؟ فرمود: سه مرتبه بگو:
[18]«السَّلامُ عَلَیْکَ یا اباعَبْدِاللَّه»[19]چرا که سلام ، از دور یا نزدیک به آن حضرت مى رسد.[20]
معانی مختلف سلام
« سلام»،در لغت به معنى صلح و آرامش است[21] زیرا در آن سلامت از خونریزى و جنگ است.[22]
سلام به معنى وسیع کلمه دلالت بر سلامت روح و فکر و زبان و رفتار و کردار دارد.[23]
سلام به معنى تسلیم است [24] و بعضى آن را به معنى اطاعت تفسیر کرده اند.[25]
سلام ترسیم یک محیط بهشتى است خالی از هر گونه اذیت و ایذاء.[26]
سلام نشانه یک محیط امن و امان، یک محیط مملو از صفا و صمیمیت و پاکى و تقوا و صلح و آرامش است .[27]
معنای سلام در فراز آغازین زیارت اربعین
معنى سلام فرستادن بر امام حسین (علیه السلام) در فرازهای ابتدایی زیارت اربعین تقاضاى سلامت امام حسیبن(علیه السلام) از پیشگاه خدا است؛[28] به ویژه آنکه وقتی زیارتى از زیارات ائمّه طاهرین (صلوات اللَّه علیهم اجمعین) را می خوانیم،.
قرب و لطف و رحمت و کرامت آنها را در نظر می آوریم و این که آنها شفیعان درگاه و مقرّبان خدایند؛ کلام ما را مى شنوند و سلام ما را جواب مى گویند و بر جایگاه و مقامى که هم اکنون در آن قرار داریم شاهد و ناظرند .[29]
در فرازهای ابتدایی زیارت اربعین؛ تسلیم قولى و عملى در برابر حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) آشکار است، زیرا کسى که به او سلام مى فرستد و تقاضاى سلامت او را از خدا مى کند نسبت به او عشق مى ورزد و او را به عنوان امام واجب الاطاعه مى شناسد.[30]
حسین (علیه السلام)؛ وارث انبیاء
تأمل در فرازهای آغازین زیارت اربعین نشان می دهد قیام امام حسین علیه السلام نه تنها آیین پیامبر بزرگ اسلام صلى الله علیه و آله را نجات داد، بلکه از محو اهداف رسالت سایر انبیا نیز جلوگیرى کرد. چرا که رسول خدا صلى الله علیه و آله کامل کننده رسالت پیامبران گذشته و خاتم رسولان و دین او خاتم ادیان بود.[31]
گویا تلاش هاى همه انبیاى گذشته مقدّمه اى بود براى ظهور پیامبر خاتم و سپردن پرچم هدایت بشرى به دست آن حضرت تا دامنه قیامت.[32]
مى دانیم این آیین که خاتم ادیان الهى بود، در عصر حکومت معاویه و یزید مورد[33] تهدید قرار گرفت، به ویژه در سلطنت یزید؛ و بیم آن مى رفت که ثمرات تلاش هاى انبیا و به ویژه پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله به فراموشى سپرده شود.
در چنین شرایطى شهادت امام حسین علیه السلام به احیاى آیین خدا کمک کرد و درخت توحید و نبوّت را طراوت و سرسبزى تازه اى بخشید.[34]
و شاید به همین دلیل در فراز آغازین زیارت اربعین» نه تنها امام حسین علیه السلام وارث پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله بلکه وارث انبیاى بزرگى همچون حضرت آدم علیه السلام، حضرت نوح علیه السلام، حضرت ابراهیم علیه السلام، حضرت موسى علیه السلام و حضرت عیسى علیه السلام نامیده شده است.[35]
گویا حسین علیه السلام همچون گلابى است که از گل هاى متعدّد گلستان توحید و نبوّت گرفته شده، بوى همه انبیاى گذشته را دارد و وارث همه آنهاست.[36]
تبیین مفهوم «امام حسین(علیه السلام) وارث انبیای الهی»
مساله« ارث خلافت و حکومت» در خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله) و ائمه اهل بیت(علیهم السلام) از جمله امور مهمی است که در روایات به آن اشاره شده است[37].
ز جمله در حدیثى از امام صادق( علیه السلام) مى خوانیم که وقتى از تفسیر آیه أُولُوا الْأَرْحام [38]،[39]
سؤال کردند امام(علیه السلام) فرمود: این در باره فرزندان حسین (علیه السلام) نازل شده، و هنگامى که راوى سؤال کرد آیا این در باره ارث اموال نیست؟ امام فرمود نه در باره حکومت و ولایت است.[40]
بدیهى است منظور از این احادیث توجه دادن به این نکته است که ارث مفهوم وسیعى دارد که هم ارث اموال را شامل مى شود و هم ارث خلافت و ولایت را.[41]
این توارث هیچگونه شباهتى با مساله توارث سلطنت در سلسله پادشاهان ندارد، اینجا توارثى است بخاطر شایستگى ها و لیاقتها و لذا در میان فرزندان امامان تنها شامل حال کسانى مى شد که داراى این شایستگى بودند.
درست شبیه آنچه ابراهیم (علیه السلام) براى فرزندان خود از خدا مى خواهد، و خداوند به او مى گوید:امامت و ولایت من به آن گروه از فرزندان تو که در صف ظالمان قرار داشته اند نمى رسد بلکه مخصوص پاکان آنها است.[42]
لذا اینچنین است که در زیارات در مقابل قبور شهیدان راه خدا از جمله در مقابل قبر امام حسین(علیه السلام) مى گوئیم: سلام بر تو اى حسینى که وارث آدم، وارث نوح، وارث ابراهیم، و وارث موسى و عیسى و محمدى … که این ارثى است در جنبه هاى اعتقادى و اخلاقى و معنوى و روحانى .[43]
شباهت امام حسین (علیه السلام) و حضرت ابراهیم(ع)
در اثر حصول معرفت، گاه این شناخت به مرحله عشق و محبت مى رسد که انسان همه چیز را در راه محبوب مى دهد چنان که در حالات حضرت ابراهیم (على نبینا وآله وعلیه السلام) آمده، آن حضرت ثروت هنگفتى داشت فرشته اى از فرشتگان آسمانى مامور امتحان وى شد.
[44]ابراهیم (علیه السلام) به یک جلوه همه ثروت خود را مى بخشد، زیرا غیر از او کسى نمى بیند و اگر هم ببیند اعتبارى براى آن ها در نظر نمى گیرد.[45]
لذا انسان ها مى توانند به این مقام برسند که ماسواى خدا را فداى پروردگار و خالق کنند و محبوب حقیقى را بر دیگران مقدم دارند؛ در سر سلسله این افراد انبیاء و ائمه (علیه السلام) جلوه و درخشندگى خاصى دارند.
حالات آنها در قرآن و دیگر منابع نشان دهنده ایثار و گذشتن از همه چیز در راه محبوب است.
زیرا عظمت او را درک کرده و غیر او را ناچیز تلّقى مى کردند به طور نمونه امتحانات و ابتلائات ابراهیم (على نبیّنا وآله وعلیه السلام) در انبیاء و واقعه کربلا و جانبازى حسین بن على (علیه السلام) در بین اولیاء و گذشتن او از همه چیز خود در حالى که شرایط براى صلح و رسیدن به مقامات دنیوى آماده بود زبانزد خاص و عام است.[46]
اینگونه است که امام حسین علیه السلام در گفت و گو با عبداللَّه بن عبّاس فرمود:
«…وَ اسْتَعْصَمْتُ بِالْکَلِمَهِ الّتی قالَها ابْراهیمُ الْخَلیلُ علیه السلام یَوْمَ أُلْقیَ فی النَّارِ: (حَسْبِی اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکیلُ) فَکانَتِ النَّارُ عَلَیْهِ بَرْداً وَسَلاماً؛».
« هر گاه و احساس کنم امنیّت حرم در خطر مى افتد) به جاى دیگر خواهم رفت، و به سخن ابراهیم علیه السلام آنگاه که در آتش افکنده شد پناه مى برم که گفت: «حَسْبِىَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ ؛ خدا مرا کافى است و او بهترین حامى من است». در نتیجه، آتش بر او سرد و سالم گردید».[47]
امام حسین(علیه السلام) و دفاع از جایگاه رفیع امامت و ولایت
در فرازی از زیارت اربعین می خوانیم:« السَّلامُ عَلى وَلِىِّ اللَّهِ وَحَبیبِهِ؛ سلام بر ولىّ خدا و دوستدارش»[48].
در این زمینه امام باقر علیه السلام در آن حدیث معروف فرمودند:؛ اسلام بر پنج پایه بنا شده است: نماز و زکات و حج و روزه و ولایت . زراره پرسید: کدام یک از همه مهمتر است؟ امام علیه السلام فرمود: ولایت ، زیرا ولایت کلید (موفّقیّت) بقیّه است و والى راهنماى انجام آنها».[49]
نتیجه:
نکات مهم معرفتی نگاه به زیارت اربعین به شرح زیر است:
1.بین سید الشهدا،(علیهم السلام) و انبیا خدا ارتباط مستقیم وجود دارد.
2.مبحث ولایت و ولایت مداری از ارکان دین شیعیان است نباید غاقل شویم
3.میثاق و عهد با امام و شناخت دشمنان امام در هر زمانی لازم است.
پی‌نوشت:
[1] به زیارت یا دعایی که از طرف اهل بیت(علیه السلام) به ما رسیده باشد زیارت ماثوره گفته می شود.
[2] رُوِیَ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ ع أَنَّهُ قَالَ: عَلَامَاتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ صَلَاةُ الْخَمْسِینَ وَ زِیَارَةُ الْأَرْبَعِینَ وَ التَّخَتُّمُ فِی الْیَمِینِ وَ تَعْفِیرُ الْجَبِینِ وَ الْجَهْرُ بِ بسم الله الرحمن الرحیم. تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان)، ج6، ص: 52
[3] «و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهالة و حیرة الضلالة»
[4] «فلعن الله من قتلک ولعن الله من ظلمک و لعن الله امّة سمعت بذلک فرضیت به»
[5] «لقد رضی الله عن المؤمنین اذ یبایعونک تحت الشجرة فعلم ما فی قلوبهم فانزل السکینة علیهم و اثابهم فتحا قریبا». سوره فتح آیه 18
[6] سیره پیشوایان مهدی پیشوایی زندگی نامه رسول اکرم
[7] کامل الزیارات؛ ب 39؛ ص 114؛ ح 4.
[8] همان ؛ح 2.
[9] همان؛ ب 40؛ ص 116؛ ح 1.
[10] همان؛ ب 41؛ ص 118؛ ح 3.
[11] کلیات مفاتیح نوین، ص 359.
[12] داستان یاران: مجموعه بحث هاى تفسیرى حضرت آیت الله العظمى مکارم شیرازى (مدظله) ؛ ص63.
[13] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص364.
[14] همان؛ ص365.
[15] اهداف قیام حسینى ؛ ص73.
[16] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص218.
[17] همان ؛ ص401.
[18] همان.
[19] همان.
[20] همان.
[21] همان.
[22] همان ؛ ص371.
[23] همان.
[24] در روایت کافى به جاى« السلام علیک یا ابا عبداللّه»« صلى اللَّهُ علیک یا ابا عبداللّه» آمده، ولى روایت کامل الزیارات( السلام علیک یااباعبداللَّه) با ادامه حدیث هماهنگ تر است، زیرا در هر دو روایت امام علیه السلام بعد از آن فرمود:« چرا که« سلام» از دور یا نزدیک به او مى رسد».
[25] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص371.
[26] تفسیر نمونه ؛ ج 2 ؛ ص81.
[27] پیام قرآن ؛ ج 4 ؛ ص398.
[28] تفسیر نمونه ؛ ج 13 ؛ ص106.
[29] کتاب النکاح ؛ ج 3 ؛ ص112.
[30] تفسیر نمونه ؛ ج 2 ؛ ص81.
[31] همان ؛ ج 13 ؛ ص106.
[32] همان.
[33] همان ؛ ج 17 ؛ ص417.
[34] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص28.
[35] تفسیر نمونه ؛ ج 17 ؛ ص418.
[36] عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص659.
[37] همان.
[38] همان.
[39] همان؛ ص 660.
[40] همان.
[41] همان.
[42] تفسیر نمونه ؛ ج 17 ؛ ص208.
[43] سورۀ احزاب آیۀ 6.
[44] تفسیر نمونه ؛ ج 17 ؛ ص208.
[45] ر.ک:برهان؛ج 3؛ ص 292 -293؛ح16.
[46] تفسیر نمونه، ج 17، ص 209.
[47] همان.
[48] همان.
[49] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین) ؛ ج 1 ؛ ص231.
منبع:
https://fa.shafaqna.com/news/477053
*این مقاله در تاریخ1401/6/12 بروز رسانی شده است.
