تفسیر و مفسّران (3)

ويژگي هاى تفسير

مفسر محترم در مقدمه جلد 1، عنوانى به اين نام مطرح كرده، مى‏نويسد:
1- از آنجا كه قرآن كتاب زندگى و حيات است، در تفسير آيات به جاى پرداختن به مسائل ادبى و عرفانى و مانند آن، توجه خاصى به مسائل سازنده زندگى مادى و معنوى و بويژه مسائل اجتماعى شده و به اندازه كافى روى مسائلى كه تماس نزديك با حيات فرد و اجتماع دارد تكيه گرديده است.
2- به تناسب عناوينى كه در آيات مطرح مى‏شود، ذيل هر آيه، بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند، ربا، بردگى، حقوق زن، فلسفه حج، اسرار تحريم قمار، شراب، گوشت خوك و اركان و اهداف جهاد اسلامى و مانند آن آمده است، تا خوانندگان در يك مطالعه اجمالى از مراجعه به كتابهاى ديگر بى‏نياز گردند.
3- كوشش شده، ترجمه آيات، روان، سليس و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا بوده باشد.
4- به جاى پرداختن به بحثهاى كم‏حاصل، توجه مخصوص به ريشه لغات و شأن نزول آيات كه هر دو در فهم دقيق معانى قرآن مؤثر هستند، شده است.
5- اشكالات و ايرادات و سؤالات مختلفى كه گاهى در پيرامون اصول و فروع اسلام، مطرح مى‏گردد، به تناسب هر آيه، طرح شده و پاسخ فشرده آن ذكر گرديده است. مانند شبهه آكل و مأكول، معراج، تعدد زوجات، علت تفاوت ارث زن و مرد، تفاوت ديه زن و مرد، حروف مقطعه قرآن، نسخ احكام، جنگها و غزوات اسلامى، آزمايشهاى گوناگون الهى و دهها مسئله ديگر، بطوريكه هنگام مطالعه آيات، علامت استفهامى در ذهن خواننده عزيز باقى نماند.
6- از اصطلاحات پيچيده علمى كه نتيجه آن اختصاص كتاب به قشر خاصى است، در متن كتاب دورى و به هنگام ضرورت در پاورقى آمده، تا براى انديشمندان و صاحب نظران نيز مفيد باشد.

منابع تفسير

اين تفسير با استفاده از تفاسير معروف شيعه و اهل سنت به خصوص تفاسير: مجمع البيان، التبيان، الميزان، الصافى، نور الثقلين، البرهان و روح الجنان و از تفاسير عامه: روح المعانى، المنار- فى ظلال القرآن، قرطبى، اسباب النزول واحدى، مراغى، در المنثور، بيضاوى، و مفاتيح الغيب فخر رازى، تنظيم و نگارش يافته و اين بهره‏گيرى در نوع خود كم سابقه بوده است، علاوه بر اين تفاسير كه ابتداى هر جلد به آن اشاره شده است، از منابع تفسيرى و غير تفسيرى ديگرى نيز بهره برده شده است، از قبيل: تفسير پرتوى از قرآن، بحار الانوار، سفينة البحار، الغدير، المراجعات، كنز العرفان، نهج البلاغه و برخى شروح آن، وسايل الشيعه، خصال صدوق، اختصاص مفيد، محاسن برقى، كافى، امالى مفيد، مناقب ابن شهرآشوب، مصباح المنير فيومى، مفردات راغب، بلوغ الارب، سيره ابن هشام، كامل ابن اثير، صحيح بخارى، سنن بيهقى، كشف الارتياب، الهداية السنية و مجلات و كتب ديگر.

فهرست موضوعى تفسير نمونه‏

مفسر محترم در پيشگفتار فهرست موضوعى تفسير نمونه مى‏نويسد:« سرانجام بعد از پانزده سال تلاش مستمر كار تفسير نمونه در 27 جلد پايان گرفت، در اين هنگام احساس احتياج مبرم به يك« فهرست موضوعى جامع» مى‏شد و جمعى از طلاب فاضل حوزه علميه قم پيشنهاد اين كار را دادند، و از آنجا كه آقايان احمد على بابايى و رضا محمدى كه از طلاب محترم و باذوق و پرتلاش حوزه علميه قم هستند، نسبت به اين كار اهتمام بيشترى داشتند، قرعه فال به نام آنها زده شد. آنها با دو سال سعى و كوشش مستمر و استفاده از پانزده هزار فيش، اثرى را به وجود آوردند كه در نوع خود ممتاز است، مى‏توان گفت فهرستى را كه از 27 جلد تفسير نمونه تهيه كرده‏اند، انشاء الله كليدى براى راه يافتن به تفسير نمونه است.»
در دنباله مطلب طرز استفاده از اين فهرست كه بر اساس حروف الفبا تدوين شده است، توضيح داده شده و با مثال امر را بر طالب آن سهل نموده‏اند.
پس از ارائه فهرست الفبايى كه در 24 صفحه انجام گرفته است، سرفصل‏هاى فهرست موضوعى مطرح و عناوين ريز آنها تحت هر موضوع با آدرس جلد و صفحه، در 530 صفحه ثبت گرديده و به علاقمندان عرضه شده است.
سر فصل‏هاى فهرست موضوعى بدين شرح است:
1- شناخت و جهان بينى‏
2- جهان بينى اسلامى شامل بخش‏هاى:
- خدا شناسى و توحيد در قرآن‏
- عدل الهى‏
- نبوت‏
- امامت و ولايت‏
- معاد
3- انسان در قرآن و هدف آفرينش‏
4- آشنايى با منابع اسلام« قرآن» و« حديث»
5- رفتار يك مسلمان و چگونگى جامعه اسلامى شامل:
- قواعد اصولى و فقهى در قرآن‏
- وظايف و احكام‏
- اخلاق و تعليم و تربيت اسلامى‏
- روابط و حقوق اجتماعى‏
- مسائل اقتصادى‏
- حكومت و نظام سياسى‏
6- تاريخ تمدن‏
7- بررسى اديان و مكاتب‏
8- علوم اجتماعى‏
9- علوم تجربى و طبيعى‏
10- ادبيات و هنر

نسخه‏شناسى‏

تفسير نمونه در 27 جلد وزيرى به همراه يك جلد فهرست موضوعى به زبان فارسى، توسط دار الكتب الاسلاميه، تهران چاپ و نشر گرديده است، مجلدات اوليه آن در سال 1400 ق و مجلدات اخير آن در سالهاى 1414 ق به پايان رسيده است.
هر مجلد داراى فهرست مفصلى از آيات و مطالبى است كه در آن مطرح شده است، ابتداى جلد اول مقدمه‏اى چند صفحه‏اى از مؤلف بچشم مى‏خورد كه در مجلدات بعد اين مقدمه بسيار مختصر گرديده است.
برخى مجلدات اين تفسير از جمله جلد 1 در چاپهاى بعد، با تجديد نظر و اضافات، چاپ شده است. انتهاى برخى مجلدات نيز تاريخ پايان تأليف آن درج گرديده است. پايان تأليف آخرين جلد آن 18 ذى الحجه 1407 ق مطابق با 23 مرداد 1366 شمسى درج شده است.
اين تفسير تا كنون به چند زبان زنده دنيا از جمله عربى وارد و ترجمه شده، ترجمه عربى آن به نام« الامثل» عرضه شده است. ترجمه انگليسى آن نيز در دست تهيه مى‏باشد.
تفسير نمونه تاكنون چندين چاپ با تيراژهاى متفاوت( حدود 5000 در هر چاپ) داشته و در نسخه مورد بحث برخى مجلدات تا سى و دو چاپ بر آن گذشته است. فهرست اجمالى تمام مجلدات از نظر سور قرآن در آخر جلد 27 درج گرديده است. طرز كار گروهى كه در مقدمه اول كتاب بطور مختصر ذكر گرديده بود در انتهاى جلد 27 به طور مفصل از طرف هيئت همكاران تفسير نمونه بيان شده است.
برگزيده‏اى از تفسير نمونه توسط آقاى احمد على بابايى در 5 جلد به بازار عرضه شده كه اكنون چاپ سيزدهم خود را نيز سپرى كرده است.
1- مقدمه تفسير نمونه ج 1
2- مجلدات مختلف تفسير همراه با فهرست موضوعى آن‏
3- طبقات مفسران شيعه ج 5 ص 53 تا 62 دكتر عقيقى بخشايشى‏
4- المفسرون حياتهم و منهجهم ص 152 سيد محمدعلى ايازى‏
5- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى ج 1 ص 774 و ج 2 ص 2143 با همكارى استاد بهاء الدين خرمشاهى‏
6- تفسير و مفسران آيت ا... معرفت ج 2 ص 502 مؤسسه فرهنگى التمهيد چاپ اول تابستان 1380

آيت الله مكارم شيرازى‏

حضرت آيت الله ناصر مكارم شيرازى در سال 1345 ق در شهر شيراز ديده به جهان گشود، پدر ايشان مرحوم حاج محمد مكارم و اجداد ايشان همه از نيكان شهر بودند، تحصيلات ابتدايى و دبيرستان را در شيراز به پايان رساند. در حدود 14 سالگى رسما دروس دينى را آغاز و مجموع دروس مقدماتى و سطح متوسط و عالى حوزه را در مدتى نزديك به چهار سال به اتمام رساند و در 18 سالگى حاشيه‏اى بر كفاية الاصول آخوند خراسانى نوشت.
در اين بين گروهى از طلاب را نيز با تدريس خود بهره‏مند نمود. در همان سال وارد حوزه علميه قم شد و از جلسات علمى و درسى اساتيد بزرگ آن زمان، مانند حضرت آيت ا... بروجردى و آيات بزرگ ديگر بهره گرفت. وى در سال 1369 ق رهسپار حوزه علميه نجف اشرف گرديد و در آنجا در دروس آيات عظام آقايان، حكيم، سيد عبد الهادى شيرازى و سيد ابو القاسم خويى« رحمة الله عليهم» شركت جست.
در سن 24 سالگى به اخذ اجازه اجتهاد مطلق از محضر دو نفر از آيات بزرگ نجف نائل شد. در شعبان 1370 ق به ايران بازگشت.
ايشان در پيروزى انقلاب اسلامى حضور فعالى داشتند و به همين دليل چند بار به زندان افتادند و به شهرهاى چابهار، مهاباد و انارك تبعيد شدند.
در تدوين قانون اساسى در خبرگان اول به نمايندگى از طرف مردم شيراز، نقش مؤثرى ايفا نمود.

فعاليت علمى و تأليفات‏

ايشان با همكارى جمعى از انديشمندان، نشريه ماهانه مكتب اسلام را تأسيس و اداره كردند، تشكيل جلسات بحثهاى عقايدى و مذاهب براى جلوگيرى از هجوم تفكرات مادى و التقاطى كه حاصل آن چندين كتاب عقيدتى( مباحث فكرى) بوده است.
از ايشان تاكنون بيش از 100 جلد كتاب به چاپ رسيده است و بعضى به بيش از چندين زبان زنده دنيا ترجمه و در كشورهاى مختلف انتشار يافته است. در بين اين آثار، تفاسير و پژوهشهاى قرآنى زير را مى‏توان نام برد:
1- تفسير نمونه در 27 جلد( تفسير مورد بحث)
2- تفسير موضوعى پيام قرآن‏
3- ترجمه تفسير الميزان( 2 جلد)
4- قرآن و آخرين پيامبر
5- قرآن و حديث‏
6- تفسير به رأى‏
7- ترجمه فارسى قرآن‏

تفسیر الدر المنثور

نام كتاب: الدر المنثور فى تفسير المأثور
نويسنده: سيوطى جلال الدين‏
موضوع: روايى‏
قرن: دهم‏
زبان: عربى‏
مذهب: سنى‏
ناشر: كتابخانه آية الله مرعشى نجفى‏
مكان چاپ: قم‏
سال چاپ: 1404 ق‏

تفسیر

سيوطى اين تفسير را در دو موضع معرفى كرده، يكى در مقدمه« الدر المنثور» و ديگرى در پايان كتاب اتقان.
در كتاب اتقان مى‏گويد: كتاب مستندى گردآورى كردم كه در آن روايات تفسيرى پيامبر( ص) را آورده‏ام، اين روايات حدود ده هزار و اندى ميشود. در ميان آنها حديث مرفوع و موقوف وجود دارد. به حمد الله اين تفسير در چهار جلد به پايان رسيده و آن را به« ترجمان القرآن» نامگذارى كردم.
در مقدمه« الدر المنثور» مى‏نويسد: وقتى كه« ترجمان القرآن» را تاليف كردم... چونكه احاديث اين تفسير از طرق گوناگون از منابع مهم استخراج شده بود متوجه شدم دانشجويان ميل چندانى به مطالعه آن ندارند زيرا خسته مى‏شوند، از اينرو اسناد آن را حذف نمودم و تنها به متن احاديث اكتفا نمودم و احاديث استخراجى را به منابع نسبت دادم و آن را به« الدر المنثور فى التفسير بالمأثور» ناميدم.
از اين دو عبارت روشن مى‏شود كه سيوطى تفسير« الدر المنثور» را از تفسير« ترجمان القرآن» اقتباس كرده و در حقيقت« الدر المنثور» خلاصه« ترجمان القرآن» است آنهم خلاصه‏اى كه فقط اسناد احاديث را حذف كرده نه متن احاديث.
يادآورى اين نكته سودمند است كه تفسير« الدر المنثور» على‏رغم شهرت فراوانى كه دارد از منابع معتبر و قديمى تفسير ماثور به شمار نمى‏آيد زيرا تفسير طبرى به لحاظ قدمت و جامعيت مقدم بر تفسير سيوطى است. شايد شهرت تفسير سيوطى بدين خاطر است كه تفسير وى از منابع و مآخذى است كه در دسترس همگان به ويژه تفسير پژوهان بوده و مراجعه به آن بسيار آسان است.
نكته ديگر اينكه تفسير سيوطى يك تفسير اختصاصى روايى است كه تفسير پژوهان به راحتى به احاديث مراجعه مى‏كنند ولى تفسير طبرى يك تفسير روايى جامعى است كه به شيوه اجتهادى تدوين شده و دسترسى به روايات آن مستلزم صرف وقت بيشترى است از اينرو تفسير طبرى كمتر مورد توجه قرار گرفته ولى تفسير سيوطى جزو منابع تفسير ماثور به حساب آمده است.
سوم اينكه شهرت شخص سيوطى و خوش‏ذوقى ايشان در تاليف آثار و جامعيت علمى وى نيز در شهرت تفسير« الدر المنثور» نقش بسزايى داشته است.
اين نوشتار ترجمه و تلخيص جزوه« الامام السيوطى» محمد على قطب است.

سيوطى‏

نام وى جلال الدين ابو الفضل عبد الرحمن بن ابى بكر بن محمد بن سابق الدين خضيرى سيوطى است. وى دانشمندى دقيق و اهل تحقيق است كه داراى آثار فراوانى ميباشد. او را سيوطى گويند زيرا منسوب به شهر اسيوط مصر است كه در آن پا به عرصه گيتى نهاده و آن يكى از شهرهاى بزرگ و متمدن مصر است.

جايگاه علمى‏

سيوطى مى‏نويسد: هنگاميكه به زيارت خانه خدا رفتم به نيت اهدافى از آب زمزم نوشيدم يكى از آن اهداف اين بود كه در دانش فقه به مقام ابن حجر برسم.
وى ادامه مى‏دهد: مجلس درس املا حديث را در اوايل سال 872 ه. ق برگزار كردم و در هفت علم به مقام استادى رسيدم كه عبارتند از: 1- تفسير 2- حديث 3- فقه 4- نحو 5- معانى 6- بيان 7- بديع‏
در ادبيات عربى و فصاحت و بلاغت به شيوه عرب‏زبانان فصيح و بليغ تبحر پيدا كردم نه به روش غير عرب زبانان و فلاسفه.
به عقيده خودم در اين علوم بجز فقه هيچ‏يك از اساتيد من به مقام من نرسيده تا چه رسد به ديگران. اما پيرامون فقه اين ادعا را نمى‏توانم بكنم زيرا استاد من در فقه بسيار مهارت و تسلط داشت.

تفسیر فتح القدير

نام كتاب: فتح القدير
نويسنده: شوكانى محمد بن على‏
موضوع: روايى و اجتهادى‏
قرن: سيزدهم‏
زبان: عربى‏
مذهب: زيدى‏
ناشر: دار ابن كثير، دار الكلم الطيب‏
مكان چاپ: دمشق، بيروت‏
سال چاپ: 1414 ق‏
نوبت چاپ: اول‏

تفسیر

« فتح القدير الجامع بين فنى الرواية و الدراية من علم التفسير» تفسير كامل قرآن به زبان عربى مى‏باشد كه به روش روايى و اجتهادى( درايى) پرداخته و در نوع خود كم نظير است.

انگيزه مفسر

شوكانى در مقدمه خود در تبيين انگيزه تأليف تفسير متذكر مى‏شود كه، چون تفسير جايگاه بالايى دارد و در بين علوم مختلف ممتاز است، و نيز مفسرين غالبا به دو گروه تقسيم شده‏اند، عده‏اى فقط روايت را در نظر گرفته و از بحثهاى ديگر اجتناب كرده‏اند، عده‏اى نيز فقط بحثهاى آلى مانند لغت، معانى، بيان و... را مطرح نموده، روايات تفسيرى پيامبر( ص) و صحابه و تابعين را مد نظر نداشته‏اند. كه هر كدام از اين دو گروه، كارى ناقص انجام داده‏اند، بنا به ضرورت جمع بين اين دو شيوه، تصميم گرفتم تفسيرى تأليف نمايم.

روش تفسيرى‏

در توضيح روش خود مى‏نويسد:« من در تفسير چند امر را انجام داده‏ام: 1- ترجيح بين تفاسير متعارض، 2- بيان معانى لغوى، اعرابى و بيانى، 3- نقل روايت تفسيرى از پيامبر( ص)، صحابه، تابعين، تابعين آنها و مفسرين معتبر». ايشان ادامه مى‏دهند كه:« برخى روايات ضعيف را بدو دليل آورده‏ام الف) قرينه مقايسه بر تقويت آن وجود داشته باشد. ب) موافق معناى عربى باشد.»
ايشان معتقد است تفسير« درالمنثور» سيوطى مشتمل بر غالب رواياتى است كه در تفاسير گذشتگان موجود است. كه شامل روايات تفسيرى پيامبر( ص) تفسير صحابه و تابعين پس از آنهاست. شوكانى با حذف تكرارها و اتحادهاى لفظى( كه با« مثله» او« نحوه» مشخص شده است) مقدارى روايت از آنچه در تفاسير علماء روايت يافته يا در تصحيح، تحسين، تضعيف و جمع و ترجيح به آن رسيده، به آن اضافه كرده است.
برخى اسانيد روايت را به خاطر وجود آنها در كتب و منابع تفسيرى مانند طبرى، سيوطى، ابن كثير، قرطبى و... حذف نموده و در اين باب خواننده را به منبع اصلى رجوع مى‏دهد.
تسلط شوكانى بر علوم مختلف مانند لغت، نحو، صرف، بلاغت، اصول فقه، توحيد، اسباب النزول، قصص، ناسخ و منسوخ، احاديث نبوى و فقه، از او مفسرى توانا ساخته و سبب شده جمع او بين روايت و درايت در تفسير بر- محمد بن يحيى بن بهران كه قبل از او چنين كارى را تجربه كرده است، بهتر و مفيدتر و بسيطتر انجام گيرد. ايشان در مقدمه خود اشاره‏اى به فضل قرآن، فوايد معرفت به احكام آن، و آشنايى با مكى و مدنى، دارد.
شيوه شوكانى چنين است كه در آغاز آيات را ذكر مى‏كند و تفسيرى معقول از آن ارائه مى‏دهد، آنگاه به روايات تفسيرى گذشتگان مى‏پردازد. به تناسب بين آيات عنايت ندارد و آن را بى فايده دانسته، تكلفى دور از انصاف بر اساس رأى شخصى، محسوب مى‏كند. ج 1 ص 85 ذيل آيات 40 تا 42 بقره.
اعتماد وى در لغت بيشتر به مبرّد، ابو عبيده و فرّاء است. كمتر به اختلاف قرائتها اشاره مى‏كند و در حدّ لزوم به آنها مى‏پردازد. ذيل آيات احكام اختلاف آراى فقهى مذاهب را با ذكر دلايلشان يادآور مى‏شود و با آزادى نظر كامل و استنباط شخصى درباره آنها به داورى مى‏نشيند. اهتمام شوكانى بيشتر به نحاس، ابن عطيه دمشقى، ابن عطيه اندلسى، قرطبى زمخشرى و سيوطى بوده است.
تفسير شوكانى بسيار متأثر از آراى اعتقادى اوست. چنانكه در هر كجا مناسبتى يافته به نكوهش تقليد و مقلدان پرداخته و معتقد است مقلّدان با تقليد از ديگران، كتاب خدا و سنّت رسولش را ترك مى‏كنند. مانند ج 1 ص 193 ذيل آيه 170 سوره بقره. خصوصا ذيل آيه 31 سوره توبه و آيه 28 سوره اعراف.
شوكانى در تفسير خود با« توسل» به انبياء و اولياء سخت به معارضه بر مى‏خيزد و معتقد است كه چنين توسلى روا نيست مانند آيه 49 سوره يونس و از آن روى كه در عقيده، سلفى است، متشابهات قرآن را بر ظاهر حمل مى‏كند و به تأويل و توجيه نمى‏پردازد و با معتزله سخت مخالف است كه با عنايت به مباحث پيش گفته با داشتن چنين عقايدى از مذهب زيديه بسيار فاصله مى‏گيرد. مانند« رؤيت خداوند در قيامت» ذيل آيه 55 سوره بقره، ج 1 ص 103. و نيز در مورد حيات شهدا ذيل آيه 169 سوره آل عمران و آيه 255 سوره بقره در معناى كرسى.
در ابتداى هر سوره نيز پس از ذكر نام آن به وجه تسميه اسامى سوره مى‏پردازد، سپس بحث مكى و مدنى بودن آن را با استدلال بر هر ديدگاه متعرض گشته، اسباب نزول آن را بيان مى‏دارد.
فضل سوره‏ها را با نقل رواياتى از نجارى، احمد، ابو داود و نسايى بازگو مى‏كند. ايشان در برخى موارد بعد از نقل روايت به تحليل آن پرداخته از تفاسيرى نظير طبرى مطالبى نقل مى‏نمايد.
در اسناد روايت نيز دقت داشته معمولا به ضعف يا حسن سند، اشاره دارد. در قرائت نيز سعى دارد، ريشه قرائت را كه به كدام لغت است، بازگو كند. مانند ج 1 ص 28 آيه« اهدنا الصراط المستقيم».
در بحثهاى فقهى ذيل آيات الاحكام، معمولا ناسخ و منسوخ آنها را نيز مشخص مى‏كند. مانند ج 1 ص 298 ذيل آيه 240 تا 242 سوره بقره.
شوكانى از آنجايى كه شيعه زيدى است، از كنار آياتى كه در شأن حضرت على« عليه السّلام» نازل شده براحتى نمى‏گذرد و نسبت به رواياتى كه آن آيات را در شأن حضرت تفسير مى‏كند، روش كتمان را پيش نمى‏گيرد و با اينكه در تفسير برخى آيات به شكل عام معنا مى‏كند اما با ذكر روايت، مراد اصلى آيه را تبيين مى‏نمايد. مانند آيه 55 و 67 سوره مائده. البته ذهبى در التفسير و المفسرون ج 2 ص 288، اين امر را در نقد شوكانى ذكر مى‏كند، اما غافل از اينكه شوكانى خود علت نقل چنين رواياتى را( بر فرض قبول كلام ذهبى) بيان مى‏دارد.
شوكانى در برخى مسائل نيز رأيى مستقل از اهل سنت و معتزله بيان مى‏دارد و بيش‏تر مى‏نماياند كه با آزادى فكرى، آراء خود را انتخاب نموده است. مانند بحث« خلق قرآن» ذيل آيه 2 سوره انبياء.

نسخه شناسى‏

اين تفسير بارها در قاهره و بيروت به چاپ رسيده است، از جمله در سال 1349 ق در قاهره با 5 مجلد از طرف چاپخانه مصطفى حلبى بابى، در بيروت توسط دار المعرفة، دار احياء التراث العربى به شيوه افست تجديد چاپ شده است. چاپ ديگرى در قاهره، توسط دار الحديث به سال 1413 ق در 6 جلد در قطع وزيرى با تصحيح و استخراج احاديث و تهيه فهرست به اهتمام ابو حفص سيد بن ابراهيم انجام گرفته است.
نسخه حاضر توسط دار ابن كثير و دار الكلم الطيب به شكل مشترك در بيروت و دمشق در 6 مجلد( 5 مجلد آن تفسير و يك جلد فهرستهاى گوناگون)، چاپ اول خود را در سال 1414 ه، 1994 م در قطع وزيرى، عرضه نموده است. تحقيق اين نسخه توسط دفتر تحقيق علمى دار ابن كثير و دار الكلم الطيب انجام گرفته است. مقدمه تحقيق شامل شرح حال مفسر، كتب و تأليفات وى و بيان روش تفسيرى اوست. مؤلف نيز ضمن مقدمه‏اى روش خود را ضمن بيان فضل قرآن و تفسير و شيوه‏هاى مفسرين، توضيح داده است. پاورقى اين نسخه محدود به آدرس آيات و معناى برخى كلمات مشكل است. فهرست مطالب به ترتيب تفسير آيات در پايان هر جلد راهنماى محققين مى‏باشد.
برخى تحقيقات انجام شده درباره شوكانى و تفسيرش عبارتند از:
1- الامام الشوكانى مفسرا، دكتر محمد الغمارى‏
2- الامام الشوكانى و ايراده للقراءات فى تفسيره، احمد عبد الله المقرى‏
3- فهارس فتح القدير، ابو حفص سيد بن ابراهيم بن صادق‏ محمد شوكانى‏
محمد بن على بن عبد الله شوكانى( 1173- 1250 ق) در« هجره شوكان» يمن به دنيا آمد. پدر وى، عالمى بود كه منصب قضاوت نيز داشت و معروف به صلاح و پاكى روح بود. در دامن پدر در صنعا پرورش يافت و با مهيا بودن محيط خانوادگى و وسايل رزق و اسباب حيات، به فراگيرى علم مشغول گشت.

مذهب‏

شوكانى در آغاز فقه را بر اساس مذهب امام زيد آموخت و از پيشوايان و مفتيان مذهب زيديه شد. آنگاه در آموزش حديث، به جايى رسيد كه تقليد را كنار گذاشت و به اجتهاد نايل آمد و كتاب« الجرار المتدقق على حدائق الأزهار» را نوشت. از آن روى كه با تقليد مخالف بود مورد بى مهرى بسيار هم مذهبان خويش قرار گرفت و وى در قبال آنان با روايت احاديثى از آل بيت پيامبر( ص) تقليد را مذموم و حرام مى‏شمرد و در اين باره رساله‏اى تحت عنوان« القول المفيد فى حكم التقليد» نوشت. در عقيده سلفى و از ابن تيميه و شاگردش ابن قيّم بسيار متأثر است. در اين باره كتابى به نام« التحف بمذهب السلف» نگاشت. در جهت تطهير اعتقاد توحيدى از مظاهر شرك و تمييز آن از بدعتها و خرافات و تبيين صحيح و روشن آن مطالب بسيارى در كتابهاى خود نوشت. از جمله در كتاب« قطر الولىّ على حديث الولىّ».

تأليفات‏

وى سه امر را در شخصيت خود جمع كرده است. الف) خوش فكرى و تيزهوشى و تلاش كه وى را از زمره مجددين علماى اسلامى در رأس هر قرن قرار داده است. ب) كثرت تبحر در علوم مختلف. ج) تأليفات گسترده در علوم و فنون گوناگون. تأليفات چاپى ايشان را به 15 عنوان مى‏رسانند كه در تفسير، فقه، حديث، رجال، اصول و حكام مى‏باشد. تأليفات خطى وى نيز بنا به گزارش شاگردان و علماى ديگر به 114 عدد رسيده است.

وفات‏

شوكانى در 26 جمادى الثانى سال 1250 هجرى دار فانى را بدرود گفت و در صنعاء مدفون گشت.