.jpg "روان شناسی خانواده از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)")
مقدمه
خانواده بنیادی ترین نهاد اجتماعی در تمدن بشری است که از دیر باز مورد توجه اندیشمندان علوم مختلف به ویژه روان شناسان و جامعه شناسان بوده است، خانواده به عنوان نخستین نهادی که محیط امن و مناسب برای رشد انسان فراهم می کند؛ نه تنها در رشد یکایک انسان ها اثرگذار است، بلکه می تواند سازنده جامعه ای سالم باشد؛ زیرا خانواده کوچکترین جزء اجتماع است و اجتماعی که از خانواده های سالم تشکیل شده باشد، از سلامت برخوردار خواهند بود.از زاویه نگرش دیگر، مهم ترین عامل اجتماعی شدن در زندگی هر انسان، تجارب دوران کودکی در محیط خانواده است. فضای خانواده، آکنده از مهر و محبت، فداکاری و گذشت، صمیمیت و گرمی و در عین حال گاهی توأم با حسادت و رشک، دشمنی و کینه توزی، نفرت و خشم زودگذر است. کودکان در جریان اجتماعی شدن، این گونه عواطف را در کنار والدین، خواهران و برادران خود تجربه می کنند. از طرفی، وابستگی اعضای خانواده به قدری است که پیدایش هر نوع مساله برای یکی از اعضای خانواده، به طور مستقیم یا غیر مستقیم پر زندگی سایر اعضا اثر می گذارد. از این رو، خانواده به دلیل همین نفوذ و تأثیر بر افراد، گاهی به عنوان روشی برای درمان اختلالات به کار می رود؛ به گونه ای که روان شناسان بالینی و مشاوره گاهی ترجیح می دهند در درمان یک فرد، همه اعضای خانواده را از نزدیک ملاقات کنند.
چنین نقش و جایگاهی برای خانواده در تأمین سعادت فرد و جامعه ضرورت پرداختن به این حوزه را روشن می سازد. در این زمینه هرقدر کیفیت تعاملات اعضا و توانایی کنترل هیجانات و تسلط فردی افزایش یابد، سطح زندگی خانوادگی ارتقا می یابد. در این زمینه، آموزه های دینی مملو از توصیه ها و راهکارهایی است که نحوه تعامل أعضا را در مسیر صحیح قرار می دهد. در این میان، روایات و سیره رضوی به این مقوله توجه ویژه دارد و پژوهش حاضر در صدد پرداختن به زوایای بحث روانشناسی خانواده در میره و روایات رضوی می باشد.
به طور کلی در آموزه های دین اسلام، به بنای خانواده یعنی ازدواج که زمینه مهمی را برای تعالی اخلاقی و معنوی افراد فراهم می کند، تأکید بسیار شده است؛ زیرا، همدلی، همکاری و حمایت روانی و مادی از یکدیگر، به بهترین وجه در ازدواج و تشکیل خانواده در پرتو تعالیم اسلام فراهم می شود (سالاری فر، ۱۳۸۵، ص ۵۷). پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار (علیهم السلام) جانشین خداوند بر روی زمین و دارای تمام کمالات انسانی هستند. با توجه به این که به فرمایش پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم). ائمه اطهار (علیهم السلام) همه پک نور واحد هستند و تمام فضایل انسانی الهی در آنها وجود دارد. نکته هایی از نظرات، دیا۔ گاه ها و سیره عملی حضرت امام رضا (علیه السلام) در خانواده به عنوان الگو و نمونه ای از آموزه های دین اسلام ارائه می شود.
بیان مسأله
در نوشتار حاضر، تلاش بر این است که تنها بخشی از دیدگاهها و سیره رفتاری حضرت امام رضا (علیه السلام) که با روانشناسی خانواده ارتباط تنگاتنگی دارد، مطرح شود. از آن جمله می توان به موضوعاتی مانند ضرورت و اهمیت و اصالت تشکیل خانواده در اسلام، ارتقای سطح و کیفیت زندگی خانوادگی، سیره عملی رفتار امام رضا (علیه السلام) با اعضای خانواده، ضرورت آراستگی همسران در خانه، احترام به پدر و مادر در زندگی خانوادگی امنیت روانشناختی در خانواده، ابراز محبت در روابط بین فردی همسران اشاره کرد. در گستره موضوع مقاله: این سوال مطرح می شود که آیا می توان نظام خانواده ای را در آموزه های دین اسلام، با تأکید بر دیدگاه حضرت امام رضا (علیه السلام) یافت که به نیاز های بنیادین روان شناختی خانواده پرداخته باشد؟ این نوشتار در صدد پاسخ گویی علمی بر اساس مبانی دینی، روایی و سیره عملی آن حضرت، به این سؤال اساسی است.لازم به ذکر است که به منظور نیل بدین مقصود، روایات متسب به امام رضا علیه السلام از منابع روایی امامیه چون بحار الانوار، مستدرک الوسائل استخراج شده است. انتخاب روایات از مجامع علمیٹی بر پایه اعتماد به صحت روایات صورت گرفته و از بررسی دقیق و علمی اسناد و دلالت روایات مذکور از منظر علم رجال و علم حدیث در این مقال سخن به میان نیامده است.
پیش از ورود به بحث، ضروری است که ابتدا با مفهوم روانشناسی خانواده آشنا شویم
مفهوم شناسی
روان شناسی، علمی است که به بررسی رفتار، احساسات، انگیزه ها و فرآیندهای شناختی انسان می پردازد. در این راستا، هدف این علم در وهله اول، درک و فهم رفتار، عواطف، شناخت های انسان، توصیف علمی آنها و پس از آن، تبیین زمینه ها و علل این سه امر و در نهایت نیز اصلاح، هدایت و رشد ابعاد سه گانه آدمی است (سالاری فر، ۱۳۹۱، ص ۲۰). زمانی که این علم در حوزه خانواده مطرح می شود از حساسیت ویژه ای برخوردار است چرا که وابستگی میان اعضا خانواده و حجم بالای تعاملات میان اعضای این نهاد نسبت به سایر روابط اجتماعی موجب می شود که اعضای خانواده در روابط خود یا حتی در تنش های احتمالی، تأثیر و تأثر بیشتری بر یکدیگر داشته باشند، از این رو، صاحب نظران علم روانشناسی به این مقوله توجه ویژه مبذول داشته اند. بر این اساس، روان شناسی خانواده حوزهای تخصصی دانسته می شود که در آن متخصصان روان شناسی به بررسی هیجانات، تفکرات، رفتارها و کارکردهای فردی، زوجی و خانوادگی در تعامل با یکدیگر و محیط می پردازند (شکوهی یکتا و همکاران، ۱۳۹۱)پژوهش حاضر طرز زنگی مذکور را از زوایه نگاه سیره و روایات رضوی بررسی می کند و در این زمینه مواردی از قبیل ضرورت تشکیل خانواده ارتقای سطح و کیفیت زندگی خانوادگی از دیدگاه امام رضا علیه السلام، سیرة عملی رفتار امام رضا (علیه السلام) با خانواده، احترام به پدر و مادر در خانواده از دیدگاه امام رضا (علیه السلام) ضرورت آراستگی همسران در خانواده، امام رضا (علیه السلام) و امنیت روان شناختی در خانواده، ابراز محبت در روابط بین فردی در خانواده، مورد بررسی قرار می دهد.
ضرورت تشکیل خانواده
مفهوم خانواده و ارزش این نهاد اجتماعی برای هر دولت و جامعه ای، اساس کار تلقی می شود و هر جامعه متناسب با ارزش های خود ابتدا به سراغ خانواده می رود تا از درون آن، شهروندان آنی خویش را بپروراند. بنابراین از هرچه که بتوانیم فاصله بگیریم، از خانواده نمی توانیم؛ زیرا بدون وجود خانواده، در هر شکل و صورتی که باشد، مفهوم زندگی و حیات انسانی مصداقی نخواهد داشت (گلدنبرگ، و گلدنبرگ، به نقل از حسین شاهی پروائی و همکاران، ص پیشگفتار مترجمان، ۱۳۸۶).تشکیل خانواده در اسلام، مسألهای حیاتی و ارزشمند است که نخستین مایه های آن به صورت غریزه، محبت و اشتیاق متقابل زوج به اراده حکیمانه خداوند در نهاد انسان قرار داده شده است. ایجاد آرامش و موکت بر اثر ازدواج از نشانه های نطف خداوند می باشد. در قرآن کریم آمده است: «وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» (روم، ۲۱). ازدواج علاوه بر ارضای نیازهای زیستی، در ابعاد روانشناختی زن و شوهر نیز تاثیر بسیار دارد. انس و پیوند بین زن و شوهر و دلبستگی بین آنها که در قرآن تأکید شده است، زمینه برآورده شدن نیازهای روانی دیگر است (مسالاریفر ۱۳۸۷، ص ۲۹۱).
اهمیت خانواده به عنوان کانون اصلی زندگی فردی و اجتماعی را باید در نقش و کارکرد آن در تکوین رشد و تعادل شخصیت، چگونگی هویت فردی و اجتماعی و همچنین روابط تنگاتنگ و بلندمدت اعضای خانواده دانست، خانواده چیزی بیش از مجموعه افرادی است که در یک فضای مادی و روانی خاص به سر می برند؛ خانواده یک نظام اجتماعی و طبیعی است که ویژگی های خاص خود را دارد. در چنین نظامی، افراد به وسیله علایق و دلبستگی های عاطفی نیرومند، دیریا، و متقابل به یکدیگر متصل شده اند که در سراسر زندگی خانوادگی به بقای خود ادامه می دهند (گلدنبرگ و گلدنبرگ، ۲۰۰۰م، ص9 )
در ضرورت تشکیل خانواده، این حدیث امام رضا (علیه السلام) را که از امام باقر (علیه السلام) نقل فرموده است، یاد آور می شویم که فرمود: زنی از امام باقر (علیه السلام) پرسید: خدا کارت را سامان بخشد؛ من زنی امتثله هستم؛ امام فرمود: منظورت از تبتل چیست؟ او جواب داد به این معنی که هرگز ازدواج نخواهم کرد. امام پرسید: چرا؟ او گفت: می خواهم با این کار فضیلت و منزلتی به دست آورم و امام فرمود: از این تصمیم باز گرد، اگر بی همسری فضیلت بود، حضرت فاطمه (علیها السلام) به آن شایسته تر از تو بود (بحرانی، ۱۳۶۵، ج ۲۳، ص ۱۲)
در مجموع می توان گفت که حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) انسان را از منظر اجتماعی می بیند و برقراری پیوند عاطفی و در اوج آن ازدواج و همسر گزینی و تشکیل خانواده را به مثابه یکی از نیازهای بنیادین روان شناختی انسان محسوب می کند. در تبیین روانشناختی این پدیده می توان با اریک فروم ، روان شناس برجسته، هم مصدا شد که معتقد است به دلیل آن که مردم رابطه پیشین خود را با طبیعت از دست داده اند. باید عقل و تخیل خود را به کار گیرند تا رابطه تازه با افراد هم نوع خود برقرار کنند. روش آرمانی رسیدن به این ارتباط، از طریق چیزی است که فروم آن را عشق بارور می خواند و آن شامل غم خواری، مسئولیت، احترام و شناخت است. به اعتقاد وی، ارتباط با دیگران و صمیمیت و عشق به اندازه ای مهم و ضروری است که سلامت روان به آن بستگی دارد.
تشکیل کانونی به نام خانواده
تشکیل کانونی به نام خانواده اهمیت شایان توجهی دارد و در صورت انتخاب درست، به اعتبار، عزت و رشد و تعالی طرقین افزوده می شود. بنابر این، عقل ایجاب می کند که درباره همسر آینده، بررسی های عمیقی به عمل آید. از این جهت حضرت امام رضا (علیه السلام) فرموده است: «النکاح رق فاذا انکح احدکم ولیده، فقد ارقها فلینظر أحدکم لمن یرق کریمته»(حر عاملی، بی تا، ج ۱۲، ص ۵۲)، براساس این روایت کسی که دختر خویش را شوهر می دهد، در واقع او را از حوزه اختبار خویش بیرون می آورد و در اختیار دیگری قرار می دهد. بنابراین، باید خانواده ها بررسی کنند که دختر خویش را به چه کسی می دهند و پاره ای از حیات خود و محصول تلاش ها و تربیت های خویشتن را به دست چه کسی می سپارند.بنابراین، دختر و پسر قبل از ازدواج باید از ویژگی های شخصیت عادات، اخلاق و سلامت جسمانی و روان شناختی یکدیگر در حد ضرورت باخبر باشند، از این جهت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) تأکید فرموده است که با افراد دارای حسب و نسب وصلت کنید؛ زیرا تمام خیال و صفات والدین به فرزندان انتقال می یاید (طبرسی، ۱۳۷۰، ص ۱۹۶) حضرت امام رضا (علیه السلام) مسلمانان را از وصلت با شرابخواران نهی کرده است: « ایاک أن تزوج شارب الخمر فان زوجته فکانما قدت الى الزنا»، (مجلسی، ۱۳۵۶، ج ۷۹ ص ۱۴۲) اجتناب کن از این که دختر خود را به شرابخواری بدهی که اگر او را به چنین تبهکاری شوهر دهی، گویی آن پاکدامن را به زنا داده اید. در علم روانشناسی نیز برای انتخاب همسر مناسب، ملاک ها و معیارهایی مانند پختگی عاطفی، تناسب سنی و تحصیلی، توافق اخلاقی و مذهبی، تفاهم دور چانیه، سلامت جسمی و روان شناختی، عشق و دوستی واقعی و صمیمانه و استخبت خانوادگی مطرح شده است (میر محمد صادقی، ۱۳۸۴، صص ۱۳۲-۱۳۷).
حضرت امام رضا (علیه السلام) با الهام از بیانات رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) و ناشی پر سیره حضرت فرموده است: «من السنه التزویج باللیل لأن الله جعل اللیل سکنا والنساء انما هن سکن، (کلینی، ۱۴۰۷، ج ۵، ص ۳۶۶). عروسی در شب هنگام، روش رسول خدا است؛ زیرا مطابق آیه قرآن «وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِبَاسًا»، (نبا، ۱۰) خداوند شب را مایه آرامش قرار داده است و همسر هم موجب آرامش روانی است.
در حضور مناسبات اخلاق و روابط بین اعضای خانواده، حضرت امام رضا (علیه السلام) یک اصل کی، جالب و دارای پیامی روان شناختی را مطرح می فرماید: برخورد خود را با افراد کوچک و بزرگ زیبا و نیکو گردان (موحدی ابطحی، بی تا، ص۲۰۰) که این اصل در حسن معاشرت و بهبودی آن تأثیری فراوان دارد، این سخن می تواند برگرفته از فرمایش رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) باشد که فرمود: اخیر کم خیرکم لأهله و انا خیرکم لأهلی «نراقی، ۱۳۸۳، ج ۲، ص ۱۳۹)؛ بهترین شما کسی است که برای اهل خانه اش نیکو باشد و من نیکوترین شما برای خانواده ام هستم. گروهی به محضر حضرت امام رضا (علیه السلام) آمدند و عرض کردند: ای پسر رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) مردی زنی جوان دارد و چون مصیبتی متوجه اش گردیده است. مدت چند ماه و پلکه یک سال است که ارتباط با همسر خویش را ترک کرده است. البته این کار به دلیل اذیت، آزار و انتقام نبوده، بلکه به علت اندوه و افسردگی خاطر از این معاشرت اجتناب کرده است؟ آیا با این عمل، عصیان و ترک گناهی مرتکب شده است؟ امام فرمود: بلی، ترک این ارتباط بیش از چهار ماه گناه دارد (فضل الله، بی تا، ص۱۱۱).
ارتقای سطح و کیفیت زندگی خانوادگی از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)
سازمان جهانی بهداشت، کیفیت زندگی را دادراک فرد از وضعیت زندگی در عرصه فرهنگ و سیستم ارزشی که در آن زندگی می کند، در ارتباط با اهداف و انتظارات، معیارها و امور مهم تلقی می کنند (کرئیسی: جی، ۱۳۸۲ ص ۴۴)، در همین راستا، حضرت امام رضا (علیه السلام) در مورد توسعه و ارتقای کیفیت زندگی خانوادگی توسط مرد، توصیه هایی فرموده است که این امر، نشان دهنده اهمیتی است که حضرت به این امر قائل بوده است. در روایتی چنین آمده است: بر انسان متمکن واجب است برای خانواده خود از جهت امکانات مادی تلاش کند و امکانات بیشتر فراهم نماید. همچنین حضرت به مسأله بسیار مهمی در مسائل خانوادگی اشاره می فرماید که بسیاری از مردم توجه ندارند و آن این که شایسته است که مرد به رفاه و آسایش خانواده اشی توجه بیشتر نماید تا آرزوی مرگ او را نکنند (حرعاملی، پینا، ج ۱۵، م ۲۴۹)، ایشان بر فراخی منزل تأکید می کرد و می فرمود: زندگی دنیا ولذات آن در بزرگی مثل و دوستان زیاد است (جوینی، ۱۴۱۸ه ج ۲، ص ۳۷۴).در راستای لزوم توسعه زندگی، آن حضرت می فرماید: برای خانواده خود بهره ای از قرآن قرار دهید تا برای خانواده گشایش حاصل شود، خپر فراوان گردد و اهل خانه در برکت و فزونی باشند (فیض کاشانی، ۱۴۲۶ه ج۲، ص ۳۲۰). آن حضرت در جای دیگر در ضرورت تأمین رفاه خانواده فرمود: صاحب النعمه یجب أن یوسع على عیاله، بر کسی که از مکنت مالی برخوردار است واجب است خانواده خویش را در وسعت قرار دهد (حر عاملی، بی تا، ج ۲۰، ص ۵۴۰). روایت داریم که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) سه تن را لعن کرده است. کسی که توشه سفر خود را تنها بخورد، کسی که تنها در بیابان بر مرکب نشیند، کسی که در یک خانه تنها بخوابد و روایت داریم که هر جمعه تحفه ای از میوه و گوشت برای خاندان های خود ببرید تا به جمعه شاد باشند (مجلسی، ۱۳۵۶، ج ۷۱، باب ۱، ص ۲۱).
در مورد گشایش برای اهل خانه، تأمین معاش حلال و فراهم بودن امکانات زندگی برای اهل خانه در ایجاد آرامش و افزایش صمیمیت نقش اساسی دارد. امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) در این خصوص فرموده است: هر کس صبح کند در حالی که تنش سالم و خاطرش آسوده و معاشش تأمین باشد، از مواهب یک زندگی مطلوب و آرام برخوردار است. (حر عاملی، بی۔ تا، ج۱۶، ص۱۸)
تلاش در جهت فراهم آوردن تسهیلات برای خانواده در درجه ای از اهمیت است که امام رضا (علیه السلام) فرموده است: کسی که در پی به دست آوردن درآمدی برای تأمین معاش عائله اش باشد، بهتر از مجاهدان در راه خداست (فضل الله، بی تا، ص 231). حکمت این تأکید آن است که اهتمام در این خصوص، اثری مهم در پیوند عاطفی اعضای خانواده دارد و روابط محبت آمیز افراد خانه را تحکیم می بخشد.
حضرت امام رضا (علیه السلام) در روایتی دیگر از پیروان خود می خواهد برای ایجاد گشایش در زندگی و رفاه اهل خانه بکوشند: «صاحب النعمه یجب أن یوسع على عیاله»، (موحد ابطحی، بی تا، ص ۴۰۳)؛ «افرادی که از نعمتی برخوردارند، باید بر زن و فرزند خود گشایش دهند. آن حضرت در جای دیگر می فرماید: «من رضی عن الله تعالى بالقلیل من الرزق رضی الله منه الیسیر من العمل»؛ یعنی هر کسی به روزی اندکی که خدا به او می دهد راضی باشد، پروردگار همان عمل اندک را از وی می پذیرد» (کلینی، ۱۴۰۷ ج۲، ص۱۳۸). در خصوص رضایت داشتن بر رزق حلال نیز می فرماید: هر کسی به روزی حلال اما کم خشنود باشد، رنج کمتر است و خاندانش در آسایش و آرامش زندگی می کنند و خداوند عیوب دنیا و کیفیت رفع آنها را به او می آموزد و وی را با سلامتی در بهشت مستقر می سازد (موحد ابطحی بی تا، ص ۴۰۱).
سیره عملی رفتار امام رضا (علیه السلام) با خانواده
سراسر مدت سی و پنج سال امامت امام موسی کاظم (علیه السلام) با حوادث و فواز و نشیب های سیاسی آمیخته بود. بیشتر زندگانی ایشان در زندان های هارون الرشیان سپری شاند. اماه وقال ما در تمام مدتی که امام کاظم(علیه السلام) در زندان هارون الرشید بود، دستیار و پشتوانه استوار مادر در حوادث سیاسی و فرهنگی بود و به عنوان فرزند ارشد مسؤول نگهداری خانواده ایشان بود.علاقه حضرت به خانواده در محینی که به امام جواد(علیه السلام) داشت، نیز قابل ملاحظه است. قبل از تولد امام جواد(علیه السلام) فردی به امام رضا (علیه السلام) می گوید: شما کودکان را دوست دارید، پس از خداوند بخواهید که پسری به شما عطا کند. حضرت فرمود: خداوند پسری به من نخواهد داد که وارث من می شود. هنگامی که اباجعفر (علیه السلام) متولد شدند، امام فرزند نوزاد را آن قدر دوست داشت که شب را نمی خوابید و در طول شب گهواره او را حرکت می داد و با او بازی می کرد، رفتار امام با فرزندش امام جواد (علیه السلام) آن قدر محبت آمیز و توأم با احترام بود که وی را به نام صدا نمیرد، بلکه بیشتر با کلیه مورد خطاب قرار می دادند. مثلا می فرمود: «ابوجعفر برای من نوشته است و من برای ابوجعفر توشما به این ترتیب، می خواست ایشان را احترام و تمجید کند.»
نظر به این که پی ریزی شخصیت و رفتار کودک در خانواده شکل می گیرد و والدین نقش بی همتایی در به وجود آمدن و شکل گیری شخصیت و نوع جهان بینی و طرز تفکر فرزندان خویش ایفا می کنند (احدی و محسنی، ۱۳۷۸)، شیوه تربیتی امام رضا (علیه السلام) به گونه ای بود که هرچند نمی توان با شیوه های فرزند پروری امروز مقایسه کرد، ولی به منظور تقریب ذهنی می توان آن را روش مقتدرانه نامید که حاصل این گونه تربیت را در رفتار نمونه و رشد. یافته فرزند گرامی حضرت در تجربه جالب زیر می توان به تماشا نشست:
پس از شهادت حضرت امام رضا (علیه السلام) مأمون خلیفه وقت به بغداد آمد روزی به عزم شکار حرکت کرد و در بین راه چند کودک و نوجوان را دید که مشغول بازی بودند؛ هنگامی که به نزدیکی آنان رسید، به جز یک نفر همه فرار کردند، قیافه جذاب این کودک نظر مأمون را به خود جلب کرد. توقف کرد و پرسید چه چیزی سبب شد که چون دیگر کودکان نگریزی؟ وی فورا در پاسخ فرمود: ای مأمون راه تنگ بود تا با رفتن خود آن را برای تو و همراهان تو قراخ سازم، مرتکب گناهی هم نشده ام که ترس مجازات آن را داشته باشم، به تو نیز حسن ظن دارم. گمانم این است که بی گناهان را آسیب نمی رسائی، بنابر این، در جای خود ماندم و فرار نکردم. مامون که از کلمات محکم و متعلقی کودک و قیافه جذاب او به شگفت آمده بود، پرسید اسم تو چیست؟ کودک جواب داد: محمد؟ پرسید پر کیستی؟ فرمود من محمد فرزند علی بن موسی الرضا (علیه السلام) هستم. مأمون به حضرت و پدر بزرگوارش احترام کرد و راه خود را پیش گرفت و رفت (مجلسی، ۱۳۵۶،ج ۱۲، ص ۱۱۹، به نقل از بی ریا و همکاران، ۱۳۷۵).
در باره حسن رفتار در خانواده می توان گفت از آن جا که خانواده کانونی است که هر چه باصفا و گرم تر باشد، زندگی شیرین تر و توفیقات انسان بیشتر خواهد شد، امام رضا (علیه السلام) در اشاره به اهمیت این کانون، به بیان برخی از عواملی که در صفا و گرما بخشیدن به کانون خانواده موثر است، می پردازد. و در سخنی نورانی، هم به حسن رفتار در خانواده توصیه می فرماید و هم از نوع رفتار با همسر خویش خبر داده می فرماید: «أحسن الناس ایمانا أحسنهم خلقا و الطفهم بأهله و أنا ألطفکم بأهلی»؛ «کسی که ایمانش برتر از دیگران است، اخلاق نیکونر و به خانواده اش مهربان تر است و من به خانواده خود مهربان ترمه (مجلسی، ۱۳۵۶، ج 68 ص ۳۸۷).
هرچند رعایت عدالت به ویژه در میان فرزندان، از دستورات موکد اسلام است و باید در میان تمام افراد هم سطح رعایت شود. لکن در میان فرزندان، گاه ترجیح دختران بر پسران یک اصل شناخته شده است؛ این از آن روست که دختران از عالقه بیشتر و احاسائی ظریف تر برخوردارند. امام رضا (علیه السلام)( در ضرورت رعایت این اصل، به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «ان الله تبارک و تعالى على الأناث أرأف منه على الذکور ومامن رجل یدخل فرحه على امرأه بینه وبینها حرمه لأفرحه الله یوم القیامه)؛ «خداوند بزرگ نسبت به زنان مهربان تر از مردان است و مرد، زنی از محارم خویش را شاد نمی کند مگر آنکه خداوند او را در قیامت شاد خواهد کرد، (کلیتی، ۱۴۰۷، ج 6 ص۶).
در رابطه با خوش رفتاری با همسر، امام رضا (علیه السلام) می فرماید: اهر مردی که زنش را خشنود کند، خداوند در روز قیامت مسرورش خواهد کرده کلینی، ۱۳۵۰، ج ۶، ص ۶. در همین راستا، آن حضرت بیان می دارد که «بهترین زمان آن هایی هستند که خوش خور باشند، مدارا کند، و در غیاب همسرشان حافظ آبرو و مال او باشند. چنین کسائی کارگزاران خدایند و کارگزار خدا مأیوس نمی شود،» (جوینی، 1418ه ج۲، ص۲۵۵). همچنین امام رضا (علیه السلام) بر خوش اخلاقی و نیک رفتاری با خانواده توصیه می فرمود وأقربکم منی مجلسا یوم القیامه أحسنکم خلقا و خیرکم لأهله» یعنی در قیامت کی به من نزدیک تر است که در دنیا خوش اخلاق تر و نسبت به خانواده خود نیکوکار تر باشد (حرعاملی، بی تا، ج ۱۲، ص ۱۵۳).
احترام به پدر و مادر در خانواده از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)
قرآن کریم نیکی به والدین را در کنار توحید و اصل یکتاپرستی قرار داده است، همان گونه که سپاس نهادن و احترام به آنان را در کنار سپاس نهادن و احترام به خداوند آورده است. امام رضا (علیه السلام) در تأکید بر حفظ حرمت پدر و مادر و در اشاره به فلسفه این دستور، می فرماید: خداوند نافرمانی پدر و مادر را به این دلیل حرام کرد که نافرمانی آنان، بیرون رفتن از اطاعت خدا محسوب می شود (این بابویه، ۱۴۰۶هـ ج ۲، ص ۲۷۹). همان طور که آن حضرت در ذیل آیه «أن اشکر لی و لوالدیک» که سپاس از والدین در کنار شکر و سپاس از خدا آمده است، پذیرش سپاس از خداوند بزرگ را در گرو سپاسگزاری از پدر و مادر می داند و می فرماید: خداوند در قرآن به سیه چیز امر کرده و سپس آنها را با سه چیز دیگر مقارن کرده است و پذیرش آن سه چیز اول را مبنی به تقارن این سه چیز دوم دانسته است، تا این که فرمود: خدا هم به سپاس نهادن به خود و هم به پدر و مادر سفارش کرده است.سیره زندگی امام رضا (علیه السلام) نشان می دهد که آن حضرت، به پدر و مادر خود احترام می گذاشتند و در زمینه تکریم والدین توصیه هایی داشت که در این جا برخی را یادآور می شویم. آن حضرت فرمود نیکی به پدر و مادر واجب است؛ هر چند آنان مشرک باشند، امام رضا (علیه السلام) در حدینی جامع، ضرورت اطاعت از پدر و مادر را گوشزد می کنند و در حفظ احترام آنان می فرماید: «بر تو باد که پدرت را اطاعت و نیکی کنی، در برابر او تواضع په خرج دهی، او را بزرگ شماری و اکرام کنید و در نزد او صدای خود را آهسته گردانی؛ زیرا پدر اصل و ریشه فرزند است و فرزند. فرع بر اوست اگر او نبود فرزند نیز نبود. به قدرت خدا اموال، مقام و جان خود را فدای پدران خود کنید و من خبر می دهم که جان و مالتان از آن پدران شماست، از این رو باید جان و مال در لهست آنان قرار گیرد. در دنیا با بهترین صورت ممکن پدران خود را اطاعت کنید و پس از مرگ آنان را دعا و برایشان طلب رحمت کشید»
امام رضا (علیه السلام) همچنین در باره حق مادران تاکید فرموده، آن را لازم ترین حقوق برمی شمرد و می فرمود: بدان که حق مادر لازم نسرین و واجب ترین حقوق است؛ زیرا این مادر است که آنچه دیگران تحملش را ندارند، تحمل کرده است و با چشم، گوش و تمام اعضای بدن خود، از فرزندش با خرستانی و شادمانی نگهداری می کند، و کودک خویش را با تمام مشکلاتی که کی بارای پذیرش آن را ندارد، حفظ می کند. او به این رضایت داده است که خود گرسنگی را تحمل کند تا فرزندش سیر شود، او تشنگی را تحمل کند تا کودک او سیراب شود، او خود برهنه مانند تا فرزندش با لباس پوشانده شود، فرزندش در سایه قرار گیرد و او آفتاب سوزان را به جان خرد، از این رو باید به اندازه زحمت مادر، از او تقدیر شود، باید به او نیکی و با او مدارا کرد. البته جز با کمک خدا شما توان ادای حق مادر را ندارید (ابن بابویه، ۱۴۰۶ه، ص ۳۳۴).
ضرورت آراستگی همسران در خانواده
در منابع اسلامی آمده است که خداوند زیبا آفرین جمال و زیبایی را دوست دارد و می خواهد آثار این نعمت را در بندگان خود ببیند و چون بانوان مظهر این صفت هستند، زینت برایشان زیبنده تر است. البته در مسائل خانواده دستورات برای نظافت و آراستگی ظاهر و ایجاد جذبه، متقابل است و این فکر که مرد نیازی به زینت ظاهر و رعایت نظافت ندارد، مورد قبول نیست چنان که حضرت امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «لقد ترک القاء القفه ترک ازواجهن التهیة الهن» (طبرسی، ۱۳۷۰، ص ۴۸۹): چه بسا که بی توجهی مرد به آراستگی ظاهر سیب گردد که زن از پاکدامنی فاصله بگیرد و این فضیلت عفت را از دست بدهد. حضرت امام رضا (علیه السلام) تأکید فرموده است امن اخلاق الأنبیاء الشظف، (نوری، ۱۴۰۸، ج ۱۴، ص ۱۵۲)؛ و پاکیزگی از خلق و خوی انبیاست»با توجه به این روایت، زن و شوهر باید طهارت و پاکیزگی در بدن الیاس و حتی منزل و لوازم آن را مورد مراعات قرار دهند و در این زمینه مرد باید به همسرش کمک کند و بر زن هم لازم است با رعایت نظافت در امور خانه و آراستگی ظاهر موجبات خشنودی پروردگار و شادمانی همسر خود را فراهم کند تا از این راه سلامت روحی و روانی خانواده تأمین گردد. آنان باید به این معنا توجه داشته باشند که گام نهادن در این قلمرو یا ثواب توأم است و نوعی عبادث به حساب می آید. آن حضرت فرموده است: «انها تشتهی منک مثل الذی تشتهی منها» (مجلسی، ۱۳۵۶، ج ۱۰۰، ص ۲۲۹) «زن هم از مرد همان انتظاری را دارد که مرد از او دارد؛ از آن سوی زن مجاز نیست که برای غیر شوهر آرایش کند»
نکته دیگری که باید به آن توجه داشت، بایستگی آراستگی و خودآرایی مردان در خانواده است؛ یعنی همان طور که مردان از همسران خود توقع دارند که خود را برای آنان بیارایند، آن ها نیز باید در حد معمول، به ظاهر خود برسند و برای ایجاد محبت در همسران خود را بیارایند. این دستور دینی و انسانی و عملی ساختن آن را از بزرگواری چون امام رضا (علیه السلام) بیاموزیم که آراستگی در منزل را، نه برای خود که برای خانواده و برای تربیت درست، امری بایسته می دانست. آن حضرت که به ضرورت آراستگی مردان در منزل آگاهی کامل داشت. خود نیز، این مهم را عملی می کرد (مجلسی، ۱۳۵۶، ج۱۳، ص ۱۰۰). این جهم می گوید: نزد امام رضا (علیه السلام) رفتم. دیدم آن حضرت علیه السلام، موهایش را خضاب کرده است. با تعجب گفتم فدایت شوم موهایت را رنگ کردهای آن حضرت در جواب فرمود: بی گمان آراستگی مردان از جمله مواردی است که عفت زنان را فزونی می بخشد، زنان که پاکدامنی را وا نهاده اند، به این دلیل است که شوهرانشان آمادگی و خودآرایی را ترک کرده اند. سپس فرمود: آیا دوست داری همسرت را چون خود بی آرایش ببینی؟ گفت: نه، امام فرمود: آماده نبودن همین است.
امام رضا (علیه السلام) ضمن حفظ آراستگی خود در خانه، بر آراسته بودن مرد در خانه تأکید می کرد. آن حضرت در حدیثی به نقل از پدران خود، نزدیک به همین مضمون فرمود: زنان بنی اسرائیل از عفت و پاکی دست برداشتند و این مسأله هیچ سیبی نداشت، جز آن که شوهرانشان، خود را نمی آراستند. سپس افزود: زن نیز از مرد همان را انتظار دارد که مرد از او دارد (طبرسی، ۱۳۷۰، ص ۸۱). از این احادیث و دیگر آموزه های اسلامی استفاده می شود که حقوق زن و مرد در خانواده باید تعاملی باشد و هر کدام با دیگری باید رابطه ای درست و انسانی داشته باشد. آراستگی و خودآرایی و پرهیز از ژولیدگی از جمله این حقوق است که اگر به درستی صورت پذیرد، طرفین را به زندگی زناشویی دلگرم می کند و آرامش لازم را به ارمغان می آورد.
امام رضا (علیه السلام) و امنیت روان شناختی در خانواده
هدف از تشکیل خانواده در اسلام همان رسیدن به آرامش روانشناختی است و به اعتبار این که رحمت و مودت پایه روابط در نظام آفرینش است، شخصیت انسان در این برنامه تکامل می یابد. اسلام از مرد می خواهد سرآغاز بنیان نهادن خانواده را با مسئولیت پذیری معنوی و عملی توام کند، رحمت ملهم از سرشت ارتباطات همسران است و زوجین را وادار می کند که با توجه به ظرفیت زیستی، روانی، اجتماعی و معنوی یکدیگر را درک کنند و مسؤولیت های خود را پذیرا باشند. مودت و هماهنگی از نعمت های الهی است و باید قدردان آن بود و در زندگی مشترک از آن بهره گرفت و برکاتش را به کار بست. حضرت امام رضا علیه السلام فرموده است: نعمت های الهی را که در اختیارتان است، گرامی جاده و یا زیرا آنها گریزان می باشند. از هر که کناره گیرند، دیگر بازگشتی برایشان نیست (موحد ابطحی ، بی تا، مع ۴۰۲)، حضرت امام رضا (علیه السلام) در بیانی دیگر، زندگی توأم با آرامش را این گونه معرفی کرده است: «العیش السعة فی المنازل و الفضل فی الخدم و کثره المحبین» (کلینی، ۱۴۰۷، ج ۶ ص ۵۲۶): منزل وسیع، همکاران و خدمتگزاران افزون و دوستداران فراوان» (کرت اهل محبت و مودت).اگر نیازهای جسمانی خوب ارضاء شوند، مجموعهای جدید از نیازها پدید می آیند که به طور کلی جزء نیازهای ایمنی طبقه بندی می کنیم، امنیت ثبات، وابستگی، حمایت، نیاز به نظم، قانون و ... در این مجموعه قرار می گیرند (سالاری فر و همکاران، ۱۳۸۹، ص ۱۰۱). وقتی آرایش و پیرایش همسران برای یکدیگر صورت گیرد، علاوه بر ایجاد روابط پسندیده اخلاقی و روانی و افزایش محبت قلبی موجبات اطمینان زوجین به هم دیگر را پدیا می آورد و هر دو را به این باور می رساند که تمام علاقه و ارادت خویش را در راه رضایت هم به کار گیر نا امنیتی که از این رفتار متقابل به دست می آید، همه ابعاد زندگی زن و مرد را تحت پوشش قرار می دهد و هر گونه بدبینی و بی اطمینانی در روابط خانوادگی را محو می کند. به این ترتیب پایه های نظام خانواده بر امام حسن روابط و سلامت روان شناختی استوار می شود و این همان است که قرآن کریم می فرماید: اهن لباس لکم و انتم لباس لهن» ؛ «یعنی در واقع هر کدام حافظ امنیت دیگری و مایه زیست و افتخار همسر می شود.
کلینی در فروع کافی این حدیث را از اربلی نقل می کند: حضرت رضا فرموده است: هیچ فایده ای به کسی نمی ارسال بهتر از این که پاتوبی داشته باشد که نگاه کردن به او و مصاحبت با او موجب شادمانی همسر باشد و در غیاب شوهر امانت دار و حافظ حریم خویش و خانواده و اموال شوهر باشد (حرعاملی، بی تا، ج ۱۴، ص ۲۲). از آن جهت که اغلب مسئولیت امنیت روانی خانواده بر عهده زن است، اسلام از زن انتظاری متناسب با این جایگاهش دارد و در واقع سعادت و شقاوت خانواده به زن وابسته است، در روایات ائمه هدی (علیهم السلام) بالاترین زینت و نهایت سعادت برای مرده برخورداری از همسری شایسته، معرفی شده است.
هم سو با این نمین رضوی(علیه السلام)، روان شناسان انسان گرا از جمله مزلو نیز پس از نیازهای فیزیولوژیک، تیاز أیمشی را یکی از نیازهای بنیادی انسان می داند. برآورده شدن نیاز ایمنی در درجه اول به وجود امنیت در روابط مستحکم خانوادگی، بستگی دارد. محیط ایمن نه تنها آرامش و اطمینان خاطر برای زوجین فراهم می آورد، بلکه شرایطی مطلوب و بهینه برای رشد کودک در بستر خانواده رابطه صمیمی و فراهم ساختن محیط امن موجب می شود که دنیا در چشم کودک محیطی برخوردار از نظم و قابل پیش بینی به نظر رساند تا بتواند با جهانی سرشار از تغییرات و تجارب جدید، روبرو شود و بر مصائب فایق آید.
ابراز محبت در روابط بین فردی در خانواده
از تأکید آموزه های اسلام بر آرامش و مودت در زندگی خانوادگی چنین بر می آید که در مفهوم ارزشی این آیین نوع و شکل قضایی که زوجین می خواهند در پرتو آن زندگی نوین خود را آغاز کنند، بر انسانیت و فضیلت بنیان نهاده شده است، اصل محبت را خداوند در قلب زن و شوهر قرار می دهد و بر آنان است که این نعمت الهی و حالت قلبی را که موجب آرامش زندگی و صفا و پاکی است به وسیله جانبداری از هم، گذشت و فداکاری، خوش اخلاقی، توقع متناسب با امکانات، حفظ شؤون و شخصیت طرفین پاسداری کنند.به فرمایش حضرت امام رضا (علیه السلام) دل ها را رغبت و نفرت و نشاط و سستی است؛ هنگامی که دل میل و اقبال کند بینش و ادراک دارد و زمانی که بی میل باشد، افسرده و ناتوان است. از این روی هنگامی که درون انسان با نشاط توأم است، با یاد دل ها را به کار گرفت و زمانی که حالت سستی و رخوت دارد، باید آن را رها کرد ناتوان و آرامش خود را باز یابد.
زن و شوهر در روابط عاطفی با یکدیگر باید این بیان گهربار امام رضا (علیه السلام) را در نظر گیرند که می فرماید: اگر مؤمن خشمگین شود عصبانیت، وی را از طریق حق بیرون نمی برد و اگر شادمانی باید این خرسندی وی را دچار باطل نمی کند و چون به اقتداری رسد، بیشتر از آنچه حق دارد، نمی گیرد ( فضل الله، بی تا، ص ۲۳۰).
حضرت امام رضا (علیه السلام) اعتقاد داشت: اگر به کی محبشی دارید، آن را آشکار کنید؛ زیرا اظهار دوستی نیمی از خرد نشدنی است. بنابراین، زن و شوهر باید عواطف خود را در خصوص یکدیگر علتی سازند و در این مورد از خجالت و شرمساری پرهیز کنند (امین، ۱۴۱۵ه، ج ۴، بخش دوم، ص ۱۹). ابراز عشق و محبت و نیاز به پیوند جویی در روابط بین فردی همسران که در بخش های متعدد سخنان امام رضا (علیه السلام) و نیز در مسیره رفتاری حضرت مورد تأکید واقع شده است، در علم روانشناسی نیز از جوانب مختلف مورد ارزیابی قرار می گیرد؛ به طوری که در طبقه بندی نیازهای انسان، مزلو (۱۹۷۰) نیاز به تعلق داشتن و عشق را از نیازهای اساسی و عالی انسان می داند که بنیان خانواده را مستحکم می کند.
در پایان باید گفت، با عنایت به روایات رضوی، یکی از اموری که بر رونق و صفای خانه می افزاید، تلاوت قرآن است. حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) فرموده است: در خانه هایشان برنامه ای برای تلاوت قرآن کریم ترتیب دهید. به درستی هرگاه در منزلی قرآن خوانده شود، أمور اهلش سهل و آسان می گردد و خیر و برکت بسیار می شود. در غیر این صورت اهل خانه در تنگنای فکری و روانی و اقتصادی قرار می گیرند (تهرانی، ۱۳۷۹ صص ۲۱۔۲۲). بر این اساس، عوامل معنوی و عمل به باورهای دینی و روی آوردن به سنت های مذهبی می تواند روابط عاطفی را ارتقا بخشد و قضای روان شناختی خانواده را تلطیف کند.
یافته های پژوهش
با توجه به آن چه در پژوهش حاضر بررسی شده از دیدگاه حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) انسان از منظر اجتماعی نگریسته می شود. این امام بزرگوار، برقراری پیوند عاطفی و در اوج آن ازدواج و همسرگزینی و تشکیل خانواده را به مثابه یکی از نیازهای بنیادین روانشناختی انسان محسوب می کند. در مجموع توصیه های حضرت در زمینه مفاهیم مرتبط با روان شناسی خانواده در چند زمینه عمده مطرح شده است:1- از آن جا که یکی از مؤلفه های سلامت روانی افراد و نیز اعضای خانواده و جامعه انسانی، توجه به شاخص های زندگی، به ویژه کیفیت زندگی است، توصیه های امام رضا (علیه السلام) و سیره عملی حضرت در توسعه فضای زندگی در خانواده، رفتار نیکو با همسر و فرزندان، و احترام به پدر و مادر است که از نظر روان شناسی سلامت، سازگاری مزتر و رضایتمئلی زندگی را به دنبال دارد.
۲- نیاز به تعلق داشتن و عشق که در طبقه بندی مولو، در ردیف نیازهای اساسی و عالی انسان قرار می گیرد، در سیره رضوی از چنان جایگاه ویژه ای برخوردار است که در قالب ارائه الگوهای رفتاری چون ابراز عشق و محبت و نیاز به پیوندجویی در روابط بین فردی همسران، استحکام بنیان خانواده را نتیجه می دهد.
۳- با در نظر گرفتن الگوی نظری و سیره رضوی، در حیطه امنیت روان شناختی در خانواده، منبع اصلی امنیت و آرامش انسان، رابطه با خداوند است. همچنین نیاز ایمنی که از دیدگاه روانشناسی یکی از مهم ترین نیازهای اساسی بشر است، به معنای برخورداری از امنیت خاطر و اطمینان در زندگی فردی و خانوادگی و اجتماعی از نعمت های خداوند محسوب می شود.
در نهایت باید توجه داشت که تبیین دقیق و وسیع تر مسأله و پرداختن عمیق به آنچه درباره ابعاد مختن روان شناختی خانواده با تأکید بر سیره رضوی مطرح شد، بررسی ها و پژوهش های نظری و میدانی گسترده تری را می طلبد.
منابع:
1. قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند
2. ابن بابویه، محمد بن علی (صدوق ، فقه الرضاعلیه السلام)
3. علل الشرائع. ترجمه محمد جواد ذهنی تهرانی
4. عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، ترجمه علی اکبر غفاری
5. روانشناسی نوجوانی و جوانی
6. کشف الغمه فی معرفة الائمه
7. یوسف بن احمد الحدائق الناضره فی احکام العترة الطاهره
8. روانشناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی (جلد دوم)
9. وسائل الشیعه
10. سالاری فر، محمد رضا خانواده در نگرش اسلام و روان شناسی
11. روانشناسی خانواده از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)
12. بهداشت روانی با نگرش به منابع اسلامی
13. شکوهی یکتا، محسن و شهائیان و کرم پرند. روانشناسی خانواده
14. مکارم الاخلاق
15. عارف فیض کاشانی، محسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الأحیاء
16. کر تیس، آنتونی، جی، ۲۰۰۰، روان شناسی سلامت
17. الکافی
18. گلدنبرگ، ای واچ گلدنبرگ، ۲۰۰۰، خانواده درمانی ترجمه حمید رضا حسین شاهی پروانی و بسیامک نقشبنادی و الهام ارجمند
19. بحار الانوار
20. میزان الحکمه.
21. موحد ابطحی اصفهانی، محمد باقر، صحیفة الرضا(علیه السلام)
22. مجموعه مقالات مطالعات خانواده در مسیره رضوی
23. میر محمد صادقی، مهدی، آموزش پیش از ازدواج
24. بهزیستی کشور، محمد مهدی، جامع السعادات.
منبع: مجموعه مقالات مطالعات خانواده در سیره رضوی، تدوینگر: اکرم جواد نعمتی، نویسنده: دکتر فرامرز مهرابی، انتشارات بنیاد فرهنگی و هنری امام رضا علیه السلام، مشهد، 1391ش، صص 94-69
