زاينده رود غريب و فرزندان ناسپاس (1)

مردم عزيز ايران، برادران و خواهران اصفهاني و چهارمحالي، مسئوولان محترم و دست اندرکاران دولتي و غيردولتي، درددلي از زبان زاينده رود غريب با فرزندان ناسپاس خود که با اين مايه ي حيات بخش چه کردند، براي تمام خوانندگان، علاقه مندان به تاريخ و تمدن ايران و اصفهان، عاشقان عمران و کشاورزي و پيشرفت، دلسوختگان عرصه هاي هنر، صنعت، خودکفايي، علم و مدافعان قانون و محافظان محيط زيست و سلامتي و ... نقل مي گردد.
اميد است که هرچه زودتر به خود آييم و به شکرانه ي نعمت الهي بابت اهداء اين هديه ي ارزشمند و حفظ آن براي حال و آينده ي خود و فرزندانمان بيش از پيش سپاسگزار اين نعمت باشيم و به ايراني فکر کنيم که روزي نفت نخواهد داشت، گاز و معادن و ديگر ذخايري براي فروش نخواهد بود و آن زمان اگر توليد نداشته باشيم، بيگانگان ما را سلاخي خواهند کرد ....

1-معرفي و اطلاعات کمي از زاينده رود

در حال حاضر کل آب زاينده رود از 4 منبع به شرح ذيل تأمين مي شود:
1-1-رودخانه ي زاينده رود از چشمه ي ديمه واقع در استان چهارمحال و بختياري سرچشمه مي گيرد. از سرچشمه تا انتها (تالاب گاوخوني) بيش از 420 کيلومتر طول دارد و در طول مسير آبراهه ها و چشمه سارها و بازيافت ها و برگشت آب هاي برداشت شده و بارش هاي مناطق پايين دست به آن اضافه مي شود و در نهايت ميانگين حجمي حدود 900 ميليون مترمکعب آب توليد مي شود. در تکميل نظام نامه هاي مکتوب قبلي، مرحوم علامه شيخ بهايي در زمان صفويه در طرح جامعي موسوم به طومار شيخ بهايي آب رودخانه را بر اساس ميزان اراضي و استعداد آن در حوضه ي آبريز، بلندي و گودي مناطق، امکان انتقال آب به روش ثقلي و بسياري فاکتورهاي ديگر، به 33 سهم در مناطق 7 گانه ي مالکيت 19 سهم آن به حق آبه داران شرق اصفهان شامل رودشتين، براآن جنوبي و شمالي، جي و قهاب و کرارج، و 4 سهم آن به باغات شهري شهر اصفهان و ماربين و ... و 10 سهم آن به غرب اصفهان شامل لنجانات (زرين شهر و مبارکه و فلاورجان و...) تعلق گرفت.
علاوه بر تقسيم آب، وي طراحي بسيار عملي و کارايي جهت احداث شبکه مادي ها و انهار آبرساني انجام داده که تا به امروز نيز همچنان کاراست و بدون مصرف انرژي و با احداث بندهاي متعدد به منظور آبگيري انهار و مادي هاي مذکور در مسير، آب رودخانه را به اين مناطق ارسال مي نموده و سهم مشخص و مکتوب شده ي تک تک روستاها و مناطق به طور کامل و بدون مشکل در بالادست و پايين دست تحويل مي شده است.
1-2- تونل اول کوهرنگ نيز که با سرمايه ي 33 سهم حق آبه دار زاينده رود احداث شد (شرح در بند 3) حجم آبي معادل ميانگين سالانه 330 ميليون مترمکعب توليد مي کند.
1-3-تونل دوم کوهرنگ که با اعتبارات ملي و استاني احداث شده است و حجم ميانگين معادل حدود 270 ميليون مترمکعب آب در سال به حوضه ي زاينده رود انتقال مي دهد.
1-4- تونل چشمه ي لنگان که با اعتبارات ملي و استاني احداث شده و سالانه حجم آبي معادل متوسط 120 ميليون مترمکعب از مناطق فريدون شهر در غرب استان اصفهان وارد حوضه ي زاينده رود مي نمايد.
بنابراين رودخانه ي اصلي و تونل اول که جمعاً به طور متوسط حدود 1200 ميليون مترمکعب آب (بالغ بر 75 درصد آب رودخانه) توليد مي کنند، متعلق به حق آبه دار است و در مالکيت و اختيار دولت نيست که در مواد 18، 19، 20، 36، 21، 44، 48 و ماده واحده ي شماره ي 2254 (1380) قانون تشويق سرمايه گذاري در طرح هاي آب کشور، و همچنين ايرادهاي شرعي و قانوني وارده توسط شوراي محترم نگهبان در سال 1361 به مصوبات اوليه ي قانون توزيع عادلانه ي آب، که منتج به برگشت مکرر آن به مجلس محترم و اصلاح و تصويب شد، تماماً حقوق مالکيتي حق آبه دار و تکاليف دستگاه هاي دولتي در برخورد با حق آبه ها را به وضوح معين نموده است. بنابراين وزارت نيرو اجازه داشته و دارد که فقط آب استحصالي از تونل دوم کوهرنگ و چشمه ي لنگان که ميانگين حجمي سالانه معادل حدود 400 ميليون مترمکعب در سال را داراست، تخصيص جديد بدهد و چنانچه پيش فروش هم داشته باشد، الزاماً بايد از محل طرح هاي در دست احداث مانند تونل سوم کوهرنگ باشد. البته اين تخصيص ها و اجراي طرح ها و پروژه ها نيز بايد به گونه اي باشد که مطابق ماده ي 44 قانون توزيع عادلانه، به واسطه ي آن، آب رودخانه، قنوات و چاه هاي متعلق به حق آبه دار نقصان نيابد و يا خشک نشود.

2- دلايل خشکي زايند رود

خشکي زاينده رود دلايل متعددي دارد:
الف- کمي بارش نزولات آسماني در سال هاي 1388 – 1386 نسبت به ميانگين بلندمدت.
ب- برداشت هاي بي رويه و غيرقابل کنترل در بالادست رودخانه (استان هاي اصفهان و چهارمحال و بختياري)
ج- تخصيص بيش از حد آب توسط وزارت نيرو که به مراتب زيادتر از آب استحصالي از تونل دوم کوهرنگ و چشمه ي لنگان و ذخيره ي سد زاينده رود بوده است.
د- ميزان برداشت آب به صورت پمپاژ، بيشتر توسط بهره بردار مديريت مي شود تا سازمان هاي آب منطقه اي، و بنابراين عدم نظارت کافي و يا قابليت کنترل پمپاژها باعث برداشت بيش از حد مجاز در پروانه ها مي شود.
هـ- وقتي آب به وسيله ي پمپاژ در ارتفاعات به خارج از حوضه ي زاينده رود انتقال داده مي شود، بعد از مصرف امکان برگشت به حوضه ي زاينده رود از طريق شيب ثقلي زيرزميني و روزميني را ندارد، لذا انتقال آب به خارج از حوضه ي زاينده رود نيز از ديگر دلايل است.
تذکر 1: بسيار غيرکارشناسانه و دور از عقل و منطق است که آبي که يک بار با صرف سرمايه هاي کلان از حوضه ي ديگري به حوضه ي زاينده رود منتقل شده است، مجدداً از اين حوضه خارج شود؛ آن هم با صرف هزينه مجدد و دائم.
تذکر 2: در هيچ کجاي دنيا برداشت آب به وسيله ي پمپاژ متعارف نيست؛ چون علاوه بر ايجاد مشکلاتي از اين قبيل، صرف انرژي و هزينه ي دائمي و تعميرات و تجهيزات فراوان و محدوديت هاي فني براي زراعت و باغباني در ارتفاعات و بسياري موانع ديگر، چنين اقدامي را منسوخ نموده است.
و- توسعه ي بي رويه کشاورزي، شهرنشيني، صنعت و غيره که خارج از ظرفيت آب زاينده رود بوده و بارگذاري بسيار زيادتر از آب موجود را بر زاينده رود باعث شده است.
ز- تضييع زياد آب از طريق شبکه هاي پوسيده ي آب رساني شهرها به ويژه اصفهان و....

3- تاريخچه ي زاينده رود و شکل گيري تمدن در پيرامون آن

تاريخچه ي اصفهان و زاينده رود را بيشتر متخصصان، مورخان و غيره مي دانند، ولي همين قدر بگوييم که دورترين سابقه اي که در نوشته ها آمده است به نيمه ي دوم هزاره ي چهارم قبل از ميلاد برمي گردد که کشاورزي و حيات در جلگه ي زاينده رود و اصفهان جريان داشته است. بعد از آن در زمان هخامنشيان و بعد در زمان اردشير بابکان (حدود 1700 سال پيش که اولين نظام نامه ي زاينده رود تنظيم شده است) نظام نامه هايي براي رودخانه ي زاينده رود نوشته شده است که مکمل يکديگر بوده اند و سعي شده نظم حاکم بر اين رودخانه مخدوش نشود و آسيبي به تمدن و حيات و آباداني و حقوق مردم اين ديار وارد نگردد. نظمي که در 4 قرن اخير براي زاينده رود و مالکيت آب و اراضي آن مرقوم شد و اصفهان را به اوج پيشرفت و شهرت در تمامي زمينه هاي تمدن و علم و صنعت و هنر و کشاورزي و غيره رسانيد، نظام نامه اي موسوم به طومار شيخ بهايي توسط مرحوم علامه بهاءالدين عاملي (شيخ بهايي) در زمان صفويه بوده که به سال 923 ه. ق آب زاينده رود را به 33 سهم بين حق آبه داران مناطق 7 گانه ي اصفهان با شرح مرقوم در بند 1 تقسيم نموده است (3)
در طول قرون متمادي با وجود حوادث فراوان، زنده رود همچنان به زندگي بخشي خود در خطه ي اصفهان ادامه داده است و عظمت اصفهان در زمينه ي هنر، صنعت، کشاورزي، فرهنگ و... که موجبات شهرت جهاني آن شده است، تماماً به واسطه ي اين نعمت بي نظير بوده است.
مناره هاي موجود در شرق اصفهان مانند زيار، گار، برسيان و مساجد قديمي از هزاره هاي قبل مانند ورزنه، دشتي، برسيان، اندلان، ازيران و بسياري از قلاع، برج ها، آب انبارها، بندها، کاروانسراها و... همگي از اسناد تاريخي و موجود اين تمدن ريشه دار و با سابقه هستند.
و از افتخارات اصفهان و زاينده رود همين بس که يکي از چند رودخانه ي بزرگ جهان است که داري نظام نامه ي قديمي هستند. در زمان حمله ي اسکندر مقدوني و بعد در زمان ساسانيان و حمله ي اعراب، در زمان تيموريان، افغان ها، صفويان، زنديان، قاجار و... در تمامي حملات و ملال هاي تاريخي که به ايران و اصفهان وارد شده، "زنده رود همچنان زنده مانده و به اصفهان حيات بخشيده است"؛ به گونه اي که علي رغم تمامي ناملايمات تاريخي، اصفهان امروزي با تمامي شهرت و اقتدار خود را به ميراث گذاشته است.
ميرخان از نزديکان تيمور در کتاب سريع الطيف مي گويد: "در اصفهان همه را سر بريدند و تنها زنده ي شهر زنده رود بود".
در هنگامه ي تيمور که همه در اصفهان مردند، آن که زنده ماند، زنده رود بود و باقي ماند که ما امروز زندگي کنيم. اينک ما زنده ايم و زنده رود مرده است. پس با دل مي شتابيم تا جان خويش را مايه ي حيات دوباره ي زنده رود کنيم.

4- نقش زاينده رود در سيما و منظر شهري

اگر اصفهان بدون زاينده رود را لحظه اي در ذهن خود مجسم کنيم، شهري کاملاً کويري، خالي از باغات، گرم و سوزان، با بادها و گرد و غبارهاي فراوان، فاقد زيبايي و سرسبزي، بي نام و بدون شهرت، بدون صنعت و محروم از هنرمندان شهره، فاقد گنبدهاي فيروزه اي، فارغ از آثار هنري خلاقين آن، عاري از مردم دانشمند و شجاع و بسياري از کمالات و محاسن و مزاياي فعلي به ذهن متبادر خواهد شد که امثال آن در نزديکي خود اصفهان نيز وجود دارد. اگر اصفهان زيبا و سرشار از محاسن است و آرزوي هر سياح و جهانگردي است که براي يک بار هم که شده در طول عمر خود آن را ببيند، به خاطر وجود زاينده رود است. اگر ايران باستان را در دنيا با نام اصفهان و شيراز مي شناسند، به دليل وجود زاينده رود و سابقه ي تاريخي و آب هاي جاري اين دو شهر است.
ابودلف، جهانگرد عرب (385 - 301 ه ق): "اصفهان داراي هواي صاف و خالي از حشرات است. بدن مردگان آن جا در خاک نمي پوسد و بوي گوشت در آن تغيير نمي کند. هرگاه يک ديگ غذا بعد از يک ماه پخت و پز به همان حال وا بماند، تغييري در آن روي نمي دهد".
تاورنيه ي سياح: "از هر طرف که به طرف اصفهان مي رفتيم اول مناره هاي مساجد و بعد درختان و خانه ها نمودار مي شدند، به طوري که از دور اصفهان به جنگل بيشتر شباهت دارد تا به شهر".
هولستر جهانگرد: "اگر از سمت جنوب به اصفهان مي نگريستيم، گويي که شهر در ميان باغ بزرگي قرار داشت و رودخانه از غرب و شرق مانند رشته اي سيمين از وسط آن مي گذشت".
ناصرخسرو قرن 5 ه . ق: "در همه ي سرزمين پارسي گويان، شهري جامع تر و نيکوتر از اصفهان نديدم".

5- سابقه ي نظام بهره برداري از زاينده رود

الف- نظام نامه ي زمان اردشير بابکان.
ب- طومار شيخ بهايي در سال 923 ه . ق
ج- اولين مصوبات قانوني در سال هاي 1347 و 1361 و....
نظام نامه ي زاينده رود همگي تقسيم هايي درست با برنامه هاي کاربردي نسبتاً کامل هستند، و ضمن تقسيم آب مالکيتي حق آبه دار به 33 سهم، طراحي بي نظير شبکه هاي آب رساني را نيز شامل مي شده اند. علي رغم خاکي بودن مادي ها، به دليل انتخاب صحيح محل بندهاي آب گير در مسير و داشتن شيب مناسب انهار و انشعاب مادي ها از رودخانه، آب با کم ترين هدررفتي به محل مصرف مي رسيده و در عين حال مخازن زيرزميني را نيز به گونه اي تغذيه مي نموده است که در فصول گرم سال که آب جاري از رودخانه کمتر در اختيار زارعين و مردم بوده است، فخر و مباهات است که اين خطه چنين دانشمنداني را در تمامي اعصار داشته که اين گونه خلاقيت ها را از خود بروز داده اند تا هم مشکل خودشان را حل نمايند و هم اقدامشان الگويي براي بسياري از نقاط دنيا باشد و مهم تر اينکه هم اکنون هر ميزان از شبکه هاي جديد بتوني که به تبعيت از اين شبکه ها انجام شده است مشکل نداشته، ولي هر کدام که خارج از اين قاعده انجام گرفته با مشکل فني به ويژه ثقلي مواجه شده است.

6- اختلالات وارده بر نظام بهره برداري از زاينده رود

اختلالاتي که به نظام بهره برداري از رودخانه وارد شده است:
الف- توسعه ي بي رويه در دشت هاي فراوان براي زراعت و باغباني و...
ب- برهم زدن شيوه هاي تقسيم آب که مغاير با نظام و شبکه ي اصلي بوده و پايداري را از تمامي بخش هاي کشاورزي و شهري و غيره گرفته است.
ج- دخالت هاي زياد در نظم طبيعي زاينده رود که مي بايست آب آن در اين حوضه ي آبريز مي ماند و خارج نمي شد.
د- تخصيص بيش از حد آب براي صنعت و خدمات شهري که يا به کل برگشت پذير نيست و يا به قدري با انواع مول شيميايي مخلوط و آلوده مي شود که قابل استفاده و جايگزيني براي آب زاينده رود نيست.
ه- برداشت هاي بي رويه و زياد از حد از چاه ها و قنوات و چشمه سارها و تخليه ي منابع زيرزميني و آبخوان هاي جلگه ي زاينده رود.
و- پمپاژهاي بالادست و خروج آب از حوضه ي زاينده رود.
به دلايل فوق و بسياري دلايل ديگر، آب زاينده رود بايد پاسخ گوي تمامي اين برداشت ها و جايگزين ها باشد، حال آن که اين رودخانه ظرفيت محدودي را دارد. بنابراين شاهديم که اکوسيستم، زندگي مردم، کشاروزي، صنعت، خدمات بالادست و پايين دست و غيره همه با مشکل مواجه شده اند.

7- بررسي مزاياي مختلف زاينده رود و مضرات خشکي آن

زاينده رود همان گونه که از نامش پيداست علاوه بر آب استحصالي از سرچشمه ها و تونل ها، خود نيز به دليل برگشت مجدد آب مصرفي به داخل رودخانه زايش هاي فراواني داشته است، بنابراين هميشه اگر 1400 ميليون مترمکعب آب از بالادست وارد زاينده رود مي شده است، با محاسبه ي کاربري دوباره و آگاهي سه باره ي آب هنگام برگشت به رودخانه و همچنين تزريق آب به چاه ها و قنوات که از عمق کمي برخوردارند و استحصال مجدد آن از چاه ها و قنوات، به جرأت مي توان گفت برخلاف آنچه مي گويند راندمان آب در اصفهان پايين است، در بعضي از مناطق راندمان از 100 درصد هم بيشتر است.
از مضرات خشکي زاينده رود مي توان به اين موارد اشاره کرد:
- از دست رفتن مشاغل مستقيم و غير مستقيم زياد در بخش کشاورزي و دام داري و گلخانه، صنعت؛
- مهاجرت بي رويه که براي مهاجر، محلي که از آنجا مهاجرت صورت مي گيرد، محل يا شهرهايي که به آن جا مهاجرت مي شود و... مشکل آفرين است؛
- بزه کاري هايي که از عوارض بيکاري است، مانند سرقت، کلاهبرداري ها، نزاع ها و قتل ها و...؛
- خمودگي و دل مردگي مردم؛
- گرد و غبار و بيماري هاي فراوان به دليل عدم کشت و عدم توليد اکسيژن؛
- کاهش درآمد و تأثير مستقيم بر توليد کنندگان و متعاقب آن براي کسبه، مشاغل خدماتي و غيره؛
- ترک تحصيل ها و تأثير منفي فرهنگي و تخصصي؛
- طلاق ها و تأخير در ازدواج ها و...؛
- فروش هاي ارزان و اراضي و ترک شغل؛
- مرگ ها و پيري هاي زودرس و عارضه هاي منفي فراوان بر سلامتي مردم؛
- عدم مقابله با آلاينده هاي صنعتي و غيره؛
- عدم وجود انگيزه و علاقه براي نسل جوان براي ورود به بخش هاي کشاورزي و دامي و به تبع آن از بين رفتن نسل کشاورزان خبره که شهرت کشوري و بعضاً جهاني دارند؛
- بي انگيزگي نسبت به مسائل فرهنگي و دوري از فرامين مذهبي و غيره به واسطه ي مشاهده ي بي عدالتي ها و بي قانوني ها و ناگفته هاي بسيار ديگر.

پي نوشت

1- کشاورز نمونه و مدير عامل کانون خبرگان کشاورزي استان اصفهان.

منبع:ماهنامه فني – تخصصي دانش نما 175 - 174
/ن