اسباب بازی، عامل رشد ذهنی و خلاقیت کودک است. ولی نقش خانواده را در این میان نمی توان نادیده گرفت، زیرا پدران و مادران هستند که با انتخاب اسباب بازی مفید، زمینه استفاده کودک از آنها را فراهم می کنند. ممکن است پدر و مادری، اسباب بازی بخرند؛ ولی به توانایی های کودک و ویژگی های اسباب بازی توجه نکنند و حتی مدتی هرچند کوتاه، در کنار کودک خویش بازی نکنند. در این صورت ارزش کاری خاصی که اسباب بازی دارد به کودک منتقل نمی شود.

1. ضرورت تهیه اسباب بازی برای کودک

بازی برای کودک، ضرورت «روانی - زیستی - اجتماعی» است؛ یعنی ریشه در ساختار روان شناختی، زیست شناختی و اجتماعی نوع بشر دارد. اسباب بازی نیز رکن مهمی در بازی های کودک است. اسباب بازی در کودک شوق و ذوق به بازی به وجود می آورد و بازی را پر محتواتر میکند و در بیشتر موارد به بازی های جدید می انجامد.

در واقع، همان طوری که جسم کودک به غذا و ویتامین های مختلف و مفید نیاز دارد و به کمک آنها رشد و نمو میکند، روح و روان او نیز نیازمند تغذیه است و اسباب بازی برای کودک نوعی غذای روحی به شمار می رود. بنابراین، اسباب بازی کودک، چنانچه با دقت و بر طبق اصول روانشناختی و اهداف تربیتی انتخاب شوند، در سلامت روانی و رشد بهنجار او بسیار مؤثر خواهد بود. به همین دلیل است که روان شناسان و مربیان مشهوری چون پیاژه، فروبل، کلاپارد، مونته سوری و والن به تفصیل در زمینه کودک به بازی بحث کرده و والدین را به انتخاب اسباب بازی مناسب و مفید برای کودک فراخوانده اند. (1) در اسلام نیز بازی کودک اهمیت ویژه ای دارد و بر هر آن چه در ثمربخش کردن آن نقش داشته باشد، تأکید شده است.

۲. تهیه اسباب بازی برای کودک

شواهد نشان میدهد که خرید اسباب بازی برای کودک، در جامعه ما، عمومیت یافته است و پدران و مادران می کوشند در حد توان برای فرزندشان اسباب بازی بخرند. ولی برخی از والدین، بدون توجه به کارکردهای آموزشی و تربیتی اسباب بازی و تنها با این هدف که مدتی با اسباب بازی، کودک را ساکت یا خوشحال کنند، آن را تهیه می کنند.

پدران و مادران باید تهیه اسباب بازی برای کودک را وظیفه خود بدانند و با دقت هرچه بیشتر، در انتخاب و فراهم کردن اسباب بازی مفید اهتمام ورزند. انتخاب اسباب بازی مناسب، به یادگیری و تکوین شخصیت کودک کمک میکند؛ بر مهارت های جسمی و رشد شناختی و اجتماعی وی می افزاید و به او اعتماد به نفس می دهد.

بسیاری از اولیا، هنگام خرید اسباب بازی برای کودک نمیدانند چه نوع اسباب بازی انتخاب کنند و آیا انتخاب آنها صحیح است و آیا اسباب بازی خریداری شده برای کودک مناسب است و برخی دیگر مایل اند اسباب بازی متنوع و گران قیمتی برای کودک خود فراهم کنند.

از نظر روان شناسان، تمایل کودک به بازی و علاقه شدید به اسباب بازی، یکی از علائم سلامت روانی اوست. از این رو، انتخاب و تهیه نوع مناسب آن برای کودک در سنین مختلف بسیار مهم است. ژان پیاژه که به گمان بسیاری از پژوهشگران، پدر روان شناسی جدید کودک است، بر آن بود که دقت و هوشیاری والدین در انتخاب اسباب بازی برای کودک بسیار اهمیت دارد. وی اظهار می کند که در انتخاب اسباب بازی باید دقت کرد، زیرا اسباب بازی در شکل دادن به تمایلات عاطفی و روانی کودک نقش مهمی دارد. اسباب بازی کودک به طور کلی باید بر اساس ملاک های زیر انتخاب شود:

٣. ویژگی های اصولی و کلی یک اسباب بازی خوب

الف) متناسب بودن باسن کودک

اسباب بازی باید از نظر وزن، اندازه، شکل و... با ویژگی های فیزیکی سن کودک سازگار باشد؛ یعنی والدین باید به رشد فیزیکی کودک توجه کافی داشته باشند. هم چنین بین اسباب بازی و توانایی ذهنی کودک هم آهنگی وجود داشته باشد.

ب) سادگی اسباب بازی

ویژگی بسیار مهم دیگر، ساده بودن اسباب بازی است. هرچه اسباب بازی ساده تر باشد، تحرک ذهنی و ابتکاری کودک در مورد آن بیشتر خواهد بود. برای آنکه اسباب بازی ارزش روان شناختی داشته باشد، باید از قطعات ساده و متنوعی تشکیل شده باشد تا کودک بتواند آن را دستکاری کند. اسباب بازی خودکار و مکانیکی، فرصت رشد خلاقیت را از کودک می گیرد.

ج) گوناگونی و تنوع در اسباب بازی

انسان دارای استعدادها و توانمندی های گوناگونی است که هریک از آنها برای شکوفا شدن و بروز و ظهور خود نیازمند راه کارها و ابزارهای متنوعی است. بنابراین، گوناگونی بازی و اسباب بازی، سبب رشد و شکوفایی این استعدادهای مختلف می شود.(2)

د) اقتصادی بودن اسباب بازی

قیمت اسباب بازی باید در حدی باشد که بتوان آن را تهیه کرد و از سوی دیگر کودک بتواند به هر نحوی که می خواهد آن را دستکاری کند. از زاویه دیگر، اقتصادی بودن اسباب بازی به معنای آن است که به اصطلاح، یک با مصرف نباشد، بلکه چند کودک بتواند دوران کودکی خود را با آنها بگذرانند.

هـ) رنگ اسباب بازی

باید اسباب بازی با رنگ های شاد و نشاط آور را انتخاب کنیم؛ نه رنگ هایی که سبب افسردگی و دل مردگی می شود.

و) توسعه دهنده توانایی ها و مهارت های جسمی کودک

اسباب بازی مطلوب، افزون بر پرورش قوای عاطفی، روانی و رشد خلاقیت، باید توانایی کودک را در زمینه استفاده از اعضای بدنش توسعه دهد. بنابراین، برای پرورش تمامی حواس، باید اسباب بازی مناسب را در اختیار کودک قرار داد تا کودک، افزون بر سرگرمی، به توانایی های جسمی نیز آگاه شود و آنها را به کار اندازد.

ز) پرورش و گسترش دهنده خیال ها و تصورات

اسباب بازی ای که برای کودک تهیه می کنیم باید بتواند تصورات و خیالات کودک را گسترش دهد. برای نمونه، اسباب بازی ای که رنگ های متنوع و شاد دارد یا نمادی از حیوان یا اشیا و موجودات دیگر مانند هواپیما، ماشین، وسایل منزل و... است، موجب پرورش و گسترش خیالات و تصورات کودک می شود. (3)

اسباب بازی ای که کودک را به تفکر وادارد؛ مثل آنکه بخشی از آن به صورت پرنده و قسمت دیگر آن دقیقا شبیه ماشین یا هواپیما باشد، برای کودک بسیار جالب است، زیرا تاکنون چنین چیزی را ندیده است.

یکی از بهترین اسباب بازی ای که در برنامه های تلویزیون معرفی شد و برای کودکان بسیار جالب و آموزنده بود، عروسک «زی زی گلو» بود. این عروسک با توجه به طراحی و ساختار ویژه ای که داشت، برای کودکان بسیار جالب و جذاب بود.

ح) همخوانی اسباب بازی با ارزش های فرهنگی جامعه

اسباب بازی باید به گونه ای باشد که ارزش های فرهنگی و اجتماعی جامعه را تقویت کند؛ نه آن که در ستیز با آنها قرار گیرد. یکی از بهترین اهداف و کارکردهای اسباب بازی، انتقال ارزش های فرهنگی و اجتماعی به کودکان است. بنابراین، در کشورهایی که اسباب بازی با اهداف فرهنگی ساخته می شود، یکی از اصلی ترین معیارهای آن، تقویت ارزش های فرهنگی در کودکان است. متخصصان، اسباب بازی ای را طراحی میکنند که آداب و رسوم، لباس، سبک و شیوه رفتاری مورد قبول در آن جامعه را تبلیغ و از ترویج رفتارها و مدل های پوششی بیگانه جلوگیری کند. در کشورهایی مانند هند، چین و مالزی به فرهنگ بومی در ساخت اسباب بازی بیشتر توجه می شود.

یادآوری این نکته ضروری است که اسباب بازی هر کشور برای کودکان همان فرهنگ و همان کشور مطلوب و مفید است. ولی استفاده از آن در فرهنگ ها و کشورهای دیگر می تواند آسیب زا باشد. اسباب بازی ای که در کشور چین، هند و مالزی طراحی و ساخته می شود، هر چند استانداردهای لازم در آن رعایت شده باشد، ممکن است با فرهنگ اسلامی ما سازگاری نداشته و برای کودکان ما پی آمد منفی داشته باشد.

اسباب بازی ای که در جامعه ما طراحی و ساخته می شود، باید فرهنگ بومی و دینی ما را تبلیغ کند. شکل و اندام عروسک و حجاب و آرایش آن باید با معیارهای اسلامی و فرهنگی ما سازگار باشد.

هر چند ممکن است برخی تصور کنند که عروسک اگر بی حجاب باشد، چه پیآمدی خواهد داشت و چه بسا به نظر برخی، مسئله حجاب در اسباب بازی خنده آور باشد. باید توجه کرد که ما نباید از دید خود قضاوت کنیم. ما بزرگسال هستیم و می دانیم که این عروسک، اسباب بازی است. ولی کودکان تصور دیگری دارند. آنها اسباب بازی را واقعی می دانند. کودک، عروسک را به اندازه خواهر و حتی مادرش دوست دارد و با این تصور، با او رابطه برقرار میکند. از نظر حجاب و... با عروسک همانند سازی میکند و از این رهگذر، با جامعه و دنیای واقعی آشنا می شود. بنابراین، رعایت مسائل فرهنگی و دینی در ساخت و طراحی اسباب بازی کودکان بسیار ضروری و با اهمیت است.

ط) اسباب بازی نباید بیانگر شکل و حرفه خاصی باشد

زیرا فرصت رشد و خلاقیت کودک در زمینه ها و موضوعات دیگر را از او سلب می کند. اگر همه اسباب بازی ای که برای کودک تهیه می کنیم، مربوط به یک شغل و حرفه باشد؛ مثلا مربوط به حرفه نظامی باشد، مثل تانک، مسلسل، کلاه پلیس، ماشین پلیس و...، کودک هم فقط با همان رشته آشنا می شود و چه بسا ممکن است به آن علاقه مند شود و در نهایت از رشته های دیگر به کلی بی خبر بماند.

خریدن اسباب بازی مربوط به آشپزی نیز همین گونه است. بنابراین، باید به گونه ای برنامه ریزی کنیم که اسباب بازی مختلف و متنوع تهیه کنیم و در اختیار کودک بگذاریم. پس اگر یک بار ماشین پلیس خریدیم، بار دیگر حتما یک اسب، دوچرخه، کلاه ایمنی، وسایل پزشکی و... که مربوط به شغل های دیگر است، برای کودک تهیه کنیم. این باعث می شود که کودک با شغل ها و حرفه های متنوع آشنا شود و وقتی بزرگ تر شد به راحتی می تواند یکی از این مشاغل را انتخاب کند. ولی اگر اسباب بازی وی محدود به یک شغل خاص باشد، فقط به همان حرفه علاقه مند می شود و اگر زمینه ورودش به آن شغل فراهم نباشد، به آسانی نمی تواند شغل های دیگر را انتخاب کند.

4. رعایت نکات ایمنی و بهداشتی اسباب بازی

والدین، همان طور که نسبت به مواد غذایی کودک، دقت و وسواس به خرج می دهند، باید به غذای روحی و روانی کودک مانند اسباب بازی، برنامه های تلویزیون، فیلم، نوار و کتاب آنان نیز توجه کنند. چه بسیارند اسباب بازی یا اشیایی که کودک از آنها به عنوان اسباب بازی استفاده میکند و برای او خطر آفرین هستند.

نگاهی سطحی به آمار حوادث نشان میدهد که هر سال، شمار فراوانی از کودکان به وسیله اسباب بازی خود آسیب می بینند؛ ناقص می شوند و حتی بعضی اوقات جان خود را از دست می دهند. از این رو، والدین باید در هنگام خریدن اسباب بازی به مسائل ایمنی و بهداشتی آن توجه کنند و از تهیه اسباب بازی خطر آفرین بپرهیزند. در این زمینه نکاتی را یادآوری می شویم:

١. جنس اسباب بازی، به ویژه برای کودک زیر دو سال که همه چیز را به طرف دهان می برند، باید قابل شست و شو و ضدعفونی باشد.

٢. اسباب بازی پلاستیکی باید دارای سطح صاف و برای المس کردن مناسب باشند و از جنس شکننده و مواد دست دوم نباشد، زیرا در صورت شکستن، لبه های آن تیز و برنده میشود.

3. اسباب بازی شیشه ای و شکستنی را نباید در اختیار کودک کوچک تر از سه سال گذاشت.

۴. اسباب بازی کودک کوچک تر از دو سال، باید به اندازه کافی بزرگ باشد که وقتی آن را در دهان می گذارد، نتواند فرو ببرد.

۵. در اسباب بازی، پیچ، مهره، میخ، سوزن و سنجاق به کار نرفته باشد و اگر در آنها پیچ و میخ وجود دارد، نباید قسمت های برنده آن بیرون باشد.

۶. در اسباب بازی نباید مواد اشتعال زا به کار رفته باشد.

۷. در اسباب بازی از رنگ های غیر مجاز استفاده نشده باشد.

۸. در اسباب بازی، گاه از رنگ های دارای شرب استفاده می شود. کودک در مراحل اولیه رشد، برای شناخت اشیا و محیط اطراف، هرچه را پیدا می کند، به طرف دهان می برد (4) و با خوردن لایه رنگی روی اشیا و اسباب بازی، ممکن است به طور مستقیم در معرض مسمومیت با شرب قرار گیرد. گاهی نیز پدر و مادر برای سرگرم کردن کودک، روزنامه یا نشریات را به دست او می دهند و کودک در ضمن بازی، روزنامه را پاره میکند و به دهان می برد و مرگب آن را می خورد. در این صورت، مقدار فراوانی از شرب که در مرکب وجود دارد، وارد بدن کودک می شود.

۹. از تهیه اسباب بازی دارای لبه های تیز یا آنهایی که ممکن است زود بشکنند و در نتیجه لبه های تیز پیدا کنند، خودداری گردد. هم چنین از خرید اسباب بازی نوک تیز مثل شمشیر، سیخ کباب و... پرهیز شود.

۱۰. بعضی از اسباب بازی به گونه ای ساخته شده اند که در آنها می توان از انواع ترقه ها و فشنگ های صدادار استفاده کرد. کودکان دوست دارند بچه های دیگر را غافلگیر کنند و تفنگ در نزدیک گوش آنان به صدا در آورند. در این صورت ممکن است پرده گوش کودک آسیب ببیند و برای همیشه از داشتن گوش سالم محروم شود. از تهیه این گونه اسباب بازی و اشیای خطرناک که کودک از آنها به عنوان اسباب بازی و وسیله سرگرمی استفاده می کند، پرهیز شود.

۱۱. از دیگر اسباب بازی خطرناک، آنهایی هستند که برای راه اندازی آنها از نیروی برق استفاده می شود. این گونه اسباب بازی برقی برای کودک کمتر از ده سال ممکن است خطر آفرین باشد.

۱۲. برخی از اسباب بازی، هر چند از لحاظ فیزیکی خطرناک نیستند؛ ولی به لحاظ محتوا و کارکردهای تربیتی، عامل بد آموزی کودک هستند.

بازی های الکترونیکی که از طریق برنامه های آتاری، میکرو، سگا، پلی استیشن و رایانه ارائه می شوند و نزد کودکان محبوبیت و جذابیت های خاصی دارند، به دلیل آنکه بیشتر، محصول کشورهای خارجی اند و پیام ها و هنجارهای متضاد و ناهمخوان با فرهنگ و ارزش های اجتماعی جامعه ما را تبلیغ می کنند، دنیای پاک و بی آلایش کودک و نوجوانان را به شدت آسیب پذیر کرده اند. بنابراین، والدین در تهیه این گونه برنامه ها باید بسیار دقیق و هوشیار باشند و به پی آمدهای تربیتی آنها توجه کنند. (5)

آیا همه اسباب بازی را باید یک مرتبه در اختیار کودک گذاشت یا کم کم و به ترتیب، در اختیار وی قرار داد؟

اسباب بازی را به یک باره در اختیار کودک قرار ندهید. یا به تعبیر دیگر، یک بار چندین نوع اسباب بازی برای کودک نخرید و اگر خریدید، آنها را در جایی نگه داری کنید و هر هفته یکی از آنها را به کودک بدهید. با این کار، هر هفته کودک را مسرور و خوشحال میکنید و از سوی دیگر، کودک فرصت بازی پیدا میکند و به یکباره از اسباب بازی دل زده نمی شود.

اگر چند نوع اسباب بازی، هم زمان در اختیار کودک قرار گیرد، تعدد آنها باعث می شود، کودک نتواند توجهش را روی یکی از آنها متمرکز کند. بنابراین، در میان اسباب بازی سرگردان می شود و اسباب بازی جذابیت خود را از دست میدهد. (6)

آیا شیوه استفاده از اسباب بازی را باید به کودک آموزش داد یا اجازه دهیم که خودش آن شیوه را کشف کند؟

در روش عرضه اسباب بازی به کودک، دو دیدگاه وجود دارد:

الف) بعضی از روان شناسان بر این باورند که نباید طرز کار و چگونگی استفاده از اسباب بازی را به کودک یاد داد. باید به کودک فرصت دهیم تا خود، طرز کار آن را بیاموزد؛ مگر آن که به دلیل سن کم نتواند یا از ما کمک بخواهد.(7)

پیاژه می گوید: هرگاه چیزی را به کودک یاد دهیم، مانع شده ایم که خود آن را شخصأ کشف و یا اختراع کند. اگر به کودک فرصت دهید تا به طور طبیعی، حقیقتی را با ایران را صرف بیش از سه روز وقت شخصأ کشف کند، به تسریع رشد او بیشتر کمک بالا بنا کرده اید تا اینکه همان مطلب را بیدرنگ و به صورت عاری های از بیرون در بالا را در اختیار او قرار دهید. (8)

ب) برخی از روان شناسان معتقدند که ابتدا پدر و مادر باید طرز کار و نحوه استفاده از اسباب بازی را در اختیار وی قرار دهند تا به بازی مشغول شود. یکی از نظریه پردازان تعلیم و تربیت، در این باره می نویسد: که با پدر و مادر، پیش از دادن اسباب بازی جدید به کودک، باید به مدت کوتاه ای است در مقابل کودک با آن بازی کنند و نحوه استفاده از آن را به کودک نشان دهند(9)

به نظر می رسد که آموزش شیوه کار اسباب بازی، به ویژه برای کودک زیر سه سال و یا حتی سنین بالاتر، در صورتی که اسباب بازی دستورالعمل خاص داشته باشد، نه تنها بد نیست، بلکه باعث تشویق و علاقه مند شدن کودک به بازی و استفاده از اسباب بازی می شود. البته نباید کودک را مجبور کرد تا از دستورهای ساخت و ساز آن اسباب بازی پیروی کند. شاید برای یک کودک، وقتی تکه های اسباب بازی خانه سازی اش را روی هم می گذارد و یک برج زیبا می سازد، خیلی جالب تر از این باشد که بخواهد از شکل هایی که در آموزش های روی جعبه اسباب بازی اش آمده، تقلید کند.

بنابراین، افزون بر شیوه کار اسباب بازی و نشان دادن یک نمونه از کاربردهای آن، فرزندتان را تشویق کنید تا از اسباب بازی اش به شیوه های جدید و دلخواه خود نیز استفاده کند. این مسئله حتی در مورد کودک خیلی کوچک هم صادق است. برای نمونه، به جای اینکه مدام صدای جغجغه اش را در بیاورد، می توانید به او یاد بدهید که جغجغه اش را به طرفی پرتاب کند و سپس شما آن را برایش بیاورید تا از این کار شما لذت ببرد.

به سلیقه کودک، در انتخاب اسباب بازی احترام بگذاریم

در انتخاب اسباب بازی، هدایت کلی به عهده پدر و مادر است. ولی برای اینکه به نظر و سلیقه کودک هم احترام گذاشته شود و قدرت انتخاب و تصمیم گیری در وی رشد کند، بهتر است چند نوع اسباب بازی را به کودک معرفی کنیم و به وی بگوییم یکی از آنها را انتخاب کند و اگر دارای چند نوع متفاوت نیست، بهتر است کودک را در انتخاب رنگ اسباب بازی آزاد بگذارید تا از هر رنگی که دوست دارد، انتخاب کند.

آیا کودک، هر وقت و هر نوع اسباب بازی که خواست، برایش تهیه کنیم؟

شاید بارها با این مسئله رو به رو شده اید که کودک به محض دیدن اسباب بازی جدید در پشت ویترین مغازه های اسباب بازی فروشی که گاه گران قیمت هم هستند، با اصرار از شما میخواهد که حتما آن را برایش بخرید. شما از سویی احساس میکنید که اگر آن را نخرید، روحیه کودک جریحه دار می شود و از سویی هم می دانید که کودک نیازی به آن ندارد، زیرا به تازگی یک اسباب بازی خریده اید یا از نظر اقتصادی در توان شما نیست. در این گونه موارد، تسلیم خواسته کودک نشوید، زیرا برای او عادت میشود و به این نتیجه می رسد که با زور و جنجال می تواند به خواسته هایش برسد.

اسباب بازی های دکوری و خاطره تلخ کودک

برخی از والدین، اسباب بازی ای را که به مناسبت های مختلف برای فرزندشان خریده اند، به همان تازگی و تمیزی و دست نخورده در جعبه یا در کمد نگه داری می کنند. این نشان می دهد که کودک با اسباب بازی، بازی نکرده است. البته نه این که نمی خواسته یا دوست نداشته است، بلکه برعکس، همه بچه ها بسیار دوست دارند که اسباب بازی، در دسترسشان باشد تا هر وقت خواستند بتوانند با آنها بازی کنند و حتی آنها را بشکنند. ولی پدرها و مادرها سخت به این اسباب بازی علاقه مندند و نگهداری آنها را نوعی انضباط برای کودک میدانند؛ به ویژه اگر آن را گران خریده باشند. کودکان از این اسباب بازی فقط در لحظات اول، لذت برده اند که احساس کرده اند صاحب آن شده اند. ولی پس از آن، همان اسباب بازی موجب عذابشان بوده است، زیرا اجازه نداشتند که با آن بازی کنند.

والدین توجه داشته باشند که این گونه برخورد با کودک، باعث تحقیر وی می شود و از نظر روحی ضربه جبران ناپذیری بر او وارد میکند، زیرا کودک به این نتیجه می رسد که شایستگی لازم را ندارد. اگر واقعا این اسباب بازی برای کودک تهیه شده است، باید در اختیار وی قرار گیرد و اگر هدف دیگری در کار است، بیان گر سلیقه نادرست والدین میباشد.

اسباب بازی و ارضای نیازهای والدین

گاه دیده می شود والدین، اسباب بازی ای را که خود دوست دارند، از آن رو که یادآور خاطرات شیرین دوران کودکی آنهاست و یا از آن رو که در دوران کودکی از داشتن آن محروم بوده اند و همیشه آرزوی داشتن چنین اسباب بازی ای را داشته اند، برای فرزندشان می خرند. حتی اگر کودک، هیچ علاقه ای به آن نداشته باشد، باز هم میکوشند به هر صورت که شده، آن را تهیه کنند. اینان در واقع به فکر کودک و نیازهای او نیستند، بلکه می خواهند به این بهانه، نیازهای خود را که در دوران کودکی ارضا نشده است، ارضا کنند.

۵. نگاهی به وضعیت اسباب بازی در ایران و بررسی پیامدهای تربیتی آن

یکی از پرسش های اصلی در این زمینه این است که اسباب بازی رایج در جامعه ما توسط چه کسانی و برای چه اهدافی ساخته می شود. بخش اصلی اسباب بازی موجود در بازار، از کشورهای خارجی وارد میشود. بخشی دیگر که در داخل کشور تولید می شود، یا با روش های سنتی و بدون نگرش علمی ساخته می شود و یا از نمونه های خارجی الگوبرداری می شود، بدون آنکه با ارزش ها و معیارهای فرهنگی خودی تطبیق داده شود. در تولید و تهیه این گونه اسباب بازی، بیشتر اهداف اقتصادی مورد نظر است تا اهداف تربیتی. نبودن نظم و کنترل بر واردات اسباب بازی و رعایت نکردن اصول علمی در تولید اسباب بازی داخلی، توازن بازار اسباب بازی در ایران را بر هم زده است؛ به گونه ای که نه تنها نداشتن ثبات اقتصادی، بلکه رقابت کالاهای خارجی با تولیدات داخلی، عرصه فعالیت در زمینه اسباب بازی در ایران را با مشکل رو به رو کرده است. نبود اطمینان به مرغوبیت کالاهای ایرانی نسبت به نوع خارجی، باعث می شود به هنگام خرید، خانواده ها ترجیح دهند که کالاهای خارجی را خریداری کنند. بنابراین، گرایش اصلی، هم در تولید و عرضه اسباب بازی و هم در خرید اسباب بازی، تقلید از الگوهای خارجی است.

یکی از پژوهش ها نشان می دهد از لحاظ جنس اسباب بازی، بالاترین درصد متعلق به اسباب بازی پلاستیکی است؛ به طوری که در مهد کودک ها و کودکستان های شهر تهران 72.9 درصد از اسباب بازی، پلاستیکی و 27.1 درصد بقیه فلزی، چوبی و پارچه ای هستند. از لحاظ کارکرد آموزشی و تفریحی، 54.7 درصد اسباب بازی، دارای هر دو جنبه و 44.3 درصد فقط سرگرم کننده و فقط یک درصد دارای جنبه آموزشی بوده اند.

بر اساس پرسش از ۴۷ مرکز فروش اسباب بازی کودکان، پنج نوع اسباب بازی ایرانی عبارتند از: انواع عروسک، شامل عروسک های باربی، سخن گو، بچه بغل، گریه و خنده، ترولز، سندی، وانی، ترپولی، پولیشی، موزیکال، تاتی، مو بلند، پارچه ای و تورسن که هجده درصد از اسباب بازی را شامل می شوند. انواع ماشین، شامل ماشین های کوچک فلزی، ماشین های کنترلی، قدرتی و پلیس با نسبت 15.5درصد. بازی های فکری مانند کره هوش، پازل و دوزبازی به میزان 10.8 درصد، لگو، 8.3 درصد؛ انواع تفنگ شامل مسلسل، کلت، ترقه ای، آب پاش و... به میزان 6.5 درصد؛ سرویس منزل مانند وسایل آشپزی، چای خوری و... 4.7 درصد؛ کلاه قرمزی، 4.3 درصد؛ انواع قطار، 2.9 درصد. اسباب بازی موزیکال، 2.9 درصد؛ هواپیمای 2.5 درصد؛ تلفن، 2.2 درصد. آدم آهنی، 1.8 درصد؛ موتور پلیس، 1.8 درصد؛ شمشیر و تبر و سپر، 1.4 درصد؛ موبایل، 1.4 درصد؛ هلیکوپتر، 1.4 درصد؛ لوازم آرایش، 1.1 درصد؛ خرس، 1.1 درصد؛ کالسکه و تخت و تاب عروسک، 1.2 درصد و توپ، 0.7 درصد را به خود اختصاص داده اند. (10)

الف) پر فروش ترین اسباب بازی کودکان در شهر تهران

پژوهش نشان میدهد که دلایل پرفروش بودن برخی اسباب بازی به شرح ذیل است:

۹۴ درصد، آموزنده و آموزشی بودن؛
۷۳ درصد، ظاهر زیبا؛
58.3 درصد، ارزان بودن قیمت؛
52.1 درصد، نوع بسته بندی؛
۴۸ درصد، مرغوبیت جنس اسباب بازی؛
۴۸ درصد، احساس رضایت کودک از اسباب بازی؛
۴۶ درصد، استفاده از مواد نو در ساخت اسباب بازی؛
۴۴ درصد، خارجی بودن؛
33.3 درصد، سرگرم کننده بودن اسباب بازی؛
31.3 درصد، استفاده از الگوهای خارجی ؛
27.1 درصد ایرانی بودن؛
27.1 درصد بهداشتی بودن؛
۲۵ درصد، ایجاد کنجکاوی در کودک؛
۲۳ درصد، با دوام بودن اسباب بازی؛
۲۳ درصد، رعایت نکات ایمنی؛
۲۱ درصد، کمک کردن به یادگیری؛
۱۹ درصد، تناسب داشتن با ویژگی های رشد کودک؛
۱۹ درصد، به کار بردن اصول علمی در ساخت اسباب بازی؛
۱۷ درصد، تبلیغات؛
2.1 درصد، تازه و جدید بودن اسباب بازی. (11)

همان طور که این آمار نشان می دهد، مؤثرترین عامل در پرفروش بودن اسباب بازی کودکان، عبارت است از: آموزنده و آموزشی بودن، جذابیت ظاهری، ارزان بودن، نوع بسته بندی، مرغوبیت جنس، احساس رضایت از بازی با اسباب بازی، استفاده از مواد نو در ساخت اسباب بازی و خارجی بودن اسباب بازی کودکان.

در پاسخ به این پرسش که کودکان به چه نوع اسباب بازی خارجی، ایرانی، اسباب بازی ای که در ساخت آن از الگوهای مشابه خارجی استفاده شده است بیشتر علاقه دارند، پژوهش نشان می دهد که کودکان بیشتر به اسباب بازی خارجی علاقه دارند.(12)

ب) بازی های رایانه ای: جذاب ترین سرگرمی کودکان و نوجوانان

پدیده بازی برحسب علل، زمینه ها و شرایط، زمان ها و مکان های مختلف به لحاظ ساختار، محتوا و کارکرد، شکل های گوناگونی به خود گرفته است. بر این اساس، از نیمه دوم قرن بیستم و همراه و همگام با پیشرفت های صنایع الکترونیکی، بازی ها و اسباب بازی جدید و متنوعی به بازار عرضه شد که به اصطلاح «بازی های کامپیوتری»(Computer Games) گفته می شود.

بازی های کامپیوتری در مدت کوتاهی پس از پیدایش، تحول عمیق و اساسی در نظام تفریحات و سرگرمی کودکان به وجود آوردند؛ به طوری که در دنیای امروز، به نوعی بازی و اسباب بازی تبدیل شده اند و کودکان و نوجوانان در سراسر دنیا، میل و علاقه زیادی به انجام این گونه بازی ها از خود نشان می دهند. بازی ها و اسباب بازی کامپیوتری که معمولا ساخت کشورهای خارجی است، در بین کودکان و نوجوانان ایرانی نیز با استقبال وسیعی رو به رو شده و در دورترین نقاط کشور این گونه بازی ها یافت میشود.

۶. بررسی پی آمدهای تربیتی اسباب بازی با تأکید بر پی آمدهای منفی آن

بازی و اسباب بازی، به ویژه بازی های الکترونیکی با توجه به قابلیت ها و کارکردهایی که دارند، می توانند برای حفظ سلامت و بهداشت روان، به عنوان یکی از عوامل مؤثر بر رشد شخصیت و اجتماعی شدن کودک کاربرد داشته باشند. این در صورتی است که اسباب بازی با شرایط ذهنی و رشدی کودک متناسب باشد و از سوی دیگر، با شرایط و ارزش های فرهنگی جامعه سازگاری داشته باشد.

هم چنین، اسباب بازی می تواند عامل تهاجم فرهنگی و دوری و بیگانگی کودک از فرهنگ و ارزش های اجتماعی خود شود. بنابراین، وسیله و واسطه بودن اسباب بازی، آن را در معرض کاربردهای دوگانه قرار داده است.

الف) کارکردهای آشکار و پنهان اسباب بازی

از نظر روان شناختی، هر اسباب بازی می تواند کارکردهای آشکار و کارکردهای پنهانی داشته باشد. کارکردهای آشکار اسباب بازی همان تفریح و سرگرمی و آشنایی کودک با مفهوم حجم، اندازه، شناخت رنگ های مختلف و ایجاد مهارت و خلاقیت در آنان است، ولی کارکردهای پنهان اسباب بازی می تواند از طریق شکل، رنگ، اندازه، طرح، زمینه و نوع کار با وسایل به صورت غیر مستقیم به کودک القا شود. اثر مخرب اسباب بازی بیشتر از این نوع است؛ یعنی ممکن است یک اسباب بازی، از نظر فیزیکی و جذابیت های لحظه ای، برای کودک خوش آیند و مطلوب باشد و حتی بزرگ ترها را نیز خوش حال و سرگرم کند. ولی کارکرد پنهان و نهفته این وسیله، بسیار آسیب زا باشد.

والدین در هنگام خرید اسباب بازی فقط به جنبه های ظاهری آن توجه دارند و تصور میکنند که هدف از ساخت عروسک نیمه عریان، آرایش شده و دارای قابلیت آوازخوانی فقط آن است که کودک را خوشحال و سرگرم کند و بیشتر به اشیا و موجودات واقعی شباهت داشته باشد، ولی از این که همین عروسک، به طور ناهوشیار، گرایش های جنسی کودک را بیدار و تقویت میکند و می تواند زمینه ساز بی حجابی، سکس، گرایش به موسیقی و انحراف های اخلاقی کودک در آینده باشد، غافل اند.

باید توجه کرد که بیشترین آثار منفی اسباب بازی و بازی های کامپیوتری، به محتوا و کارکرد پنهان آنها مربوط است. ازاین رو، نمی توان با سطحی نگری و غفلت، از پی آمدهای تربیتی اسباب بازی، آن را در اختیار کودک قرار داد و او را در انتخاب هر نوع برنامه تفریحی و بازی کامپیوتری آزاد گذاشت.

ب) اسباب بازی، وسیله تهاجم فرهنگی

بیشتر اسباب بازی موجود در بازار یا وارداتی است و یا تقلیدی که با اهداف، معیارها و کارکردهای ویژهای ساخته شده و به تدریج بر ذوق، سلیقه و هنجارهای رفتاری کودک ما تأثیر می گذارد.

اگر با دیدی وسیع به پی آمدهای تربیتی اسباب بازی کودکان و بازی های رایانه ای نگاه کنیم، در می یابیم که چگونه کودک ما مورد هجوم انواع ضدارزش ها، الگوها و هنجارها، شیوه لباس پوشیدن، سبک آرایش و... قرار می گیرد.

یکی از پژوهش ها نشان میدهد که بیشتر کودکان به اسباب بازی خارجی علاقه دارند (13) و والدین نیز به خاطر جلب رضایت کودک، این گونه اسباب بازی را می خرند. از این رو، تأثیر پذیری اسباب بازی خارجی و اسباب بازی ای که در ساخت آن از مشابه خارجی استفاده شده، در جامعه ما بیشتر است.

اسباب بازی پر زرق و برق و گران قیمت، همراه خود دنیای کودک ما را از آن چه کار آمد، انسان ساز و از آن خودش است و با ارزش ها و هنجارهای فرهنگی و اجتماعی سازگاری دارد، تھی میکند. به جای آن و در پوشش زرق و برق و جاذبه های دروغین، فرهنگ بیگانه را در وجود او تزریق می کند. اسباب بازی، عامل انتقال فرهنگ است؛ از هرجا بیاید و در هرجا ریشه داشته باشد، فرهنگ همان جا را به همراه دارد. بنابراین، بسیاری از اسباب بازی موجود در بازار، وسیله تهاجم فرهنگی است و آثار و پیامدهای تربیتی نامطلوبی را به همراه دارد.

ج) اسباب بازی و خشنونت و پرخاشگری کودک

اسباب بازی جنگی مانند تفنگ، مسلسل، هفت تیر، شمشیر، خنجر، نارنجک، آر پی جی، نقاب، دستبند و ماشین پلیس، به پرخاشگری و خشونت بیشتر در کودک می انجامد. کودک را به ستیزه جویی عادت می دهد و باعث برون ریزی و ابراز خشم در برابر محیط پیرامون و اطرافیان می شود. کودک را با رفتارهای ناپسند اجتماعی مانند قتل، آدم ربایی، دزدی و جنایت آشنا می کند و بر سازگاری و روابط اجتماعی او به شدت تأثیر می گذارد. اسباب بازی جنگی به کودک چنین وانمود میکند که جنگ، تفریح و سرگرمی و بازی است. بخش اصلی این اسباب بازی در ایران تولید می شود و دقیقا کپی نمونه های خارجی است و هیچگونه تفکر و طراحی خاصی از طرف متخصصان و طراحان داخلی در آنها وجود ندارد. واردکنندگان و تولیدکنندگان این گونه اسباب بازی با تبلیغ و فروش اجناس، فقط محصولات خود را به فروش نمی رسانند. بلکه هیجان، جنگ، آدم کشی و خشونت را نیز تبلیغ می کنند و در اختیار کودک قرار میدهند.

وقتی پسر بچه ای با اسلحه رمبو مشغول بازی است، خود را در نقش رمبو قرار می دهد و نوع حرکات و پوشش او را تقلید میکند و با سر و صدا و رفتارهای پرخاشگرانه بازی می کند. هم چنین زمانی که کودک با بازی های کامپیوتری بازی میکند و می بیند که قهرمان بازی با تفنگ و مسلسل به قتل و کشتار دیگران می پردازد و با انجام این گونه رفتارها به محبوبیت در نزد دیگران دست می یابد، بدون اینکه خود بخواهد با او همانند سازی میکند.

تحقیقات تجربی نشان داده است که بسیاری از بازی ها و اسباب بازی جدید، القا کننده تخیلات پرخاشگرانه، رفتارهای توأم با خشونت، پرخاشگری علمی، عادی شدن پرخاشگری در اذهان کودک و نوجوان، الگوگیری از بازیگران خشن بازی های کامپیوتری، انتخاب ستیزه جویی به عنوان راه حل امور، افزایش جرم و بزه کاری و در نهایت تربیت شخصیت های خشن و کینه جو است.

پونزو (۱۹۹۱) پس از تحلیل محتوایی ۴۷ بازی مشهور ویدئویی گزارش می دهد که چهل بازی، در بر دارند؛ مضامین پرخاشگرانه و فقط هفت بازی، حاوی مسائل غیر آنهاست. بر اساس نظریه هایی که پرخاشگری را زاییده عوامل اجتماعی و رفتار آموخته شده می دانند، مشاهده این گونه بازی ها، با این حجم بالا، بیگمان به خشونت در افراد می انجامد.(14)

در تأیید این نظریه بندورا و همکارانش در آزمایشی که در سال ۱۹۷۳ انجام دادند، به این نتیجه رسیدند که پرخاشگری می تواند از طریق مشاهده صحنه های خشن و اسباب بازی جنگی آموخته شود. در این پژوهش، صحنه هایی از یک بازی به کودکان نشان داده شد که فردی با عروسکش، رفتار پرخاشگرانه انجام می داد. پس از این مرحله، کودکان در یک اتاق بازی قرار گرفتند که عروسک ها و وسایل بازی دیگری در آنجا بود. مشاهده های غیر مستقیم کودکان نشان داد، کودکان هنگام استفاده از این اسباب بازی با بیان عباراتی مانند: «با لگد به دماغش بزن، آن را بگش»، همان رفتارهای پرخاشگرانه ای را که در بازی دیده بودند، روی عروسک های بازی اجرا می کردند. هم چنین این پژوهش نشان داد که نمایش کارتونی خشن و مشاهده رفتارهای ستیزه جویانه عروسک ها، موجب بیشترین پرخاشگری در کودکان می شود.

بویا تزیس و همکارانش، در سال ۱۹۹۵ به انجام پژوهش مشابهی اقدام کردند. نتایج این پژوهش نیز نظریه «بندورا» را بار دیگر تأکید کرد و اثبات نمود که مشاهده صحنه های پرخاشگری در بازی های کودکانه و استفاده از اسباب بازی جنگی، به همانندسازی و ابراز رفتارهای مشابه می انجامد.

سیلورن و ویلیامسون در یک بررسی تجربی بر آن شدند تا تأثیر مشاهده رفتارهای پرخاشگرانه و استفاده از اسباب بازی جنگی را در کودکان نشان دهند. بدین منظور، ۲۸ کودک دختر و پسر مورد آزمون قرار گرفتند. پس از تعیین «سطح پایه» (Base Line) پرخاشگری و رفتارهای ضد اجتماعی کودکان، آنها را به دو گروه تقسیم کردند: نیمی از کودکان سرگرم تماشا و اجرای یک بازی ستیزه جویانه شدند و بقیه به تماشای یک برنامه تلویزیونی مشغول شدند، سپس رفتار کودکان در اتاقی که حاوی اسباب بازی مختلف بود، مورد مشاهده قرار گرفت. داده ها با روش آماری تحلیل شد و نتایج نشان داد که میزان پرخاشگری بچه ها پس از انجام بازی ویدئویی خشن به دو برابر افزایش یافت.(15) بنابراین، با توجه به تحقیقات انجام شده می توان نتیجه گرفت که بازی ها و اسباب بازی جنگی می تواند روحیه پرخاشگری، خشونت، آدم کشی، دزدی و... را در کودک و نوجوان تقویت کند.

د) اسباب بازی و انتقال ارزش های منفی به کودک

با وجود آنکه بازی و اسباب بازی در پرورش روانی و تقویت روحیه اجتماعی کودک نقش مهمی دارد، در صورتی که با ارزش های فرهنگی و اصول روان شناسی سازگار نباشد، نتیجه مطلوب از آن به دست نمی آید.

در جامعه ای که زیرساخت های فرهنگی آن را باورهای مذهبی تشکیل میدهد و انتظار می رود دختر و پسر (زنان و مردان آینده) با حفظ عفاف و ایمنی وارد جامعه شوند، وجود عروسک های نیمه عریان، چه آثار و پیامدهایی برای کودک می تواند داشته باشد؟!

یکی از پی آمدهای تربیتی این گونه عروسک ها، آن است که کودک می کوشد خود را در نقش همان عروسک ظاهر سازد. هم چنین، زمانی که دختری با عروسکی بازی می کند، به نحوه آرایش و لباس پوشیدن او پی می برد.

وقتی کودک با عروسکی بازی میکند که دارای بدن بسیار انعطاف پذیر، نیمه عریان و طبیعی است، بی گمان بر افکار و رفتار کودک تأثیر منفی می گذارد و او را به طور ناخودآگاه نسبت به حجاب بی تفاوت می کند.

انتقال ارزش های منفی به کودک، حتی می تواند از طریق شکل، رنگ، اندازه، طرح، زمینه و نوع کار با اسباب بازی به صورت مستقیم و غیر مستقیم ایجاد شود.

هـ) نقش بازی های رایانه ای در انتقال ارزش های منفی به کودک

از آن رو که بیشتر بازی های کامپیوتری در چارچوب های فرهنگی - اجتماعی اروپای غربی، امریکا و ژاپن، طراحی و تولید می شوند، ارزش ها، هنجارها و الگوهای فرهنگی خاصی را به کودک و نوجوان القا می کنند که با ارزش های فرهنگی جامعه ما سازگار نیست.

میزان تأثیرپذیری کودک و نوجوان در بازی های کامپیوتری به بالاترین اندازه ممکن می رسد، زیرا بر اساس پژوهش ها، کودکان بیست درصد آنچه را که می شنوند و چهل درصد آنچه را که مشاهده می کنند، می آموزند. ولی این مقدار، برای آنچه هم زمان می بینند، میشنوند و با علاقه با آن کار می کنند، به بیش از ۷۵ درصد می رسد. بر این اساس، با توجه به این که کودک و نوجوان، در فرایند بازی های کامپیوتری، هم می بینند، هم میشنوند و هم به خاطر ماهیت تفریحی و سرگرمی بازی، به آن علاقه دارند و حاضرند ساعت ها به بازی مشغول باشند، به شدت از محتوای این گونه بازی ها متأثر می شوند.(16)

و) بازی و اسباب بازی و القای مفاهیم جنسی به کودک

یکی از مهم ترین دستاوردهای تبلیغاتی دهه های اخیر، ادغام موضوعات جذاب، پر کشش و هیجان برانگیز در یکدیگر است تا به این ترتیب بر قدرت تأثیر گذاری و جذب مشتری افزوده شود.

طرز تفکر غالب، در فرهنگ امروز غرب، آن است که در همه زمینه ها از انگیزه های جنسی استفاده شود. این نگرش، حتی به دنیای پاک، بی آلایش، معصومانه و دوست داشتنی کودکان نیز وارد شده و با ارائه مضامینی بر پایه مسائل جنسی، خشونت و پرخاشگری، جنگ و ستیز، برهنگی و...، در بازی ها و اسباب بازی کودکان، رنگ خشن و شهوانی به دنیای معصوم آنها بخشیده است.

سودجویی از انگیزه های جنسی و شهوانی در طراحی و ساخت وسایل بازی، به ویژه عروسک ها به طور کامل مشهود است. وقتی کودک با عروسک هایی بازی میکند که دارای بدن های بسیار انعطاف پذیر و نیمه عریان اند و برخی قسمت های بدن آنها برجسته شده و می تواند القاکننده مفاهیم جنسی باشد، بی گمان حس کنجکاوی و غریزه جنسی او را تحریک و بیدار می کند و در دراز مدت می تواند مشکلاتی را در این باره پدید آورد.

در برخی بازی های رایانه ای، طرف مقابل، زنی می باشد که در ابتدا دارای حجاب نسبی است و در جریان بازی وقتی می بازد، در ازای هر صد دلار یکی از لباس هایش را پیشنهاد میکند و در پایان بازی ممکن است با از دست دادن تمام لباس هایش کاملا عریان شود. در این نوع بازی، قمار و برهنگی در یک دیگر ادغام شده اند تا با تحریک غریزه جنسی و حس کنجکاوی در جهت انحراف، نوجوان و کودک را ساعت ها در پای دستگاه میخ کوب و القائات خود را به آنها تحمیل کند. (17)

طراحان بازی های کامپیوتری با بهره جویی از جوهره تبلیغات معاصر و امکانات نرم افزاری که برای تأثیرگذاری و نفوذ، قابلیت های بالایی دارد، با ادغام مواردی مانند برهنگی و خشونت، برهنگی و ماجراهای عاشقانه، برهنگی و ماجراهای علمی، در پی جذاب کردن هرچه بیشتر تولیدات فرهنگی خود هستند و این برای کشورهای جهان سوم، به ویژه کشورهای اسلامی که بیشتر مصرف کننده اند، آسیب های فرهنگی جبران ناپذیری به همراه دارد.

از این رو، در یک جمع بندی اجمالی می توان نتیجه گرفت که ترویج خشونت و فساد، یکی از کارکردها و پیامدهای منفی بازی ها و اسباب بازی تهیه شده در کشورهای خارجی است و همین مسئله، در کنار دیگر تمهیدهایی که طراحان اسباب بازی و بازی های کامپیوتری می اندیشند، آنان را موفق به تسخیر جسم و جان کودک و نوجوان ما می سازد.

ز) اعتیاد به بازی و اختلال در فرایند اجتماعی شدن

یکی از پی آمدهای تربیتی و روانی - اجتماعی بازی های جدید، مسئله اعتیاد به این بازی ها و اختلال در فرایند اجتماعی شدن کودک و نوجوان است. بازی های کامپیوتری و استفاده از اسباب بازی خودکار، در طبقه بندی بازی ها بر اساس تعداد شرکت کنندگان، در ردیف بازی های فردی قرار می گیرند. بر این اساس، ساختار بازی های کامپیوتری و اسباب بازی مکانیکی به گونه ای است که بازیگر، در تعامل با اسباب بازی، تصاویر، داده ها و اطلاعات موجود در صفحه تلویزیون قرار می گیرد، نه با گروه هم سالان.

محدود شدن روابط به صفحه تلویزیون و آدمک های مجازی و میخکوب شدن در پای دستگاه ها، به معنای محرومیت از تعامل و ارتباط با گروه همسالان است و به تدریج به اعتیاد بازی می انجامد و نتیجه آن، عدم تحقق صحیح و کامل فرایند اجتماعی شدن یا دست کم، بروز اشکال هایی در این فرایند است.(18)

ح) بازی های رایانه ای و ایجاد اختلال های جسمی در کودک و نوجوان

در سال ۱۹۸۰، بازی های ویدئویی کودکان چنان رواج یافت که پزشکان، ناراحتی دست را «عارضه مهاجمان فضایی» نامیدند و به افراط در بازی های ویدئویی نسبت دادند.(19)

پی آمدهای تربیتی و آسیب های بازی و اسباب بازی، تنها دغدغه ما نیست. بلکه در کشورهای غربی و اروپایی نیز پژوهش های زیادی در این باره انجام شده است و نتایج نشان میدهد که تعداد زیادی از خانواده ها از این که علاقه شدید به بازی های ویدئویی می تواند بر رشد کودکان آنها پی آمدهای منفی داشته باشد، نگران اند.

آن چه بیان شد، فقط گوشه هایی از پی آمدهای تربیتی اسباب بازی بود. اگر می خواهیم بازی و اسباب بازی کودکان را در مسیر سالم و مثبت هدایت کنیم و کودکان و نوجوانان ما کمتر قربانی اهداف شوم سازندگان و تولیدکنندگان اسباب بازی و بازی های کامپیوتری شوند، باید تلاش گسترده، هم آهنگ و بلند مدتی را آغاز کنیم.

7. تنگناها و مشکلات تولید اسباب بازی در ایران

مشکلات تولید اسباب بازی در ایران، فراتر از مسائلی است که یک کالای کاملا اقتصادی با آن رو به رو است. در تولید اسباب بازی، به عنوان یک کالای فرهنگی، از یک سو باید چشم به شرایط اقتصادی دوخت و از سوی دیگر باید به نکات روان شناختی، جنبه های آموزشی و پرورشی و ملاحظات فرهنگی و اجتماعی توجه کرد.

از آن رو که مصرف کننده اسباب بازی، کودکان و نوجوانان هستند، توجه به جذابیت های اسباب بازی بسیار مهم است. تلفیق این جذابیت ها با جنبه های آموزشی و پرورشی می تواند یک آرمان باشد. ولی در جامعه ما بیشتر تولیدکنندگان به دلیل وجود مشکلات مختلف، نتوانسته اند حتی تولیدات خود را به این آرمان ها نزدیک کنند.(20)

الف) بهره نگرفتن از پژوهش های علمی در ساخت و تولید اسباب بازی

پژوهش، عنصر پایه ای در سیاست گذاری های فرهنگی است. بدون پژوهش و تحقیقات راهبردی نمی توان هیچ کالایی را تولید کرد. توجه نکردن دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی به بررسی و طراحی اسباب بازی کودکان و نوجوانان و عدم بهره گیری شرکت ها و کارخانه های تولید اسباب بازی از نیروهای فتى و متخصص که اسباب بازی را با رویکرد علمی و روان شناختی طراحی کنند و بسازند، یکی از مشکلات اساسی در زمینه تولید اسباب بازی است.

اگر سیاستگذاران فرهنگی کشور، به موضوع اسباب بازی کودکان با دیدی عمیق تر بنگرند، خواهند توانست با پژوهش و با به کارگیری طراحان مبتکر، هم آهنگ با فرهنگ ایرانی، طرح های جذابی را ارائه دهند. لازمه این کار، به کارگیری استعدادها، شناخت و آگاهی از نیازها و ویژگی های روحی کودکان و نوجوانان و پژوهش های علمی گسترده در این زمینه است.

ب) نبودن سازمانی برای نظارت بر تولید و پشتیبانی از آن

ساخت و تولید وسایل بازی و سرگرمی برای کودکان در ایران، از نظم و نظام خاصی پیروی نمیکند و از ابتکارات کارشناسان این صنعت حمایت نمی شود. همین مسئله باعث شده است که افرادی، با سلیقه و انگیزه های مختلف به ساخت و تولید اسباب بازی اقدام کنند.

ج) نبود نظارت بر واردات اسباب بازی

نبودن نظم و کنترل بر واردات اسباب بازی، از دیگر مشکلات موجود در این زمینه است. متأسفانه دروازه های کشور بر روی انواع اسباب بازی ساخت خارج، باز است و جاذبه هایی که در آنها وجود دارد، باعث شده است تا کودکان و نوجوانان به اسباب بازی ساخت خارج علاقه بیشتری نشان دهند. در نتیجه، عرصه فعالیت در زمینه تولید و ساخت اسباب بازی در ایران هرچه بیشتر در تنگنا قرار گرفته است.

د) پشتیبانی نکردن از تولیدکنندگان داخلی

عدم ارائه تسهیلات بانکی لازم به تولیدکنندگان برای احداث کارگاه های تولید و گسترش فعالیت های تولید اسباب بازی، باعث شده است تا تولیدکنندگان برای کسب درآمد بیشتر و حفظ سرمایه خود، به ناچار از کیفیت محصولات بکاهند. حال اگر می خواهیم کودکانی باهوش و باذکاوت داشته باشیم و قصد داریم کودکانی با هنجارها و ارزش های مذهبی و ملی تربیت کنیم، پرداخت یارانه در این امر را نیز باید الزامی بدانیم.

هـ) نبود استاندارد و معیارهای تعریف شده در تولید و ساخت اسباب بازی

طراحی، تولید و ساخت اسباب بازی در ایران از استاندارد و معیارهای تعریف شده علمی که در کشورهای پیشرفته و صنعتی مانند چین و ژاپن در نظر گرفته می شود، پیروی نمی کند. طراحان خارجی به دلیل به کارگیری روش ها و اصول فنی مناسب در کار، توانسته اند طرح های خودشان را با سلیقه خاص مصرف کننده منطبق کنند و در سطح جهانی برای خود جایی باز کنند. در حالی که طراحان ما بر اساس سلیقه های شخصی خود و یا الگوبرداری و تقلید از اسباب بازی خارجی، اقدام به ساخت و تولید اسباب بازی می کنند.

ناگفته نماند، تا زمانی که فرهنگ بازرگانی و تجاری بر جامعه حاکم باشد و اسباب بازی را یک عامل اقتصادی بدانیم همه معیارها و ارزش ها تحت الشعاع آن قرار میگیرد و تنگناها و مشکلات موجود هرگز حل نخواهد شد.

8. نکاتی برای تولیدکنندگان و عرضه کنندگان اسباب بازی

نکته اصلی که تولیدکنندگان داخلی باید به آن توجه کنند، این است که ساخت اسباب بازی، باید طبق ساختارهای اجتماعی و معیارهای فرهنگ خودی باشد تا هم از فرهنگ جامعه در برابر تهاجم فرهنگی محافظت شود و هم مقدمات انتقال فرهنگ و ارزش های جامعه به کودکان و نسل آینده را فراهم سازد.

سازندگان و تولیدکنندگان اسباب بازی می توانند با رعایت معیارهای علمی - فرهنگی در به وجود آوردن هنجارهای نوین رفتاری، تغییر نگرش و باورهای اعتقادی و تحول ارزش ها سهم مؤثری داشته باشند.

امروز ثابت شده است که پژوهش، عنصر پایه ای در سیاست گذاری فرهنگی است، بنابراین، ضرورت دارد کارخانه های تولید کننده اسباب بازی، بخشی به نام «پژوهش» داشته باشند تا در آن، تحقیقات روان شناختی و جامعه شناختی انجام دهند، زیرا ساخت اسباب بازی، در حقیقت یک کار فرهنگی برای رشد و تکامل شخصیت کودک و نوجوان است.

در واقع، پژوهشگران و تولیدکنندگان اسباب بازی باید در حرکتی هم آهنگ و هم سو برای بهینه سازی و ارتقای کیفیت محصولات اسباب بازی بکوشند و بدون این مشارکت، آهنگ طراحی، تولید، و عرضه اسباب بازی دچار جهت گیری نا هم آهنگ و ناهمساز با معیارها و الگوهای فرهنگی و ارزشی جامعه خواهد شد. در این صورت، فرایند جامعه پذیری و فرهنگ پذیری کودکان به تأخیر می افتد و آنها تحت تأثیر ارزش ها و هنجارهای برخاسته از بازی ها و اسباب بازی ساخت کشورهای بیگانه قرار می گیرند.

الف) فرهنگ خودی، ضابطه اصلی تولید اسباب بازی

رعایت معیارهای «فرهنگ خودی» در ساخت اسباب بازی، یکی از مسائل ضروری جامعه ماست که باید با برنامه ریزی گسترده و زیر نظر متخصصان و کارشناسان تعلیم و تربیت و امور فرهنگی اجرا شود. «فرهنگ خودی» به معنای مجموعه ای از بینش ها، باورها، گرایش ها و رفتارهای مادی و معنوی افراد یک جامعه است که به صورتی، به نسبت ثابت، از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود.

در اندیشه اسلامی، تمامی باورها و ارزش ها، منشأ آسمانی دارد و همه رفتارهای فردی و اجتماعی بر اساس تعالیم الهی شکل می گیرد. بنابراین، «فرهنگ خودی» در اندیشه اسلامی همان تبلور مذهب آن جامعه است و ریشه در تعالیم اسلامی و پدیده های فرهنگی - تاریخی متناسب با مبانی اسلامی دارد.

اسباب بازی باید با ارزش ها و هنجارهای موجود در جامعه تناسب داشته باشد و برخاسته از فرهنگ خودی باشد، زیرا کودکان از طریق بازی و اسباب بازی با این ارزش ها و ضد ارزش ها آشنا می شوند. اسباب بازی ای که در اختیار کودکان گذاشته می شود، نمادی از واقعیت های بیرونی هستند. اگر این وسایل، مورد علاقه کودکان نباشد و با واقعیت های اجتماعی و فرهنگی سازگاری نداشته باشد، کودکان آن را به صورت اسباب بازی ای که نمادی از جهان واقعی است، نخواهند پذیرفت.

حال اگر هدف این است که اسباب بازی کودکان، بر اساس الگوها و معیارهای «فرهنگ خودی» طراحی و ساخته شود، باید با رویکردهای جامعه شناسی، روان شناختی، مردم شناختی و دینی، شکل بگیرد و به فرهنگ مردم با دیدی نو نگریسته شود. بنابراین، پیشنهاد می شود که بازی های سنتی احیا شود و اسباب بازی ای بر پایه فرهنگ خودی و سنتی به تولید انبوه برسد.

باید توجه داشت که تولید اسباب بازی سنتی بر پایه فرهنگ خودی به این معنا نیست که از امکانات و فن آوری های جدید در تهیه و ساخت آنها استفاده نشود. بلکه منظور تولید و ساخت اسباب بازی ای است که کارکرد، محتوا و پیام آنها با گذشته تاریخی و هویت فرهنگی جامعه ما مرتبط باشد. بنابراین، این نوع اسباب بازی هم می تواند بسیار جذاب و متنوع باشد.(21)

ب) جنبه های مثبت بازی ها و اسباب بازی سنتی

بازی و اسباب بازی، تجلی زندگی یک جامعه و نشانی از تفاهم فرهنگی افراد آن جامعه است که تحت شرایط خاصی ایجاد می شود و خود، مفاهیم تازه ای را به وجود می آورد.

بازی ها و اسباب بازی سنتی بر اساس نیازهای مختلف جامعه به وجود آمده اند. برخی از آنها فقط جنبه تفریحی و برخی دیگر جنبه آموزشی دارند. ولی بی گمان هیچ یک از بازی ها و اسباب بازی سنتی، جنبه بد آموزی ندارد. ولی هر کدام به گونه ای برای پرورش اندیشه و جسم و کسب و افزایش مهارت ها، نقش مثبتی دارند.

برای نمونه، «عروسک های خیمه شب بازی» که با مهارت ساخته می شدند و هنرمندان باذوق، ماجراهایی را از زبان عروسک ها نمایش می دادند و کودکان با این حش که آنها واقعیت دارند، در تخیل خود شخصیت آنها را مرور میکردند و خوب یا بد بودن آنها می توانست بر اخلاق آنان اثر بگذارد.

هر چند در گذشته توان مالی بسیاری از خانواده ها ضعیف بود، اما پدران و مادران توان عاطفی بالایی داشتند و با ساخت اسباب بازی چوبی و پارچه ای ساده می توانستند با قلب و خیال کودکانشان همراه شوند و آنها را به آینده امیدوار کنند. تمامی کارکردها و ویژگی های انواع بازی های رایج، در بازی های سنتی وجود دارد و این نوع بازی ها و اسباب بازی می توانند در هویت یابی کودکان و نوجوانان نقش مثبت داشته باشند.

در دهه های اخیر، با توجه به تحولاتی که در جامعه به وجود آمده است، بازی ها و اسباب بازی سنتی تغییرات بسیاری کرده اند. بسیاری از آنها به فراموشی سپرده شده و بازی ها و اسباب بازی تازه و وارداتی، جانشین آنها شده اند که متأسفانه در بیشتر موارد پاسخ گوی نیازهای کودک نیستند و بیشتر آنها بد آموزی های خاص خود را نیز دارند. بنابراین، پیشنهاد می شود که اسباب بازی بر پایه فرهنگ خودی طراحی و ساخته شود.

البته در چند سال اخیر، مجامع فرهنگی و صدا و سیما در این زمینه تلاش هایی کرده اند که عروسک های دارا و سارا، کلاه قرمزی و... نمونه هایی از آن تلاش است. هرچند این تلاش ها ارزشمند و امیدوارکننده اند؛ ولی به هیچ رو کافی نیستند. پس باید الگوهای متنوع ارائه شود و تولیدکنندگان داخلی به جای تقلید و الگوبرداری از نمونه های خارجی، آنها را با کیفیت مطلوب تولید کنند.

ج) اسباب بازی، وسیله ای برای آموزش و انتقال فرهنگ، نه کسب درآمد

یکی از کارکردهای اسباب بازی و در واقع مهم ترین کارکرد آن، انتقال ارزش ها و باورهای اجتماعی است. کودک از طریق بازی و استفاده از اسباب بازی، با نقش های گوناگون اجتماعی آشنا می شود و بر طبق نظریه یادگیری مشاهده ای آلبرت بندورا، با ویژگی ها و نقش هایی که در بازی به وی القا می شود، همانند سازی می کند.

در جامعه ما، اسباب بازی آموزشی هم تولید می شود و عده ای نیز تحت تأثیر رویکرد تجارتی اسباب بازی قرار گرفته و به تولید و عرضه اسباب بازی مشغول هستند و در عمل اسباب بازی خارجی را وارد بازار یا از نمونه های خارجی که هزینه کمتری دارد، الگوبرداری می کنند. اما تولیدکنندگان و عرضه کنندگان اسباب بازی باید توجه کنند که این روند بسیار خطرناک است، زیرا هر وسیله بازی بر اساس مقتضیات تربیتی، فرهنگی و اجتماعی جامعه سازنده آن تهیه و طراحی می شود. بی گمان استفاده و الگوبرداری از آن در فرهنگ ها و جوامع دیگر، نتایج منفی به همراه دارد و به عواقب ناهنجار در رشد و تربیت کودکان و نوجوانان می انجامد. بنابراین، هرگز به صلاح نیست که با تولید و عرضه اسباب بازی مخرب و بازی های کامپیوتری، کودکان و نوجوانان جامعه خویش را دچار انواع بحران های اخلاقی و تربیتی کنیم.

9. ضرورت نظارت بر تولید و واردات اسباب بازی

اسباب بازی، تأثیر فراوانی بر روح و روان کودک دارد. از این رو، باید در تولید و واردات و انتخاب اسباب بازی کودکان کمال دقت و توجه را داشت. لزوم دقت و حساسیت در مورد اسباب بازی کودکان از روایات زیر نیز فهمیده می شود. امام علی علیه السلام فرمود: دل کودک و نوجوان مانند زمین خالی و آماده کشت است که هر بذری در آن زنان بالای کاشته شود، می پذیرد و در خود می پرورد.(22)

امام صادق(علیه السلام) نیز فرمود: مفاهیم و موضوع های اسلامی را به کودکان و نوجوانان خود بیاموزید، پیش از آنکه مخالفان گمراه بر شما پیشی گیرند و پیام ها و القاهای نادرست خود را در کی ضمیر پاک آنان جای دهند و گمراهشان کنند. (23)

ازاین رو، ضروری است از تولید و واردات اسباب بازی مخرب جلوگیری و برای تولید اسباب بازی و بازی های رایانه ای متناسب با فرهنگ اسلامی، سرمایه گذاری شود.

پیشنهادهایی برای نظارت بر تولید و واردات اسباب بازی

١. سازمانی ویژه برای تبیین معیارهای لازم برای تهیه اسباب بازی تأسیس شود تا بر چند و چون تولید و واردات اسباب بازی نظارت کند.

٢. با توجه به اهمیت هویت یابی و نقش اسباب بازی در شکل گیری آن، سیاستگذاران باید توجه خود را به شیوه هایی معطوف دارند که از طریق آنها مفاهیم و ارزش های ملی و مذهبی به کودکان انتقال یابد.

3. تولید و ساخت اسباب بازی در حقیقت کار فرهنگی است، نه فقط اقتصادی و وسیله کسب درآمد. به همین دلیل، ضرورت دارد که همه شرکت های تولید کننده اسباب بازی، برای طراحی و ساخت انواع اسباب بازی از نظر متخصصان روانشناسی، علوم تربیتی و طراحان صنعتی استفاده کنند.

۴. «مرکز استاندارد و تحقیقات»، اسباب بازی را از نظر معیارهای لازم و «وزارت بهداشت و درمان»، مواد آن را از نظر کیفیت، رنگ و جنس بررسی کنند.

۵. سمینارهای دوره ای درباره اسباب بازی و اطلاع رسانی در مورد کارکردها و پی آمدهای تربیتی، فرهنگی و اجتماعی آن، با استفاده از دانشگاهیان و کارشناسان تشکیل شود.

۶. نشریه ویژه صنعت اسباب بازی منتشر شود و در آن، آخرین تحقیقات و دست آوردهای علمی و صنعتی مربوط به بازی و اسباب بازی بیان شود تا سطح آگاهی تولیدکنندگان، فروشندگان و مربیان افزایش یابد.(24)

پی‌نوشت‌ها:
1- مری شری دان، بازی و رشد کودکان، ترجمه رضا توکلی، صص ۲۵ - ۲۶.
2- جوزف براگا، با کودکان خود رشد کنید، ترجمه پروین عظیمی، فصل دوم به بعد.
3- جی روبین و سوزان سرویت، بازی ها و سرگرمی های آموزشی کودکان پیش دبستانی (از 2.5 تا ۵ سالگی)، ترجمه زهرا یعقوبی
4- مری شری دان، بازی و رشد کودکان، ترجمه رضا توکلی، ص ۷۸.
5- بررسی پی آمدهای بازی های ویدئویی و رایانه ای، صص ۱۱۲ - ۲۰۷
6- آ. بوندار گروای. ماتوسیک، نقش بازی در پرورش فکری کودکان، ترجمه مهری باباجان، ص40
7- آ. اس. نیل، کودکان آزاد و مستقل تربیت کنیم، ترجمه عبدالرضا صرافان، ص ۹۸
8- عبدالعظیم کریمی، تربیت طبیعی در مقابل تربیت عاریه ای، ج ۲، ص ۱۴
9- ل. ف استروسکایا، تأثیر تعلیم و تربیت بر شخصیت کودک، ترجمه نازلی اصغرزاده، صص ۱۵۵ - ۱۵۶
10- بهروز گرانپایه، فرهنگ و جامعه، صص ۶۹ - ۷۸
11- همان
12- همان، ص77
13- همان
14- تلبن بنجت، کودک و اسباب بازی های جنگی، ترجمه فاطمه قاسم زاده
15- بررسی پیامدهای بازی های ویدئویی و رایانه ای، ص ۶۲
16- ساندرا آنسلمون رشد در دوره اولیه کودکی و بررسی پیامدهای بازی های ویدئویی و رایانه ای، ص ۶۱
17- بررسی پیامدهای بازی های ویدئویی و رایانه ای، صص۶۲- ۷۹.
18- پاول هنری ماسن و دیگران، رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسایی، فصل ۱۲
19- وندر زندن، روانشناسی رشد، ترجمه حمزه گنجی، ص ۲۰۸.
20- فرهنگ عمومی، ص ۸۳
21- همان، صص ۸۰-۸۲
22- نهج البلاغه، نامه ۳۱.
23- اصول کافی، ج ۶ ص ۴۷
24- محمدرضا مطهری، راهنمای انتخاب اسباب بازی، فصل دوم به بعد.

منبع: بازی کودک در اسلام، محمد صادق شجاعی، انتشارات بوستان کتاب، قم، 1385ش، صص109-69