شناسنامه تفسیر

نام معروف: تفسیر شاهی
مؤلف: سید امیر ابوالفتح حسینی جرجانی عربشاهی
وفات: ۹۷۶ ق
مذهب: شیعه اثنی عشری
زبان: فارسی
تعداد مجلدات: ۲ جلد
مشخصات نشر: تهران. انتشارات نوید، تحقیق و تعلق و پاورقی از: میرزا ولی الله اشراقی، سال ۱۳۶۱ش. چاپ دیگر، تهران میراث مکتوب، تحقیق غلامرضا جمشید نژاد، زیر نظر علی اوجبی، ۱۳۹۱ش. از مجموعه چهل جلدی «ایرانیان و قرآن» در ۳۲۰ صفحه که از سوی مؤسسه خانه کتاب منتشر شده است.

معرفی مفسر و تفسیر

تفسیر شاهی، اثر سید امیر ابوالفتح حسینی جرجانی عربشاهی از علمای امامیه قرن دهم است. درباره مفسر اطلاعاتی در تاریخ تولد و چگونگی تحصیلات و سفرهای او در دست نیست. شریفی جرجانی در زمان پادشاهی شاه طهماسب صفوی میزیسته و کتاب را به سفارش او می نویسد و به همین دلیل هم عنوان کتاب تفسیر الاحکام شاهی نامبردار شده است و عبارت شاهی در این نام اشاره به دستور شاه طهماسب و شاید جهت تأیید و به منزله کتاب ملی در عصر ما اشاره دارد.

تفسیری است فارسی در دو مجلد در شرح آیات احکام که به بیان ساده و عبارات سلیس در توضیح آیات فقهی قرآن نگاشته شده و شکل استدلالی و علمی ندارد و در شرایط عصر نخستین صفوی که نگارش کتاب های فقهی بسیار رواج پیدا کرده و بخشی از تألیفات ناظر به ساده سازی کتاب های دینی بوده، این کتاب برای مردم عادی و نه متخصصان از قبیل زبدة البیان اردبیلی نوشته شده است. گویی این اثر در حکم رساله احکام با استناد به آیات و آشنایی با احکام فقهی قرآن دارد.

مفسر در آغاز کتاب مقدمه ای در اهمیت علم تفسیر و اشاره به انگیزه نگارش کتاب میکند و در این باره به ضرورت نگارش تفسیر برای فارسی زبانان و همچنین دلیل نگارش کتاب در تشویق شاه طهماسب (م ۹۸۰ ق) بر این امر دارد و آنگاه روش تفسیری خود را بیان نموده، سپس مطالب تفسیری را طبق ابواب فقهی و نه ترتیب آیات تقسیم کرده است. این تفسیر نسبت به احکام فقهی موضوعی قرآن که توسط پیشینیان نگارش یافته، مثل فقه القرآن راوندی و فاضل مقداد که گاه شکل استدلالی و استنباطی دارد، نوشته ای مختصر و شامل توضیح و تفسیر و فشرده برخی از موضوعات احکام القران است.

از سوی دیگر که نثر و ادبیات کتاب دارای دشواری هایی است، اما به نظر می رسد در جهت بیان آگاهی عامه مردم در استناد به آیات احکام نگاشته شده است. حجم استناد به آیات فراوان نیست، از این رو، در جلد اول ۱۱۷ آیه مورد تفسیر قرار گرفته است، و در جلد دوم نیز در همین حدود. البته گاهی آیاتی دیگر در ضمن آیات الاحکام مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. جلد نخست به مباحث کتاب طهارت، صلوة، صوم، زکوة، خمس و حج پرداخته و در جلد دوم به کتاب جهاد، امر به معروف، بیع، دین و کتاب های دیگر فقهی می پردازد.

روش کتاب برخلاف احکام القرآن های اهل سنت، نه به ترتیب مصحف که تفسیر موضوعی با سنت فقهای شیعه در ترتیب مناسب با ابواب فقهی است. بدین جهت به ترتیب متداول ابواب نهی از کتاب طهارت آغاز و تا حدود و دیات ختم می شود و در جایی که نیاز باشد به روایات ناظر به شرح احکام و مربوط به مسائل استناد میکند و گاهی برای اثبات موضوعی از آیات دیگر اما مربوط به آن بحث را بیان و بررسی و استناد می کند. در این کار با روش منقح کردن موضوع باب و اهمیت مطالب طبق آیات و روایات شروع می گردد و آنگاه آیه مورد بحث را ترجمه میکند و دلالت آن را بر حکم بیان می نماید.

همچنین وی گاهی در تفسیر آیه به مناسبت فرود آمدن آیه، یا شأن نزول آن را بیان کرده است. به عنوان نمونه وی در جایی به مناسبت مسجد ضرار و تحریم آن، این گونه توضیح میدهد: «بدان که سبب نزول این آیت آن بود که بوعامر یهودی که در ایام جاهلیت راهب یهودیان شده بود، بعد از هجرت پیغمبر (صلی الله علیه و آله وسلم) از مکه به مدینه، در مقام مخالفت و محاربت آن حضرت در آمد و در اکثر غزوات با کفار اتفاق نمود و با آن حضرت محاربه کرد. بعد از فتح مکه، گریخت و به طایف رفت... بعد از آن، ابوعامر کسی به منافقان مدینه فرستاد که آماده و مهیا شوید و مسجدی بنا کنید که من می روم نزد قیصر روم و از نزد او لشکری می آورم و محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) را از مدینه بیرون میکنم چون به جانب قیصر روم متوجه شد، در حدود شام به موضعی که اونسین گویند، به جهنم پیوست و در اثنا، پسران عمر و بن عوف مسجدی در موضعی که آن را قبا گویند، در نواحی مدینه، بنا کردند و از حضرت رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) التماس نمود که به مسجد ایشان رفته آنجا نماز کند. حضرت التماس ایشان را قبول فرموده تشریف برده از روز دوشنبه تا روز جمعه آنجا توقف نمود.

و نیز اختلاف قرائت هایی را که در تفسیر و توضیح حکم فقهی آیه موجب اختلاف نظر میان فقیهان شده است را مطرح و به نقد و بررسی آنها در برابر نظرات فقیهان شیعه امامیه پرداخته است. پاکیزگی، نماز، زکات و خمس، جهاد و از مباحث آن کتاب است.

به گفته جمشیدنژاد محقق کتاب، در چاپ جدید این کتاب سعی شده ترجمه های مؤلف از آیات قرآن و تفسیری که از آیات کرده است به زبان خودش آورده شود، مگر بخشی که زبانش متفاوت بوده و یا از لحاظ دستوری مشکلی داشته که این مباحث در پانویس و یا داخل پرانتز توضیح داده شده است.

همچنین تلاش شده است تاریخ اجتماعی و اقتصادی دوره صفویه به صورت مستقل نشان داده شود. نکته دیگر توضیحات مفصل میرزا ولی الله اشراقی، محقق این اثر در چاپ اول است که مطالبی در شرح و توضیح متن، همراه با فهرست آیات و شرح زندگانی مفسر به ارزش کتاب افزوده است.

منبع:
شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 374-371

معرفی تفسیر شاهی

شناسنامه تفسیر

معرفی مفسر و تفسیر

مقالات مرتبط

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته