شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر گازر، جلاء الاذهانمؤلف: ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی
تولد: زنده در سال ۷۲۲ق
مذهب: شیعه
زبان: فارسی
تعداد مجلدات: ۱۰ جلد
مشخصات نشر: تهران، چاپخانه دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۳۷ش، قطع وزیری، تحقیق سید جلال الدین حسینی ارموی.
معرفی مفسر و تفسیر
ابوالمحاسن حسین جرجانی، از علمای شیعه قرن هشتم است که شرح زندگی او در تاریخ نیامده است. محققانی که در این زمینه پژوهش کرده اند، نکته ای در معرفی حال و شخصیت علمی وی، به دست نیاورده اند. تنها آنچه معلوم شده، این است که وی در سال ۷۲۲ق زنده بوده است.(1)جلاء الذهان، از تفاسیر فارسی قرن هشتم شیعه است که تفسیری مطابق با فهم و درک مردم آن روز و برای توده مردم و نه متخصصان نوشته است. این تفسیر، در حقیقت، بنابر آنچه تحقیق شده، و محقق کتاب در مقدمه آورده بازنویسی روض الجنان و با اندک حک و اصلاح و تغییر در عبارات و شیوه نگارش، همان تفسیر ابوالفتح رازی است که با عنوانی دیگر و پس از دو قرن، تولدی دوباره یافته است. محدث ارموی که محقق و مصحح این تفسیر است، سراسر این کتاب را با تفسیر روض الجنان ابوالفتح مقایسه کرده و مدعی شده که: «مطلبی در تفسیر روض الجنان نیافتم که در این تفسیر نیامده باشد و اگر در جایی در متن نیاورده باشد، من آن را در پاورقی می آوردم.» باز درباره این تفسیر می نویسد: «تفسیر حاضر از آغاز تا انجام، یعنی بدون هیچ مبالغه و اغراق، به استثنای خطبه و سبب تألیف کتاب - که ناچار باید مغایر باشداز تفسیر ابوالفتح رازی مأخوذ است.»
البته معنای چنین سخنی این نیست که در این کتاب سرقت ادبی صورت گرفته باشد و کتاب دیگری را به خود انتساب کرده باشد، بلکه در گذشته، این شیوه در میان دانشمندان رایج بوده است که هرگاه کتاب یا تفسیری با نثر و آهنگی کهن عرضه می شده و دیگر با آن شکل، در نظر مؤلفان، برای مردم عادی قابل استفاده نبوده، به اصلاح یا دگرگونی آن دست می زدند. لذا جرجانی با این تلخیص و گزینش، توانسته کتاب را دگرگون کند و عبارات آن را لطیف تر و شیرین تر از کتاب اصلی نماید. در پرتو این کوشش، بیان مراد و فهم مطالب تفسیر، بهتر و آسان تر انجام می پذیرد.
نکته دیگر، برخی در انتساب همین اختصار به جرجانی تردید کرده و گویی بخش هایی از کتاب را شخصیتی دیگر به نام گازر انجام داده، که شخصیت او نیز مجهول است و حد و حدود انتساب به وی روشن نیست؛ لذا این مسئله مطرح شده که بخشی از تفسیر قرآن توسط مفسری دیگر به نام سید گازر، به رشته تحریر در آمده است. اما وجود نسخ متعدد و تصریح برهی از علمای اعلام به ویژه صاحب ریاض العلماء به اینکه وی تمام دوره این تفسیر توسط ابو المحاسن جرجانی تدوین شده و نسخه آن را دیده، شاید این تردیدها را برطرف کرده باشد.
وی در آغاز، مقدمه ای کوتاه درباره قرآن کریم دارد. به بحثی پیرامون معانی قرآن می پردازد و آن را بر چهار وجه تقسیم میکند و طی آن به آیاتی از قرآن که علم به آنها مخصوص خداوند است اشاره می کند و سپس به مباحثی از قبیل محکم و متشابه ، مفصل و مجمل و جز آن می پردازد. همچنین وی بحث مفصلی را درباره سایر نام های قرآن دارد و ضمن استناد به آیات قرآن، به بیان مشهور ترین اسامی آن می پردازد.
شیوه این تفسیر، همان روشی است که ابوالفتوح رازی برگزیده و لذا چنان نیازی نیست که در این زمینه، توضیح داده شود. می توانید در ذیل تفسیر روض الجنان، روش این تفسیر را نیز ملاحظه کنید.
مؤلف ضمن انتقاد و خرده گیری از سایر مفسران، که گاه در بیان تفسیر آیات به ایراد نکات ادبی و اشتقاق و قرائت قراء و امثال آنها می پردازند و بدین طریق عوام را از فهم نکات تفسیری کلام خداوند باز می دارند، معتقد است که مفسران جهت ایجاد نقش هدایتگری قرآن باید با بیانی درخور فهم و توجه عوام به تفسیر آیات بپردازند.
روش جرجانی تربیتی و هدایتی و متناسب با ادبیات آن عصر است، از این رو، مطالب تاریخی را متذکر شده و جهت تنوع موضوع و تقریب مطلب به ذهن خواننده، به اشعار عربی و فارسی تمثیل جسته است.
در پایان لازم است یادآوری شود که آقای عزیزالله عطاردی، فهرست های فنی که شامل فهرست سوره های قرآن، قصص، موضوعات، اعلام، لغات و اصطلاحات باشد، در یک مجلد جداگانه با عنوان مفتاح تفسیر گازر منتشر کرده است.
پی‌نوشت:
1. در این زمینه به مقدمه تفسیر از محقق فرزانه محدث ارموی و همچنین حاج آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج۴، ص۳۰۹ و ج۵، ص ۱۲۳ مراجعه کنید و طبقات اعلام الشیعه حاج آقا بزرگ، ج۳، ص۳۸ از اعلام قرن هشتم به جمله ای کوتاه اشاره می کند به اثری به نام تکمله السعادات که در سال ۷۰۲ تألیف یافته که روشن نیست، چگونه است.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 621-619
