شناسنامه تفسیر
نام معروف: زبدة البیان فی احکام القرآنمؤلف: ملا احمدین محمد مشهور به مقدس اردبیلی
وفات: ۹۹۳ ق
مذهب: شیعه
تعداد مجلدات: ۲ جلد
مشخصات نشر: نخستین بار در تهران با چاپ سنگی، سال ۱۳۰۵ در ۳۹۹ صفحه به خط احمد تفرشی و نیز با تحقیق و تعلیق محمدباقر بهبودی، مکتبه مرتضویه، ۱۳۸۶ق/ ۱۲۴۵ش. و مجددا همراه با تصحیح و تحقیق و تهیه فهارس (رضا استادی و علی اکبر زمانی نژاد) توسط کنگره مقدس اردبیلی، در ۱۳۷۵ش، چاپ شده است.
معرفی مفسر و تفسیر
مولی احمد بن محمد اردبیلی مشهور به محقق و مقدس اردبیلی، از فقهای برجسته و صاحب رأی مستقل در فقه، جلیل القدر، که در دهه های نخست قرن دهم هجری به دنیا آمد و درس های خود را در زادگاه و سپس در نجف ادامه منقول و معقول را در خدمت برخی از شاگردان شهید ثانی خواند. وی معاصر شیخ بهاء الدین عاملی است. وی در سال ۹۹۳ق در مشهد غروی نجف الأشرف فوت کرد و در حجرة متصل به خزینه علوی دفن گردید.این تفسیر که مشتمل بر بحث و بررسی اجتهادی آیات فقهی است، در دو جلد به زبان عربی تنظیم شده و حدود ۴۰۰ آیه را در زمینه مباحث احکام قرآن به صورت موضوعی تفسیر کرده است. زیرا تفسیرهای فقهی یا به ترتیب مصحف آیات احکام را بحث می کنند، و یا به صورت موضوعی و از خلال آنها حکم هر موضوعی، استخراج و تفریع فروع شده که در این جا به نکات و ویژگی های این کتاب اشاره می گردد.
1- زبده البیان، مانند دیگر تفسیرهای آیات الاحکام شیعه، به شکل موضوعی، آیات قرآن کریم را مورد بحث و بررسی قرار داده است، زیرا در جهان تشیع عموما احکام القرآن ها به ترتیب ابواب فقهی پیش رفته و از کتاب طهارت شروع و به قضا و شهادت ختم شده اند. برخلاف اکثر تفاسیر اهل سنت که به ترتیب مصحف، تنظیم یافته و هر آیه ای که جنبه فقهی داشته مورد تفسیر قرار داده اند. البته اردبیلی تنها در آغاز، از باب تبرک و تیمن سوره حمد را تفسیر مینماید و مباحث فقهی ای چون استحباب تسمیه در آغاز کارها، اهمیت ایمان و توضیح معنای ایمان را می آورد و آنگاه به بحث طهارت وارد می شود و آیات مربوط به هر موضوعی را به ترتیب، آیه به آیه تفسیر می کند.
۲- نگرش تفسیری مقدس اردبیلی، جنبه فقهی دارد. به این معنا که با جهت گیری طرح مباحث فقهی به سراغ تفسیر آیات میرود، گرچه مباحث استطرادی بیرون از فقه در آن کم نیست؛ (2) اما فضای کلی کتاب را مباحث استدلال های فقهی پر کرده است.
٣ - جنبه تطبیقی و مقایسه ای این تفسیر در نقل آرای مذاهب، از دیگر ویژگی های زبدة البیان است. با نگاهی به منابع این کتاب، این حقیقت روشن می شود که غیر از تفسیرهای معروف شیعه؛ مثل مجمع البیان طبرسی (م، از تفسیرهایی مانند: کشاف زمخشری (م ۵۳۸ ق)، مفاتیح الغیب فخررازی (م ۶۰۳ ق) بسیار سود می جوید و در جای جای تفسیر از این کتاب ها نقل و احیانا نقد و بررسی می کند. هم چنین اقوال صاحبان مذاهب، مثل حنفیه و شافعیه را در مقایسه با دیدگاه شیعه نقل و تأیید یا رد می کند. بنابراین در طرح مباحث، منحصر به دیدگاه شیعه نمی شود.(2)
۴- بهره گیری های کلامی، اخلاقی و تاریخی از تفسیر آیات الاحکام، یکی دیگر از جهات کلی این کتاب است. اینکه اردبیلی همواره کوشش میکند تا در سایه مباحث فقهی مربوط به آیات، بحث های جنبی هم طرح کند، نشان میدهد که وی تنها وامدار طرح مباحث تشریعی نیست، و به جنبه های دیگر مسائل اسلامی چون مباحث اعتقادی و اخلاقی پرداخته است.(3)
۵- نگرش وی در استنباط فروع و خصوصیات احکام، با احتیاط است. از تشقیق شقوق و تفریع فروع و آوردن احکام و مسائل جزئی ابا دارد. برخلاف دیگران که میخواهند همه احکام را از قرآن استخراج کنند و چگونگی هر حکمی را به هر گونه ای به آیه ای منتسب نمایند، وی با تأملی خاص این انتساب را رد می کند و به جز در احکام کلی و برخی مسائل تصریح شده، از استنباطها و استخراج ها سر باز می زند.
۶ - از ویژگی های دیگر ایشان، خلاقیت، شجاعت ابراز نظریه در مخالفت با مشهور و اعتماد به نفس در استنباط و استخراج احکام و زیر و رو کردن حرف ها و احتمالات کلام با پشتیبانی از قوت فقهی و احاطه بر مسائل است. این نکته را نباید از یاد برد که اردبیلی از فقهای مشهور قرن دهم بوده و مجمع البرهان وی از استوارترین تألیفات فقهی شیعه است. همان طوری که در آغاز اشاره کردیم، زبدة البیان از آخرین تألیفات این عالم جلیل القدر است. اگر این سه خصوصیت را در نظر بگیریم، خواهیم یافت که چگونه ایشان با اعتمادی راسخ، به تفسیر آیات می پردازد و به سراغ نکات فقهی در آیه می رود؛ احتمالی را می پذیرد و احتمالی را رد میکند، مثلا در بحث کتابت وصیت، این که مشهور نظر داده اند که کتابت وصیت، واجب نیست و در ذیل آیه «... وَلْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا یَأْبَ کَاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ...» (4). گفته اند که این آیه شریفه، تنها برای یادآوری و امر ارشادی است، وی پس از بحث مفصل درباره خصوصیات و احکام کتابت دین و وصیت، معتقد می شود که کتابت، امر واجبی است و اگر در این زمینه، اجماع و اخباری بر عدم وجود آمده، محل تأمل است. (5)
۷ - مرحوم اردبیلی به جنبه های لفظی و توضیح ادبی در تفسیر آیات، کمتر عنایت دارد، بلکه با بیان معنای اجمالی، به توضیح حکم و شیوه استفاده از آیه می پردازد. در آغاز، نحوه بیان مطلب و چگونگی استخراج حکم از آیه را توضیح می دهد و در این جهت از اقوال مفسرین کمک می گیرد.
۸- مؤلف، همان طوری که در آغاز مقدمه اشاره میکند، شخصیتی تدبر گرا است و کتاب وی در تقسیم بندی تفسیر پژوهان جزء تفسیرهای اجتهادی با بینش های عقلی و مفسر آن با ذهن نقاد به حساب می آید. او تأکید میکند که نمی توان با حدیث تنها، آیات را تفسیر کرد، بلکه باید روش تفسیر، اجتهادی باشد و کسانی که تفسیر به رأی را به این معنا گرفته اند که به جز از راه حدیث راهی برای تفسیر آیه نیست، در اشتباهاند. به همین دلیل در آغاز کتاب، حدیث: «من فسر القرآن برأیه» را توضیح می دهد و می گوید: منظور از تفسیر ممنوع، آن جایی است که کلام ظاهر نباشد و انسان بدون دلیل نسبت قطعی به قرآن دهد.
ضمن آقای جعفر سجادی این کتاب را تلخیص و ترجمه کرده و توسط انتشارات عطایی، در سال ۱۳۶۲ ش در ۴۱۵ صفحه به چاپ رسانده است. سید ابراهیم حسینی تبریزی قزوینی (م ۱۱۴۹) فرزند امیر معصوم در شرح زبدة البیان کتاب تحصیل الاطمینان را تا کتاب الصلوة در مجلد بزرگی نوشته که به گفته آقابزرگ تهرانی (6) نسخه ای از آن تقریظ آقاجمال خوانساری بر آن نوشته شده که پیش خانواده ایشان در قزوین موجود است.
یادآوری این نکته خالی از فایده نیست که به دلیل اهمیت این تفسیر و موقعیت و شخصیت نویسنده آن، شرح و تعلیقه های بسیاری بر این کتاب نگاشته شده که برای تفصیل این تعلیقات به مقاله فقه القرآن فی التراث الشیعی، در مجموعه مقالات کنگره مقدس اردبیلی که در سال ۱۳۷۵ش برگزار و این آثار نشر یافته، می توان مراجعه کرد.(7)
پی‌نوشت‌ها:
1- به عنوان نمونه ایشان در ص ۲۲ بحثی درباره فرزندان آدم دارد که هیچ جنبه حکمی ندارد. هم چنین در صفحه ۴۷ (بحث عصمت)، ۱۰۹ (ولایت)، ۱۳۹ (اهمیت اصول دین و تفکر در آفرینش)، ۱۹۱ (احباط و تکفیر)، ۳۲۵ (سخاوت) و مباحث دیگر استطرادی.
2- زبدة البیان، صص ۱۶، ۲۳۴، ۲۵، ۸۶
3- همان، صص ۱، ۲۴، ۳۰، ۳۰۳، ۳۰۵، ۳۰۷، ۳۳۴، ۳۹۰
4- سوره بقرة ، آیه ۲۸۲
5- زبدة البیان، ص ۴۴۵
6- الذریعة، ج ۳، ص ۳۹۶ و ج ۴، ص ۲۳۹
7-این تعلیقات را در مقاله مرحوم محمدعلی حائری، طی رقم ۱۵، ۱۹، ۲۴، ۲۵، ۲۷، ۳۰، ۳۱ و ۳۴ می توان ملاحظه کرد. همچنین مجله کیهان اندیشه، شماره ۶۷، شهریور ۱۳۷۵، مقاله اینجانب با عنوان : مقایسه ای میان تفسیر زبدة البیان و تفاسیر فقهی اهل سنت.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 721-717
