شناسنامه تفسیر
| نام معروف | الفتوحات الإهیه بتوضیح تفسیر الجلالین للدقائق الخفیة |
| مولف | سلیمان بن عمر عجیلی، مشهور به شیخ جمل |
| وفات | ۱۲۰۴ ق |
| مذهب | شافعی اشعری |
| زبان | عربی |
| تاریخ تالیف | 1196ق |
| تعداد مجلدات | ۴ جلد |
| مشخصات نشر | قاهره، چاپ اول، ۱۳۰۳ق، در حاشیه آن تفسیر جلالین و تفسیر ابن عباس است. |
| چاپ دیگر | ۱۳۷۷ق، در حاشیه آن، تفسیر جلالین و کتاب املاء مأن به الرحمن کبری. بیروت، داراحیاء التراث العربی آن را افست کرده است. بدون تاریخ، قطع رحلی. چاپ دیگر: بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۶ق، جلد، قطع وزیری. |
معرفی مفسر و تفسیر
تفسیر جلالین از تفاسیر بسیار مشهور و متداول جهان تفسیر است که به قلم دو تن از عالمان بزرگ اهل سنت یعنی: جلال الدین محلی (م ۸۶۴ ق) و جلال الدین سیوطی (م ۹۱۱ ق) نگاشته شده و مورد استقبال دانشمندان اسلامی، از طوایف مختلف قرار گفته است. ویژگی این کتاب، کوتاه گویی سودمند آن است که تنها به تبیین کلمات دشوار و توشیح علل احام بسنده کرده است. از این رو، حواشی و شروح متعددی بر این تفسیر نوشته شده است که البته ما درباره این تفسیر، در ذیل تفسیر جلالین سخن گفتیم و تا حدی این تفسیر را معرفی کردیم و ویژگی های آن را بر شمردیم.یکی از شروح و حواشی مفصل این تفسیر، الفتوحات الإلهیة شیخ جمل است. شیخ جمل که از دانشمندان قرن سیزدهم مصر و ساکن قاهره بوده است، در طریق صوفیه قرار داشته و با همان مذاق و اندیشه به توضیح و تفسیر پرداخته است. گرچه جهت گیری تأویلی و صوفیانه، کمتر در این تفسیر مشاهده می شود.
در آغاز تفسیر، پس از ذکر انگیزه خود در نگارش این شرح، با مقدمه ای در بیان معانی تفسیر، مبدأ نزول، کیفیت جمع قرآن کریم، معانی این حدیث نبوی: انزل القرآن على سبعة احرف، ناسخ و منسوخ و برخی دیگر از مباحث علوم قرآنی، وارد تفسیر می شود.
لازم به یادآوری است که حاشیه صاوی بر تفسیر جلالین، متأثر از این کتاب و هر دوی آنها در حال و هوای گرایش های صوفیانه است، که در لابه لای تفسیر مشاهده می شود.
افزون بر منابع تفسیری و گفتار صحابه و تابعین، از گفته های اصحاب صوفیه، مانند: شیخ شهاب رحلی و کرخی سود می جوید و به کلمات آنها استشهاد میکند. هدف و روش شیخ جمل در تفسیر، بیشتر، نقل قول کلمات دیگران در کتاب است و نه نقد و مقایسه بین اقوال.
در بعد ادبی، شیخ جمل به اعراب، صرف و قرائت گوناگون توجه فراوان دارد، به ویژه که مسأله اختلاف قرائت را با توجیه های ادبی تبیین کرده و وجوه تفسیری را در همین زمینه مطرح میکند.
روش نام برده در نقل روایات، عموما نقد و بررسی است، گرچه با معیارهای خود چنین سنجشی دارد، اما در باب اسرائیلیات، حساسیت نشان می دهد و طبق روال تفاسیر اثری متأخر، این اخبار را نقل و سپس رد می کند.
منبع:
شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 782-781
