شناسنامه تفسیر
| نام معروف | المحرر الوجیز |
| مولف | قاضی ابو محمدبن عبدالحق بن غالب، ابن عطیة المحاربی |
| وفات | 542 ق |
| تولد | 481ق |
| زبان | عربی |
| تاریخ تالیف | قرن ۶ (قبل از ۵۴۲) |
| مذهب | سنی مالکی |
| تعداد مجلدات | ۱۷ جلد |
| مشخصات نشر | مغرب عربی، رباط، وزارت اوقاف مغرب، ۱۳۹۵-۱۴۱۲ق، ۱۶ جلد، تحقیق مجلس علمی فاس، قطع وزیری. بیروت دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق، مجلد، قطع رحلی. |
معرفی مفسر و تفسیر
ابن عطیه در آغاز حکومت مرابطین، در غرناطه متولد شد. از کودکی، بسیار شیفته علم و دانش بود. پیش پدر و دیگر اساتید آن زمان تعلیم دید، تا آنجا که در تفسیر و حدیث، صاحب فن شد. برخی احتمال داده اند که نگارش این تفسیر، پیش از سقوط مرابطین در اندلس و در اواسط زندگی ابن عطیه انجام یافته باشد.همان طوری که مفسر، در مقدمه کتاب بازگو می کند، از تفسیر «مهدوی مغربی» به نام «التفصیل الجامع العلوم التنزیل» استفاده فراوان برده است؛ گرچه نسبت به اسلوب آن کتاب انتقاد دارد.
المحرر الوجیز، از جهت سبک ادبی، بسیار شبیه کشاف زمخشری است، اما از نظر منابع تحقیق و گرایش مذهبی با کشاف اختلاف فراوان دارد، زیرا این عطیه، از اهل سنت و جماعت و سلفی است و منابع او بیشتر از همان منطقه مغرب زمین برگرفته شده است.
روش مفسر چنین است که در آغاز، آیه را ذکر می کند، سپس تفسیری آسان و فراگیر و در عین حال کوتاه برای خواننده به دست می دهد. آن گاه آنچه مربوط به آیه باشد، از حدیث و شأن نزول و مانند آن ذکر می کند. در این باب، تنها ناقل نیست، بلکه در مواردی به نقد و رد برخی از روایات می پردازد.
همان گونه که اشاره شد، اهتمام ویژه ای به لغت و استخراج معانی از لغت دارد و نسبت به قرائت های مختلف و استخراج معانی از این اختلاف ها بی تفاوت نیست.
تفسیر ابن عطیه، بسیار مختصر است. منقولات او از تفسیر طبری است. تفسیر قرطبی و ابن حیان، از این تفسیر، بسیار کمک گرفته اند.
ابن عطیه مباحث فقهی را کم و بیش مطرح میکند و در استنباط احکام و استدلال بین دو مذهب مالکی و حنفی (مدنی و عراقی) اختلافی هست در ماده و مدارک و اختلافی در شیوه اجتهادی که در شیوه تفسیر آیات الاحکام ابن عطیة کاملا مشهود است. با همه اینها، همسانی این دو تفسیر از نظر گرایش به مسائل ادبی و بلاغی و اهمیت به اعجاز بیانی قرآن و همچنین تشابه این دو، از نظر فرهنگی، چشمگیر و مشهود است.
روش ابن عطیه در استخراج مباحث، جمع بین مأثور و اجتهاد است، توجه کافی به قرائت و اختلاف آنها در تفسیر آیه دارد. جایی که قرائت نادر و غیرمشهور باشد در پی توجیه ادبی و محتمل دانستن آن قرائن است. احکام فقهی را طبق عقیده مالکیه در آیات الاحکام و با گزیده گویی می آورد. وی نیز مبتلا به نقل اسرائیلیات است، گرچه موارد آن اندک است. در باب جهت گیری های کلامی، وامدار عقاید اشاعره و حامی آنهاست، بدین جهت، هر جا که تعارضی با معتزله داشته باشد در نقد آن افکار بر می آید. اهل سنت، این تفسیر را همواره در برابر تفسیر کشاف معرفی میکنند و ابن تیمیه (م ۷۲۸) این تفسیر را نزدیک تر به مذهب سنت و جماعت میداند.(1)
درباره ابن عطیه و تفسیر او، کتاب ها و مقالات گوناگونی منتشر شده است؛ از آن جمله سه کتاب به طور مستقل نگاشته شده است: ۱- نهج ابن عطیه فی تفسیر القرآن، عبدالوهاب فاید. ۲- عبدالحق بن عطیة و تفسیر المحرر الوجیز، صالح بن باجیه. ۳- ابن عطیه لغویة و نحویة من خلال کتابه، والی عبدالغفار بلحسن.(2)
پی‌نوشت‌ها:
۱. ابن تیمیه، تقی الدین، مقدمة فی أصول التفسیر، ص ۲۷۴، طائف، مکتبة المعارف، تحقیق عدنان زرزور.
2. شایان ذکر است، مقدمه این تفسیر به صورت مستقل به عنوان یکی از دو مقدمه علوم قرآنی (مقدمتان فی علوم القرآن) توسط آرتور حفری به چاپ رسیده است.
منبع:
شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 849-847
