شناسنامه تفسیر
| نام معروف | تفسیر المیزان |
| مؤلف | سید محمدحسین طباطبایی |
| تولد | ۱۳۲۱ق |
| وفات | ۱۴۰۲ ق |
| مذهب | شیعه |
| زبان | عربی |
| تاریخ تألیف | ۱۳۹۲-۱۳۷۵ ق |
| تعداد مجلدات | ۲۰ جلد |
| مشخصات نشر | تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۵ق، چاپ دوم، ۱۳۸۹ق، چاپ سوم، ۱۳۹۲ق، قطع وزیری. بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۳۹۳ق. قم، مؤسسه انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ اول ۱۳۶۵ش، ۲۰ جزء در ۱۰ مجلد، قطع وزیری. چاپ دیگر، بیروت، مؤسسه اعلمی، ۱۴۱۷ق با حروفچینی و فهرست در ۲۲ جلد در قطع های وزیری و رقعی، دو رنگ. |
معرفی مفسر و تفسیر
زندگی علامه فقید، حکیم الهی، مفسر قرآن و اسلام شناس بزرگ دوران معاصر، سید محمدحسین طباطبایی، برای مردم ما آشناتر از آن است که بخواهیم در این وجیزه سخنی بگوییم و به ابعاد علمی و اخلاقی او اشاره کنیم. علامه سید محمدحسین طباطبایی در ۲۹ ذیحجه سال ۱۳۲۱ قمری برابر با ۱۲۸۰ خورشیدی در یکی از محلات شهر تبریز در خاندان علم و تقوا و سادات حسنی، شیخ الاسلام طباطبایی قاضی، از خانواده های عالم این شهر که نسب آنان به حسن مثنی فرزند امام حسن مجتبی، می رسید، به دنیا آمد.وی پس از خواندن مقدمات و ادبیات و فقه و اصول در سال ۱۳۴۴ قمری برای ادامه تحصیل راهی نجف شد و در این شهر ده سال دانش آموخت و از اساتیدی چون میرزا محمدحسین نائینی (م ۱۳۵۴ق) و محمدحسین اصفهانی معروف به کمپانی در فقه و اصول و در فلسفه سید حسین بادکوبه ای و اخلاق و عرفان میرزا علی آقا قاضی و در ریاضیات سید ابوالقاسم خوانساری بهره برد. دوباره در سال ۱۳۵۴ ق به تبریز بازگشت. در تبریز به مدت دو سال ماند و آن گاه در سال ۱۳۶۵ق (۱۳۲۵ش) به شهر قم آمد و به تدریس فلسفه و تفسیر و تألیف کتاب های بسیار نفیس و گرانقدر پرداخت. علامه طباطبایی، در سال ۱۳۶۴/ ۱۳۲۵ ق، به قم بازگشت(1) و تفسیر خود را در دهه سی، آغاز کرد، و جلد اول و دوم المیزان، در سال ۱۳۳۵، نشر یافته، ولی شکل گیری تفسیر در دهه چهل تحقق یافته است. در نهایت این شخصیت عالی مقام و بی نظیر پس از دورانی طولانی از نقاهت و بیماری، در شب هیجدهم محرم الحرام ۱۴۰۲قمری / ۱۳۶۰ خورشیدی، در سن هشتاد و یک سالگی در قم از دنیا رفت و مرگ ایشان مصیبتی بزرگ و جبران ناپذیر برای جهان اسلام و حوزه های علمیه بود و مراسم تشیع جنازه باشکوهی در شهر قم برگزار و در کنار مرقد حضرت معصومه دفن شد و در شهرهای دیگر برای بزرگداشت وی مجالسی برگزار گردید.
موقعیت بازگشت طباطبایی از شهر تبریز به لحاظ شناخت بستر گرایش این مفسر به مباحث عقلی و اجتماعی و شناخت شخصیت این مفسر قابل تأمل است؛ زیرا در این اوان یعنی سال های بیست و پنج چنین بود که پس از تحمل سختی ها و مشکلات معیشتی و ناامنی به شهر قم آمد. گروه ها و جریانات فکری ایران پس از تحمل ستم ها و فشارهای رضاخان از یک آزادی نسبتا قابل ملاحظه ای برخوردار گردیدند و نشریات گوناگونی منتشر می ساختند. در این زمان هجمه به اسلام و فعالیت گسترده جریان های غیر مذهبی در کشورهای اسلامی به ویژه کشور ایران گسترش یافته است. جریان های مذهبی بسیار ضعیف و انتشار کتاب های مذهبی اندک و قابل مقایسه با نوشته ای دیگر نبود. طباطبایی در این عصر شاهد فعالیت های جریان اندیشه های مادی گرایی و تلاش حزب توده و طرح آرای تقی ارانی در میان جوانان است. بستر مشکلات اقتصادی و عقب ماندگی مسلمانان در جهان و ایران زمینه ای برای حمله به اسلام و تعالیم آن شده است. حزب توده، تنها به ابعاد اقتصادی و سیاسی مسلمانان را به چالش نکشانده بود، بلکه با مباحثی بی سابقه به ادعایش مبنی بر این که فلسفه ای علمی است، فلسفه ای را رویاروی دانشمندان مسلمان قرار داد که در گذشته با آن روبرو نبودند. فلسفه ماتریالیسم دیالکتیک. به عنوان نمونه تقی ارانی بنیان گذار نشریه دنیا و از سران حزب توده، از کسانی است که در نوشته های خود از تضاد علم و فلسفه با دین سخن می گوید: «یا باید تابع حکمت الهی شد و وجود خدا را قبول کرد و منکر جمیع علوم و وجود صناعات و اختراعات شد و یا باید اینها را قبول کرد و پشت پا به حکمت الهی زد».
این هجمه زمینه جنبشی در حوزه معرفت دینی شد، فرهنگ نوشتاری جامعه دینی گسترده و غنی و ادبیات و زبان آن دگرگون شد. گروهی به تألیف آثاری در رد نظریات فلسفی مانند کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم شدند و برخی در جهت اثبات این که اسلام با علم در تضاد نیست، و در این مفاهیم دینی تحریف و بدفهمی انجام شده است، کتاب هایی به نگارش درآودند.
از سوی دیگر مبشران مسیحی که از اقدامات خود در مسیحی کردن مسلمانان ناامید شده و آن را کم نتیجه دیده بودند، فعالیت خود را بر متزلزل ساختن عقاید مسلمانان متمرکز نمودند، تا به بنیادی ترین پایه مقاومت آنها خلل وارد آوردند. در این جا است که مستشرقان به کمک این مبشران شتافتند و با تردیدها درباره قرآن و یا شخصیت پیامبر و ترجمه این آثار زمینه طرح شبهات فراهم می ساختند. حضور علامه در پاسخ به شبهات ماتریالیسم و مبشران مسیحی و اشکالات برخی روشنفکران غیر مسلمان در تفسیر آشکار می رسد.(2) پیش فرض ها و علوم زمان و مسئولیت شناسی و دغدغه انحراف جوانان، باعث تحول معانی و تبدل تفاسیر وی می شود، او به موضوعات و مسائلی اشاره میکند که پیش از آن سابقه نداشت. بیشک نباید از نقش این تحولات و معلومات و اطلاعات بیرونی در گرایش صاحب تفسیر المیزان به این مباحث و پاسخ های تفسیری و روی آوردن به موضوعات ملائم با عصر و اندیشه اجتماعی غافل بود.
بنابراین، تفسیر المیزان، در چنین بستری نگارش یافت و این چنین شد که یکی از بزرگ ترین آثار علمی در حوزه معارف و تفسیر قرآن در دوره معاصر گردید و به حق، در نوع خود کم نظیر و مایه مباهات و افتخار شیعه شد و پس از تبیان شیخ طوسی و مجمع البیان طبرسی، بزرگ ترین و جامع ترین تفسیر شیعی نامبردار شده است. از نظر قوت مطالب علمی و مطلوبیت روش، تفسیری منحصر به فرد است.
.jpg "معرفی تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن")
ویژگی مهم تفسیر المیزان
ویژگی مهم این تفسیر، به کارگیری تفسیر قرآن به قرآن به آن معنای خاص خود، یعنی خود بسنده بودن قرآن در فهم و تفسیر است. این روش در کار ایشان، تنها در کنار هم گذاشتن آیات، برای درک معنای واژه خلاصه نمی شود، بلکه موضوعات مشابه و مشترک در سوره های مختلف را کنار یکدیگر قرار میدهد و برای درک پیام آیه، از موارد دیگر کمک می گیرد.علامه طباطبایی، در آغاز تفسیر، مقدمه ای نگاشته و در آن، نگاهی اجمالی به سیر تطور تفسیر و روش های آن دارد. در این مقدمه، دیدگاه خود را درباره تفسیر و چگونگی برخورد با آن و تفاوت کلی این برخورد با روش گروهی از اخباری مسلکان و حشویه که قرآن را از حجیت ساقط میکنند و تفسیر را تنها از زاویه حدیث قابل استناد می دانند و حتی گاه می گویند قرآن قابل فهم برای ما نیست، نگاهی انتقادی می اندازد و به دلایلی که بر می شمارد آن را رد می کند. در پایان این مقدمه، روش خود را بازگو میکند. ایشان روش اهل بیت (علیهم السلام) را در تفسیر قرآن به قرآن می داند و در این زمینه به نمونه هایی از تفسیر اهل بیت (علیهم السلام) در جای جای کتاب ارجاع می دهد.
از ویژگی های بسیار بارز طباطبایی، اهتمام به عقل و ارزشمندی آن در فرهنگ دینی است. علامه، خود، در تحلیل جایگاه عقل و اهمیت آن در شریعت چنین می گوید:
«اگر کتاب الهی را تفحص کامل کرده و در آیاتش دقت کنید خواهید دید، شاید بیش از سیصد آیه هست که مردم را به تفکر، تذکر و تعقل دعوت کرده است، و یا به پیامبر استدلالی را برای اثبات حقی و یا از بین بردن باطلی آموخته است ... خداوند در قرآن حتی در یک آیه بندگان خود را امر نفرموده که نفهمیده به خدا و یا هر چیزی که از جانب اوست ایمان آورند، و یا راهی را کورکورانه بپیمایند ... حتی برای قوانین و احکامی که برای بندگان خود وضع کرده و عقل بشری به تفصیل، ملاک های آن را درک نمی کند، علت آورده است »(3)
نکته دیگر کاوش های عقلی و عقل گرایی های او است. علامه با عقل و برهان به سراغ مسائل و شبهات می رود و موشکافانه جنبه های مختلف را بررسی می کند. این موضوع حتی در تحلیل های تاریخی و حدیثی او مشهود است. تأملات عقلی این فرزانه در تحلیل و تفسیر قضایای اسلامی، اعم از مسائل فلسفی، اجتماعی و اخلاقی نیاز به بیان ندارد. کمتر مسال های است که از چشم تیزبین، ذهن نقاد و عقل وقاد وی دور مانده و مورد ارزیابی دقیق قرار نگرفته باشد.(4)
در تفسیر بارها دیده میشود که گویی از تعارض آیه ای با آیه دیگر پاسخ میدهد. شهدای از تناقض را مطرح و به آن جواب می دهد. به عنوان نمونه در آیه: «إِنِّی أُرِیدُ أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِی وَإِثْمِکَ فَتَکُونَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ وَذَلِکَ جَزَاءُ الظَّالِمِینَ» (5).که از زبان هابیل نقل میکند که می خواهم که تو با اقدام به قتل، گناه من و گناه خود را بر دوش گیری؛ این شبهه را مطرح می کند که به دوش کشیدن گناه دیگران هم با عقل ناسازگار است، هم با آیه: «أَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى» (6) هیچ باربرداری بار گناه دیگری را به دوش نمیکشد. لذا پاسخ میدهد که مخالفت با عقل نظری مشکل دارد، چون تنافی با احکام عقل عملی، مشکلی ندارد. گاهی براساس مصالح اجتماعی، جامعه حقوقی بدهی های مقتول را به عهده قاتل می گذارد. با ایه هم تنافی ندارد، زیرا می توان اعتبار کرد که گناهان مقتول به حساب قاتل گذارده شود، یعنی قاتل با کار خود گناهان مقتول را از آن خویش کرده و در حقیقت به سزای گناهان خود مؤاخذه می شود.(7)
یکی از ابعاد چشمگیر المیزان، جامعه گرایی تفسیر است. بی گمان این خصیصه برخاسته از اندیشه و گرایش های اجتماعی مؤلف آن است. این گرایش، نه تنها در تفسیرهای پیشینیان مورد توجه نبوده؛ بلکه در میان مفسرین معاصر، کسانی هستند که به این موضوع، بهای لازم را نداده اند و تنها در محدوده تبیین کلام وحی از منظر فردی و لوازم آن بحث کرده اند. علامه، در تفسیر، مباحثی همچون حکومت، آزادی، عدالت اجتماعی، نظم اجتماعی، مشکلات امت اسلامی، علل عقب ماندگی مسلمانان، حقوق زن، تنظیم حیات اجتماعی و ... را مطرح کرده است که نشان می دهد ایشان به مسائل اجتماعی، بهای لازم را میدهد و به قرآن، تنها از بعد فردی نگاه نمیکند.
مسائل بارز در تفسیر المیزان
از مسائل بارز در تفسیر المیزان، توجه به شبهات و اشکالات مخالفان و نقد و بررسی آنها است. گرچه شبهات کلامی اشاعره و معتزله و مرجثه و دیگر فرقه های مذهبی اسلام مورد توجه علامه بوده است، اما عنایت اساسی وی، به شبهات مادی گرایان و مستشرقین و پاسخ به آنها بوده است. در همین راستا یکی از بحث های ایشان، شبهه تعارض علم و دین، یا تعارض عقل و دین است که از سوی گروهی از فلاسفه غرب و روشنفکران خودی مطرح گردیده و در مناسبت های مختلف، به این موضوع حساسیت نشان داده است.از دیگر نکات قابل توجه این تفسیر، تلاش برای انطباق دین با تحولات زمان است. مرحوم علامه، گرچه کتاب مستقلی در باب اسلام و احتیاجات واقعی عصر نگاشته است و رابطه احکام ثابت و متغیر را بازگو می کند، اما در این تفسیر نیز، بخشی از مباحث خود را به این موضوع اختصاص می دهد و مطالبی در جامعیت دستورات دینی مطرح می کند. وی معتقد است: قرآن مشتمل بر جمیع علم و معارف است و می تواند پاسخگوی نیازهای معرفتی و هدایتی انسان باشد.(8)
یکی از جنبه های دیگر تفسیر، عنایت به بحث های کلامی است. شیوه علامه در این مباحث، بر اساس تحقیق و تتبع و ارائه برهان و استدلال در جهت اقناع مخاطب و بیان کلام وحی به زبان دیگر است، که رعایت جانب انصاف و پرهیز از تعصب، از نمونه های روشن آن است. بدین جهت، انگیزه علامه در نقل مباحث فلسفی در تفسیر معنای خاصی دارد. زیرا کسی که در مقام اثبات هماهنگی عقل و دین است، ناچار است که به تناسب از اندیشه های بشری و قواعد فلسفی کمک بگیرد و به این دسته از مباحث بپردازد.
به عنوان نمونه، در پاسخ به این شبهه عقلی که اگر کسی گناهی بزرگ انجام داد، چرا عذاب او جاودان خواهد بود و چرا خدا فرموده است: «وَقَالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا کَذَلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَیْهِمْ وَمَا هُمْ بِخَارِجِینَ مِنَ النَّارِ» (9) آنها را از جهنم بیرون نمی بریم. ایشان نخست دلیل جاودانگی عذاب را از آیات و روایات بیان میکند، آنگاه به تحلیل عقلی روی می آورد و در نهایت بر اساس مشی حکمت متعالیه از معاد، تحلیلی فلسفی ارائه می دهد و می گوید: اگر می گوییم خدا چنین کسی را به عذاب دائمی عذاب میکند، مانند این است که بگوییم خدا به آتش سوزندگی می دهد، نفس گناه عذاب است. بنابراین عذاب الهی به معنای انتقام گرفتن نیست، بلکه به معنای اثربخشی قابلیت و استعداد شخص گناهکار است. وانگهی اینکه اشکال کننده گفته، عذاب در صورتی رنج آور است که با طبع آدمی ناسازگار باشد؛ چه بسا اثر یک پدیده با طبع آدمی سازگار است، یعنی به سهولت از آن صادر می شود و قسری هم نیست، ولی آن اثر ناخوشایند و رنج آور است، مانند کسی که دچار کابوس می شود و طبع او به سهولت صورت های دهشتناک برای او پدید می آید و او از آنها رنج می برد. (10)
بنابراین، علامه فیلسوف، در زمینه طرح مباحث فلسفی نقل مباحث با هوشیاری برای دفاع از حریم وحی است. او هیچ گاه اصالت و اولویتی به مباحث علمی و فلسفی نمیدهد، از اصطلاحات آن در تفسیر استفاده نمی کند، گرچه در پرتو عقل و قواعد علمی، به رهیافت های خوبی اشاره میکند.
شیوه علامه طباطبایی در تفسیر به این شرح است که در آغاز، چند آیه از یک سوره را می آورد، پس از آن، به بخشی تحت عنوان بیان آیات که شامل مباحث موضوعی است می پردازد. در این قسمت غالبا مباحث لغوی، ادبی، توضیح معانی آیه با توجه به آیات نظیر و مشابه و مسائل دلالتی آیه مطرح می شود. سپس در بخشی دیگر، نقل و نقد احادیث و اخبار آغاز می گردد. در این قسمت علامه از منابع گوناگون حدیثی فریقین سود می جوید و عمده مطالب (بحث روایتی) را نقل و نقد دلالتی این دسته از اخبار تشکیل می دهد. از این قسمت که بگذریم، مباحث مستقل موضوعى تفسیر المیزان شایان ذکر است. زیرا مباحثی عمیق و گسترده در زمینه گوناگون در این قسمت دیده می شود که کمتر در تفاسیر عصر یافت می گردد.
درباره تفسیر المیزان کارهای گوناگونی انجام شده است. این تفسیر به زبان فارسی، انگلیسی و اردو ترجمه شده، سه نوع فهرست فارسی و عربی تهیه گردیده، پژوهش های تحلیلی و انتقادی گوناگون تفسیری درباره این کتاب انجام شده؛ و اخیرا وجیزه ای در یک جلد (خلاصه شرح های بیانی المیزان) به نام خلاصة المیزان در بیروت به چاپ رسیده است.
آقای الیاس کلانتری تمام تفسیر را با نام «مختصر المیزان» خلاصه کرده است.(11) البته کارهای متنوع دیگری در زمینه استخراج مباحث موضوعی، چون مباحث توحید، نبوت، معاد و امامت به صورت مستقل انجام شده که همه اینها نشان دهنده اهمیت و عنایت محققان به این تفسیر است.
پی‌نوشت‌ها:
1- خضیر جعفر، تفسیر القرآن بالقرآن عند العلامة الطباطبائی، ص ۱۶
2- به عنوان نمونه در پاسخ تفسیری خود درباره انتساب کارهای آشکار و پنهان انسان به خدا فصلی را در تفسیر با عنوان: کلام فی استناد مصنوعات الانسان الى الله سبحانه در جلد اول ص ۴۰۰ اختصاص می دهد.
3- علامه طباطبایی، المیزان، ۵، ص۲۵۵، از چاپ بیروت، ۵، ص۴۱۵، ترجمه: محمد باقر موسوی همدانی، چاپ قم، جامعه مدرسین.
4- عقل گرایی و موشکافی های دقیق تنها مورد تعجب دانشمندان شیعه قرار نگرفته است، بلکه از نظر قرآن پژوهانی چون دکتر «فهد الرومی» از علمای «سلفی مذهبه کشور عربستان در کتاب «اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشره»، ج ۱، ص ۲۴۹، مورد ستایش قرار گرفته است. تفصیل این گفتار را نیز می توانید در کتاب: «المفسرون حیاتهم و منهجهم»، ذیل بحث از تفسیر المیزان، ملاحظه کنید
5- سوره مائده، آیه۲۹
6- سوره نجم، آیه ۲۸
7- المیزان، ج ۵، صص ۳۰۴-۳۰۵.
8- درباره اندیشه اجتماعی این تفسیر با تفصیل بیشتر نگاه کنید: ایازی، سید محمدعلی، اندیشه اجتماعی در تفسیر المیزان، مجله مبین شماره ۲، ص۸ (پیش شمار). همچنین درباره دیدگاه علامه در مسأله جامعیت به کتاب این نویسنده جامعیت قرآن، ص ۱۰۴، انتشارات کتاب مبین، مراجعه کنید.
9- سوره بقره، آیه ۱۶۷
10- المیزان، ج ۱، صص ۴۱۲-۴۱۵.
11- درباره روش کاری آقای کلانتری نگاه کنید: مجله بینات، شماره ۶، ص۱۸۴.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 993-985
