شناسنامه تفسیر
| نام معروف | النکت و العیون، تفسیر ماوردی |
| مؤلف | ابوالحسن علی بن محمدبن حبیب الماوردی البصری |
| تولد | ۳۶۴ ق |
| وفات | ۴۵۰ق |
| مذهب | شافعی |
| زبان | عربی |
| تاریخ تألیف | قرن پنجم |
| تعداد مجلدات | ۶ جلد ی |
| مشخصات نشر | بیروت، دارلکتب العلمیة، الطبعة الأولى، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م. تحقیق و تعلیق از السید بن عبد المقصود بن عبدالرحیم. |
معرفی مفسر و تفسیر
ماوردی، از جمله عالمان و مفسران به نام قرن چهارم و پنجم است. او در بصره تولد یافت. تحصیلات خود را در همان شهر آغاز کرد و برای تکمیل آن به بغداد کوچ نمود. در آنجا حدیث، فقه و دیگر علوم اسلامی را آموخت. کتاب های تفسیری، فقهی، سیاسی، اجتماعی و اخلاقی خود را در پررونق ترین دوران و عصر طلایی بغداد تألیف کرد. البته چون به مراتب علمی رسید، زمینه تدریس او در شهر بغداد و بصره فراهم شد و به مسافرت به شهرهای دیگر روی آورد و پس از دوره ای به تألیف کتب تفسیر قرآن روی آورد. این آثار همگی حاکی از خردورزی و دانش او به علم حدیث، فقه، ادب، نحو، فلسفه، سیاست، علوم اجتماعی و اخلاق، است. مشخصه اصلی زندگی ماوردی، تصدی قضاوت در شهرهای بزرگ بلاد اسلامی بود، تا آنجا که به لقب قاضی القضات نائل گشت. شغل قضاوت، منشأ آشنایی او با مشکلات حقوقی، اجتماعی و سیاسی مردم و تدوین قوانین و احکام شرعی و عرفی شد. لذا کتاب احکام السلطانیه را نوشت. ماوردی در سال ۴۵۰ ق وفات یافت و در باب الحرب بغداد دفن گردید.(1)از ماوردی، جز تفسیر، آثار گوناگونی به جای مانده است که برخی از آنها عبارتند از: الأحکام السلطانیة، أدبی الوزیر (قوانین الوزارة و سیاسة الملک)، ادب الدنیا و الدین، اعلام النبوة، ادب القاضی و الحاوى الکبیر (موسوعة فقیهة).
در تفسیر النکت و العیون، مباحث لغوی، اهمیت و جایگاه ویژه ای دارد. از این رو، کلمات اصلی و نا آشنا، طرح و مورد بحث و تفسیر قرار می گیرد.
به صورت کلی این تفسیر با جهت گیری ادبی و کلامی نامبردار است. مفسر برای کشف معانی، به شواهد ادبی و شعری روی می آورد. عبارات ماوردی بسیار کوتاه، فشرده و گویا است. در مقدمه کتابش درباره انگیزه تدوین کتاب و روش تفسیری خود چنین می نویسد:
«وکان الغامض الخفی لا یعلم إلا من وجهین: نقل و اجتهاد جعلت کتابی هذا مقصورا على تأویل ما خفی علمه، و تفسیر ما غمض تصوره و فهمه، و جعلته جامعة بین أقاویل السلف والخلف، و موضحة عن المؤتلف والمختلف، و ذاکرة ما سنح به الخاطر من معنى یحتمل»، چون کلمات روشن قرآن با تلاوت آشکار است، این، کلمات غامض و مخفی است که به جز از دو راه آشکار نمی گردد. یا باید از راه نقل و گفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و صحابه و تابعین، معانی آن را به دست آورد و یا باید اجتهاد کرد؛ من کتاب خود را تنها در این بخش مقید کردم و فقط در توضیح کلمات غامض و مخفی و تفسیر و تبیین آن قرار دادم و از سخنان پیشینیان و معاصران سود جستم».
به عنوان مقدمه، فصولی را به مباحث علوم قرآنی اختصاص می دهد و مسائل تقسیمات چهارگانه سوره های قرآن (طوال، مثانی، مئین، مفصل)، معانی سوره و آیه، اعجاز قرآن، لزوم تدبر و تأمل در معنای قرآن و جواز اجتهاد در استخراج معانی قرآن از فحوای الفاظ را به بحث می گذارد. از نکات برجسته تفسیر النکت و العیون، توجه ویژه به مسائل حقوقی و مورد ابتلاء در امر قضاوت است که وی در تفسیر به مثال ها و شواهد آن می پردازد و از این جهت جلوه تفسیر عصری پیدا میکند و نقش آگاهی ها و درک مشکلات اجتماعی مردم در شکل ارائه تفسیر را نمایان می سازد.
روش ماوردی در النکت والعیون، نقد و بررسی در کنار نقل اقوال است. او با آنکه از فشرده تفاسیر قرن پنجم است که به لغت و ادب توجه میکند و تفسیر او اجتهادی و تلاش برای بیان معانی و شرح کلمات است.
جهت گیری های عمده ماوردی به اعتزال می ماند. بدین جهت، بسیاری را اعتقاد بر آن است که ماوردی، از معتزله بوده است، گرچه در فقه، تابع مذهب شافعی است. أبو عمرو بن الصلاح: او را بدین جهت متهم به اعتزال میکند که او آیات مربوط به فعل انسان را به خود انسان نسبت می دهد و نه به خدا، آنگونه که اشاعره و سلفیه منسوب به خدا می سازند، مثل تفسیر: «إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ إِفْکًا إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْکُرُوا لَهُ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»(2) که می گوید: «لا یشاء عبادة الأوثان». و درباره «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ ». (3) معناه: حکما بأنهم أعداء، أو ترکناهم على العداوة، فلم تمنعهم منها. به همین دلیل در مسلک این گروه به صراحت آمده: تفسیره عظیم الضرر، هر چند که خود در قرن پنجم و در شهر بغداد آن را کتمان میکند و در مواردی گویا مانند خلق قرآن و در قدر با آنان همراهی نمیکند و بارها این آیه: «إِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ» (4) را این گونه تفسیر می کند: بحکم سابق وی به قرائات و اختلاف آنها، عنایت ویژه دارد و هر جا که در تفسیر، محل بحث و چالش باشد، متعرض آن می شود. در مجموع، تفسیری مختصر است و در تقسیم بندی تفاسیر، از تفاسیر اجتهادی عقلی به شمار می رود.
تفسیر ماوردی به گونه ای مورد توجه تفاسیر بعدی قرار گرفته و چون آهنگ استقلال و نظر در پیش گرفته مورد نقد و بررسی واقع شده است، از او کسانی در مکتب اشعری مانند ابن جوزی در «زادالمسیر»، و قرطبی در تفسیر الجامع لأحکام القرآن» نقل قول و استشهاد میکنند.
درباره روش شناسی این تفسیر مقالات و رساله هایی نگاشته شده که از آن جمله: منهج الماوردی فی تفسیره النکت والعیون للامام العلامة ابی الحسن علی بن محمد بن حبیب الماوردی ۳۶۴-۴۵۰ق المصف: بدر محمد الصمیط، در سال تحصیلی ۱۴۰۷ - ۱۴۰۶ق کارشناسی ارشد، ۵۷۲ ص، با إشراف: د. عبدالوهاب عبد الوهاب فاید، جامعة أم القرى /کلیة الشریعة و الدراسات الإسلامیة قسم الکتاب و السنة.
پی‌نوشت‌ها:
1- سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص ۶۵- ۶۸
2- سوره عنکبوت، آیه 17
3- سوره أنعام، آیه ۱۱۲
4- سوره قمر، آیه ۴۹
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 1006-1003
