خشک سالي، تهديدي براي پل هاي زاينده رود (1

چکيده
 

وجود خشک سالي و خشک شدن آب زاينده رود در طي چند سال گذشته سؤالاتي را در مورد تأثير اين خشک سالي بر پل هاي زاينده رود به ويژه پل هاي تاريخي آن پيش رو گذاشته است که تلاش براي پاسخ گويي به اين سؤالات مي تواند ذهن نگران دوستداران ميراث طبيعي شهر فرهنگي اصفهان را به سمت ارائه ي راه حل هاي علمي و عملي سوق مي دهد.
در اين مقاله به مروري بر تاريخچه ي پل هاي زاينده رود پرداخته شده است و وضعيت منابع آب در اصفهان، پديده ي فرو نشست زمين، مقابله با فرونشست، و روش هاي ترميم و مقاوم سازي پي سازه هاي تاريخي براي مقابله با فرونشست مورد بررسي قرار گرفته است.

مقدمه
 

ساخته هاي طبيعت و ساخته هاي دست بشر همواره در معرض تهديد عوامل طبيعي و نيز تخريب هاي ناشي از عملکردهاي انساني هستند. احساس مسؤليت، افرادي را که در هر جامعه زندگي مي کنند به تحليل اين عوامل تخريب و ارائه ي راه حل براي آنها وادار مي سازد. عدم شناخت و آگاهي نسبت به عوامل تخريب و خطرات مختلف حاصل از آنها توسط انسان هايي که در محيط هاي با ارزش والاي فرهنگي زندگي مي کنند، همواره يک عامل مشترک در کشورهاي در حال توسعه بوده است. اين عدم آگاهي ممکن است منجر به چشم پوشي از برخي خطرات و در نتيجه آماده نبودن براي محافظت در برابر آنها گردد.
به طور کلي چهار عامل عمده ممکن است باعث تخريب ساخته هاي طبيعت و ساخته هاي دست انسان در جوامع مدني گردد. اول، عوامل طبيعي مانند زلزله، سيل و خشک سالي. دوم، عوامل اقتصادي مانند توسعه ي زيرساخت هايي از قبيل فرودگاه ها، راه ها و يا مترو، و يا توسعه ي کشاورزي يا آلودگي هوا. سوم، عوامل اجتماعي، مانند رشد جمعيت و يا بي توجهي. چهارم، عوامل مرتبط به ضعف سازماني و مديريت.
مطالعات انجام گرفته نشان مي دهد که بعد از جنگ جهاني دوم و با توسعه ي اقتصادي در جهان، در کشورهاي در حال توسعه عوامل اقتصادي (به ويژه توسعه ي لجام گسيخته بدون توجه به بافت و فرهنگ جامعه) و نيز عوامل مرتبط با ضعف سازماني، خسارات بيش تري نسبت به عوامل طبيعي ( مانند خشک سالي) به ساخته هاي طبيعت و ساخته هاي دست بشر، به ويژه در بخش ميراث فرهنگي و ميراث طبيعي، که در اين کشورها در اختيار افراد جامعه بوده است وارد آورده اند [1 و 2]. اين موضوع نيز قابل بررسي خواهد بود که در مسئله ي خشک سالي زاينده رود و خسارات وارد آمده آيا عامل طبيعي (يعني خود خشک سالي) مهم ترين عامل بوده است يا ساير عوامل برشمرده شده در قبل که اثرات مخرب خشک سالي را تشديد نموده اند.
در مقاله ي پيش رو نخست خلاصه اي در ارتباط با پل هاي اصفهان آورده شده است. سپس وضعيت منابع آب به طور خلاصه بيان گرديده است. در انتها پديده ي فرونشست زمين و راهکارهاي مقابله با آن تشريح گرديده است.

پل هاي اصفهان
 

پل هاي تاريخي
 

در حال حاضر پل هاي کله، زمان خان، بابا محمود، فلاورجان، مارنان، سي و سه پل (الله وردي خان)، پل جويي، پل خواجو، پل شهرستان، پل چوم، پل دشتي، و پل ورزنه از پل هاي موجود بر روي رودخانه هاي زاينده رود هستند [3، 4]. مشخصات برخي از اين پل ها به شرح زير است:

پل زمان خان
 

اين پل در 29 کيلومتري شمال شهرکرد و 6 کيلومتري شهر سامان واقع است. در سال 1022 هجري قمري توسط زمان خان، يکي از رؤساي ايل بختياري ساخته و در سال 1322 مرمت شده است. نوعي پلان آن دو دهانه ي قوسي بر روي صخره هاي سنگي طبيعي است. در تمام بدنه و تاق هاي آجر با ملات گچ و خاک استفاده شده است. در پايه ها از سنگ استفاده شده و پايه ها بر روي صخره ي سنگي قرار دارند.

پل بابامحمود
 

اين پل جنب روستاي سهر و فيروزان واقع در 14 کيلومتري جنوب فلاورجان قرار دارد. زمان ساخت اين پل به دروه ي ايل خاني (قرون هفتم و هشتم هجري) توسط بابامحمود اشترگاني برمي گردد. تعميرات آن در دوره ي صفوي و قاجار انجام شده است. پلان آن داراي 15 چشمه با تاق جناغي و دهليزهاي بلند و باريک بر روي پايه ها و آب برهاي نيم دايره است. مصالح ساختماني آن شامل سنگ در پايه ها، آجر با ملات گچ و خاک در تاق هاست. اين پل به شماره ي 34 ثبت تاريخ گرديده است.

پل مارنان
 

اين پل که جنب پارک ساحلي بوستان در جنوب غربي شهر اصفهان قرار دارد، در زمان صفويه ساخته شده است. پلان آن داراي 17 چشمه با تاق جناغي و آب برها به صورت نيم دايره با دهليزهاي بزرگ است. مصالح ساختماني به کار رفته در بستر رودخانه و پايه ها سنگ و ساروج و در بدنه و تاق هاي آجر با ملات گچ و خاک است (شکل هاي 1 تا 3).

سي وسه پل
 

اين پل که بين خيابان هاي چهارباغ عباسي و چهارباغ بالا قرار دارد، توسط الله وردي خان در فاصله ي سال هاي 1005 تا 1011 هجري قمري ساخته شده است. اين پل دوطبقه در طبقه ي زيرين داراي سي ودو چشمه با تاق جناغي با آب برهاي نيم دايره، و در بخش طولي طبقه ي زيرين داراي راهروهاي عريض و بزرگ با تاق هاي چهاربخش است. طبقه ي فوقاني شامل يک معبر اصلي و دو پياده رو با ايوانچه و غرفه هاي جالب است. مصالح ساختماني اين پل شامل سنگ با ملات ساروج در پايه ها و برج هاي کناري و آجر با ملات گچ در تمام بدنه و تاق هاست، اين پل به شماره ي 110 ثبت تاريخي شده است (شکل هاي 4 و 5).

پل جويي
 

اين پل که در خيابان کمال اسماعيل و بين سي و سه پل و پل خواجو قرار دارد در سال 1065 هجري قمري ساخته و در سال 1319 تعمير شده است. اين پل داراي 21 دهانه با تاق جناغي، دو اتاقک کوچک در وسط، و آب برهاي مثلثي شکل است. در پايه هاي آن سنگ تراش با ملات ساروج و در تمام بدنه و تاق ها آجر با ملات گچ به کار رفته است. اين پل به شماره ي 1305 ثبت تاريخي شده است (شکل هاي 6 و 7).

پل خواجو
 

اين پل بين خيابان هاي چهارباغ صدر و بلوار فيض واقع است. اين بنا در سال 1060 هجري قمري ساخته و در سال 1290 تعمير شده است. اين پل به صورت دو طبقه به 21 دهانه با تاق جناغي است. طبقه ي زيرين داراي راه روهاي طويل در جهت طولي پل و طبقه ي فوقاني شامل گذرگاه اصلي و پياده رو با غرفه ها و تاق هاي تودرتو و يک اقامتگاه تفريحي است. در ساخت پل از سنگ هاي بزرگ در پايه ها و از آجر با ملات گچ در تمام بدنه و تاق ها، و از کاشي به عنوان مصالح تزئيني استفاده شده است. اين پل به شماره ي 111 به ثبت تاريخي رسيده است (شکل هاي 8 و 9).

پل شهرستان
 

اين پل در 4 کيلومتري شرق پل خواجو در محله ي شهرستان واقع است. شالوده ي اين پل ساساني است. داراي 11 چشمه با تاق هاي هلالي، آب برهاي نيم دايره، دهليز بر روي پايه ها، و يک ساختمان راه دارخانه بر روي چشمه هاي شمالي است. پايه ها و بدنه هاي آن از سنگ و ساروج، و تاق هاي آن از آجر ساخته شده اند. شماره ي ثبت تاريخي آن 889 است (شکل هاي 10 و 11).

پل چوم
 

پل چوم در مجاورت روستاي چوم در 6 کيلومتري شرق پل شهرستان واقع شده است. زمان ساخت آن مربوط به قبل از صفوي و صفوي، و داراي 11 دهانه، شامل 8 دهانه ي مساوي و 3 دهانه با عرض هاي متفاوت است. در پايه هاي اين پل سنگ و ساروج و در بدنه و تاق ها آجر با ملات گچ به کار رفته است.

پل ورزنه
 

اين پل در روستاي ورزنه در 120 کيلومتري شرق اصفهان در دوره ي صفوي در دو مرحله بر روي زاينده رود ساخته شده است. بخش جنوبي آن داراي 7 دهانه و بخش شماي آن داراي 3 دهانه با تاق جناغي و آب برهاي نيم دايره است. سنگ با ملات ساروج در پايه ها و آجر با ملات گچ در بدنه و تاق ها به کار رفته است. اين پل به شماره ي3/1434 به ثبت تاريخي رسيده است.

پل هاي جديد
 

طي چند دهه ي گذشته تعدادي پل از جنس فولاد يا بتن بر روي زاينده رود ساخته شده است که در محدوده ي شهر اصفهان مي توان به پل وحيد (شکل 12)، پل فلزي (شکل 13)، پل ابوذر (آذر)(شکل 14)، پل فردوسي (شکل 15)، پل بزرگمهر (شکل 16) و پل غدير (شکل 17) اشاره نمود.

منابع آب در اصفهان
 

کشور ايران از نظر اقليمي کشوري خشک است و حوضه ي زاينده رود که بخشي از حوزه ي مرکزي ايران را تشکيل مي دهد از خشک ترين حوضه هاي آبريز کشور است. در وضعيت حاضر نه تنها موقعيت اقليمي، بلکه عدم تعادل بين منابع و مصارف و وقوع دوره هاي خشک سالي باعث بحران آب در استان و شرايط پيچيده در حوضه ي زاينده رود گرديده است.
استان اصفهان با ميانگين بارندگي حدود 120 ميلي متر در سال در زمره ي مناطق خشک و کم آب کشور محسوب مي شود . در بخش وسيعي از نواحي شرقي اين استان ميانگين بارندگي سالانه به ندرت حتي به رقم 100 ميلي متر در سال مي رسد.
حدود 1/9 ميليارد مترمکعب آب مصرفي استان اصفهان از منابع سطحي و 5/5 ميليارد مترمکعب از منابع زيرزميني تأمين مي شود. منابع آبي زيرزميني استان اصفهان از 35 دشت و 46 هزار حلقه ي چاه تأمين مي گردد. در سال هاي اخير افزايش مصرف از يک سو و خشک سالي در استان از سوي ديگر، ميزان برداشت از اين منابع زيرزميني را افزايش داده است. آب در استان در سه بخش کشاورزي، صنعتي و شرب به مصرف مي رسد.

پي نوشت
 

1- استاديار مهندسي هيدروليک، گروه عمران، دانشکده فني و مهندسي، دانشگاه اصفهان
2- استاديار ژئوتکنيک، گروه عمران، دانشکده فني و مهندسي، دانشگاه اصفهان
3- دانشيار مهندسي سازه، گروه عمران، دانشکده فني و مهندسي، دانشگاه اصفهان
 

منبع:ماهنامه فني – تخصصي دانش نما 175 – 174
/ن