ضریح، سازه مشبّکی از طلا، نقره، مس یا چوب و جز آن است که بر روی قبر امام، امامزاده یا بزرگان مذهبی می‌نهند. از تاریخچه پیدایش ضریح و تغییر و تحول آن به شکل کنونی اطلاع دقیقی در دست نیست.
اما ضریح به معنای اتاقک و صندوق از قرن نخست قمری رایج بوده است. ظاهراً پیشینه ضریح به شکل کنونی (مشبک و از نقره و مس)به دوره صفویه برمی‌گردد.
ضریح امام حسین(ع) سازه مشبک و شش‌گوشه‌ای است که بر مرقد امام حسین(ع) نهاده شده است. عضدالدوله دیلمی برای نخستین بار ضریحی از جنس چوب ساج و تزیین شده با عاج را روی قبر امام حسین(ع) نصب کرد.
و قبر را با پارچه‌های گران‌بهای دیباج پوشاند و بعد از او حاکمان و شاهان شیعی ضریح را تعمیر و یا تعویض کردند.
چگونگی دفن حضرت سیدالشهدا ـ علیه‌السلام ـ و یاران
پاسخ: در میان اقوال مورخان درباره چگونگی دفن حضرت سیدالشهدا ـ علیه‌السلام ـ و یاران باوفای آن حضرت اندک تفاوتی، دیده می‌شود؛ جهت روشن شدن موضوع به تشریح بعضی از آنها می‌پردازیم:
روایتی اول از منظر از شیخ مفید
مرحوم مفید پس از ذکر اسامی هفده نفر از شهیدان بنی‌هاشم که همگی از برادران و برادرزادگان و عموزادگان امام حسین ـ علیه‌السلام ـ بودند، می‌فرماید:
آنان پایین پای آن حضرت در یک قبر (گودی بزرگ) دفن شدند و هیچ اثری از قبر آنان نیست و فقط زائران با اشاره به زمین در طرف پای امام ـ علیه‌السلام ـ آنان را زیارت می‌کنند و علی بن الحسین ـ علیهم‌السلام ـ (علی‌اکبر) از جمله آنان است؛ برخی گفته‌اند: محل دفن علی‌اکبر نسبت به قبر امام حسین ـ علیه‌السلام ـ نزدیک‌ترین محل است.(1)
روایت دوم از منظر شیخ مفید
و نیز می‌گوید: پس از بازگشت عمر بن سعد از کربلا، جماعتی از بنی‌اسد که در غاضریه سکونت داشتند، آمده و بر پیکر امام حسین ـ علیه‌السلام ـ و یارانش نماز گذاردند و آن حضرت را همان جایی که الآن قبر اوست، دفن کردند .
و علی بن الحسین (علی‌اکبر) ـ علیه‌السلام ـ را در پایین پای پدر به خاک سپردند؛ سپس برای دیگر شهیدان از اهل‌بیت و اصحاب، حفیره‌ای کندند و همه آنان را در آن حفیره به‌صورت دسته جمعی دفن کردند و عباس بن علی ـ علیه‌السلام ـ را در راه غاضریه، در همان محلی که به شهادت رسید و اکنون قبر اوست به خاک سپردند. (2)
از مجموع این روایت‌ها و آن چه نزدیک تر به منطق به نظر می‌رسد، آن چیزی است که شیخ مفید(ره) در کتاب «الارشادات» آورده است.او در بخشی از این کتاب نام ۱۷ نفر از شهدای بنی هاشم در روزعاشورا را ذکر کرده و نوشته است: آنان پایین پای آن حضرت در یک قبر (گودی بزرگ) دفن شدند .
و هیچ اثری از قبرشان نیست و فقط زائران با اشاره به زمین در طرف پای امام(ع) آنان را زیارت می‌کنند و حضرت علی بن الحسین(ع) یعنی حضرت علی اکبر(ع) از جمله این شهدای بزرگ هستند.
دفن امام حسین(ع) و حضرت عباس توسط امام سجاد علیه السلام.
در بعضی از روایات آمده است: امام سجاد ـ علیه‌السلام ـ (با قدرت امامت و ولایت) به کربلا آمد و بنی‌اسد را سرگردان یافت، چون که میان سرها و بدن‌ها جدایی افتاده بود و آنها راهی برای شناخت نداشتند؛
امام زین‌العابدین ـ علیه‌السلام ـ از تصمیم خود برای دفن شهیدان خبر داد؛ آنگاه به جانب جسم پدر رفت، با وی معانقه کرد و با صدای بلند گریست؛ سپس به‌سویی رفت و با کنار زدن مقداری کمی خاک قبری آماده ظاهر شد، به‌تنهایی پدر را در قبر گذاشت و فرمود:
با من کسی هست که مرا کمک کند و بعد از هموار کردن قبر، روی آن نوشت: «هذا قبر الحسین بن علی بن ابی‌طالب الّذی قتلوه عطشاناً غریباً»؛ این قبر حسین بن علی بن ابی‌طالب است؛ آن حسینی که او را با لب تشنه و غریبانه کشتند. پس از فراغت از دفن پدر به‌سراغ عمویش عباس ـ علیه‌السلام ـ رفت و آن بزرگوار را نیز به تنهایی به خاک سپرد.
سپس به بنی‌اسد دستور داد تا دو حفره آماده کنند، در یکی از آنها بنی‌هاشم و در دیگری سایر شهیدان را به خاک سپردند؛ نزدیک‌ترین شهیدان به امام حسین ـ علیه‌السلام ـ فرزندش علی‌اکبر ـ علیه‌السلام ـ است؛ (3)
سخن امام صادق علیه السلام در مورد قبر سید الشهدا علیه السلام
امام صادق ـ علیه‌السلام ـ در این‌باره به عبدالله بن حماد بصری فرموده است: امام حسین ـ علیه‌السلام ـ را غریبانه کشتند، بر او می‌گرید کسی که او را زیارت کند، غمگین می‌شود و کسی که نمی‌تواند او را زیارت کند، دلش می‌سوزد برای کسی که قبر پسرش را در پایین پایش مشاهده کند. (4)
گرچه بعضی از مطالب در کیفیت به خاک سپاری امام حسین ـ علیه‌السلام ـ و اینکه چه کسی امام حسین ـ علیه‌السلام ـ را دفن کرده، در این نقل‌ها متفاوت است، ولی از مجموع آنها یک نکته قابل استفاده است که به‌عنوان نتیجه ارائه می‌گردد و آن اینکه: قبر علی‌اکبر ـ علیه‌السلام ـ در پایین پای امام حسین ـ علیه‌السلام ـ قرار دارد.
دلیل شش گوشه بودن قبر امام حسین از منظر آیت الله مکارم شیرازی
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در نوشتاری پیرامون دلیل شش گوشه بودن قبر امام حسین(ع) آورده است: طائفه بنى اسد که در غاضریه محلهاى نزدیک کربلا منزل داشتند، پس از تخلیه کربلا از سپاه ابن سعد به کربلا آمدند و آن بدنهاى پاک را در خاک و خون مشاهده کردند. (5)
آنان از زن و مرد فریادشان به ناله و شیون بلند شد. وقتى که مصمم شدند آن بدن هاى پاک را دفن کنند، چون نه سر در بدن داشتند و نه لباسى بر تن، هیچ یک را نمى شناختند.
لذا متحیر و سرگردان بودند که چه کنند، ناگاه امام سجاد علیه السلام از سمت صحرا به سوى آنان آمد و شهدا را به آنها معرفى کرد. و قبل از همه به دفن پیکر پاک امام حسین علیه السلام اقدام فرمود. (6)
او در گوشه اى از کربلا کمى خاک را کنار زد، قبرى ساخته و پرداخته آشکار شد، دست ها را زیر بدن قرار داد و به تنهایى به داخل قبر برد و فرمود: «با من کسانى هستند که مرا یارى کنند».
چون بدن را در قبر نهاد صورت مبارکش را بر گلوى بریده پدرش گذاشت و در حالى که باران اشک چون ابر بهارى بر گونه هایش جارى بود، فرمود:
«طُوبى لِأَرْضٍ تَضَمَّنَتْ جَسَدَکَ الطّاهِرَ، فَإنّ الدُّنْیا بَعْدَک مُظْلِمَهٌ وَالْآخِرَهُ بِنُورِکَ مُشْرِقَهٌ، أَمَّا اللَّیْلُ فَمُسَهَّدٌ وَالْحُزْنُ فَسَرْمَدٌ، أَوْ یَخْتارَ اللَّهُ لِأَهْلِ بَیْتِکَ دارَکَ الَّتی أَنْتَ بِها مُقیمٌ وَعَلَیْکَ مِنّی السَّلامُ یَابْنَ رَسُولِ اللَّه وَرَحْمَهُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ؛
خوشا به آن زمینى که پیکر پاک تو را در برگرفته، دنیا پس از تو تاریک شد و آخرت به نور جمال تو روشن گشت. شبها دیگر خواب به سراغم نمىآید و اندوهم پایانى نخواهد داشت.
تا آن زمان که خداوند اهل بیت تو را به تو ملحق کند و در کنار تو جاى دهد. درود و سلامم بر تو باد اى فرزند رسول خدا و رحمت و برکات خدا بر تو باد»(7)
آن حضرت آنگاه از قبر خارج شد و آن را از خاک پوشاند و با انگشت روى قبر نوشت: «هذا قَبْرُ الحُسَیْنِ بنِ عَلِیِّ بنِ أبیطالِب الَّذِی قَتَلُوهُ عَطْشاناً غَریباً؛ این قبر حسین بن على علیه السلام است که او را با لب تشنه و غریب کشتند»(8)
سپس بدن پاک على اکبر علیه السلام پایین پاى حضرت به خاک سپرده شد و بقیه شهدا از بنى هاشم و اصحاب نیز در یک قبر دسته جمعى پایین پاى امام علیه السلام دفن شدند. (9)
آنگاه امام سجاد علیه السلام، قوم بنى اسد را به طرف نهر علقمه محل شهادت حضرت عباس قمر بنى هاشم راهنمایى کرد. و پیکر پاک آن حضرت را در همانجا دفن نمودند.
امام زین العابدین علیه السلام در حال دفن عمویش گریه سوزناکى کرد و فرمود: «عَلَى الدُّنْیا بَعْدَکَ الْعَفا یا قَمَرَ بَنی هاشِمٍ وَعَلَیْکَ مِنّی السَّلامُ مِنْ شَهیدٍ مُحْتَسَبٍ وَ رَحْمَهُ اللَّهِ وَبَرَکاتُهُ؛
اى قمر بنى هاشم! بعد از تو خاک بر سر دنیا، بر تو درود مى فرستم و رحمت و برکات خداوند را براى تو طلب مى کنم».(10)
سپس بنى اسد «حبیب بن مظاهر» را که بزرگ قبیله آنان بود، جداگانه همانجایى که اکنون هست دفن نمودند. (11)
ضریح سید الشهدا از منظر عبدالرزاق حسنی
عبدالرزاق حسنی ضریح امام حسین ـ علیه‌السلام ـ را چنین توصیف کرده است:«ضریح امام حسین ـ علیه‌السلام ـ عبارت است از: یک بلندی (صندوق مانند) چوبی که به عاج زینت شده و روی آن دو مشبک (12)
قرار دارد، مشبک داخلی از فولاد گران‌قیمت و مشبک خارجی از نقره روشن سفید است... به مشبک خارجی مشبک دیگری بدون اینکه مانعی بین آن دو باشد، متصل است .
و فقط از هر طرف به‌اندازه یک متر کوتاه‌تر از مشبک خارجی متعلق به امام حسین ـ علیه‌السلام ـ است و زیر آن مشبک قبر علی بن الحسین ـ علیهم‌السلام ـ است که همراه پدر در یک روز شهید شده و در کنار پدر دفن گردیده است. (13)
تاریخچه ساخت ضریح امام حسین علیه السلام
در ادامه به اختصار به تاریخچه ساخت ضریح بر روی قبر مطهر امام حسین (علیه‌السلام) و سازندگان آن اشاره می‌کنیم:
ضریح قبر امام حسین (علیه‌السلام)، ضریحی شش گوشه بوده که بر روی قبر مطهر امام حسین (علیه‌السلام) در کربلا قرار دارد.در طول تاریخ، حاکمان و پادشاهان مختلف در ساخت و ساز و تزیین حرم مطهر امام حسین (علیه‌السلام) همت گماشته‌اند.
عضدالدوله دیلمی
اولین ضریح بر روی قبر ایشان از جنس چوب بود و توسط عضد الدوله دیلمی ساخته شد. در سال ۳۷۱ه ق عضدالدوله دیلمی از امرای آل بویه برای نخستین بار ضریحی از جنس چوب ساج و تزیین شده با عاج روی قبر امام حسین (علیه‌السلام) نصب کرد و قبر را با پارچه‌های گران‌بهای دیباج پوشانید.
فتحلی‌شاه قاجار
در سال ۱۲۱۳ ه. ق، فتحعلی‌شاه قاجار به ملک‌الشعرای دربار خود، فتحعلی‌خان صبای کاشانی، دستور داد که ضریحی نقره‌ای بر قبر امام حسین(ع) نصب کند. او نیز صنعتگران را مامور کرد تا ضریح را بسازند و برخی اشعار خود را در مدح و رثای امام حسین(ع) بر ضریح نوشت.
ساخت ضریح، پنج ماه طول کشید و آن را دید. سپس در سال ۱۲۱۸ ه. ق، محمدحسین قراگوزلو، حاکم همدان، این ضریح را به کربلا منتقل و بر قبر شریف حضرت سیدالشهداء (علیه‌السّلام)، نصب کرد. (14)
انیس‌الدوله همسر ناصرالدین‌شاه
در دوره ناصرالدین‌شاه نیز یکی از زنان وی، به نام انیس‌الدوله، ضریح دیگری را از نقره، برای نصب بر قبر شریف امام(ع) هدیه نمود که طول آن، ۸۰/ ۴ متر و ارتفاع آن، ۷۰/ ۱ متر بود. (15)
طاهر سیف‌الدین
طاهر سیف‌الدین، داعی مطلق پیشین فرقه بُهره هند که از فرقه‌های اسماعیلیان به شمار می‌آید، پس از زیارت کربلا در سال ۱۳۵۵ ه. ق، تصمیم گرفت ضریح جدیدی را به حرم مطهر امام حسین(ع) هدیه کند.
ضریح اهدایی وی که با ضریح قاجاری تعویض شد، از نقره خالص، و طول، عرض و ارتفاع آن، به ترتیب ۵/ ۵، ۵/ ۴ و ۷/ ۳ متر بود. (16)
ضریح قدیمی امام حسین علیه السلام
کار ساختن این ضریح، در سال ۱۳۵۸ ه. ق به پایان رسید و طی مراسمی رسمی با حضور داعی مزبور، رونمایی شد. برخی شعرای شیعه، از جمله عبدالکریم النایف و شیخ محمد سماوی، بدین مناسبت اشعاری سرودند که ماده تاریخ اشعارشان، به ترتیب برابر با ۱۳۵۵ و ۱۳۵۸ ه. ق است. (17)
گفته می‌شود ضریح نقره‌ای قبلی پس از بازسازی، به آستان سامرا ارسال شد و بر قبر مطهر امامین عسکریین (علیهما‌السلام) نصب گردید. (18)
در سال ۱۳۷۵ ه. ق، طاهر سیف‌الدین برای این ضریح، تاجی از طلا نصب کرد که نمای بیرونی آن، شامل چهار نوار بود؛ به‌گونه‌ای که محیط هر نوار، به صورت متدرج، از پایین به بالا، افزایش می‌یافت. روی هریک از این نوارها، کتیبه برجسته‌ای به خط ثلث و با پوشش آب طلا، قرار گرفته بود. (19)
این ضریح، بیش از ۷۵ سال روی قبر امام حسین(ع) باقی بود؛ تا اینکه در سال ۱۳۹۱ ه. ش، از روی قبر شریف برداشته شد و ضریح جدیدِ ساخته شده در ایران، جایگزین آن گردید.
طول ضریح سابق به پنج پنجره و عرض آن نیز به چهار پنجره تقسیم می‌شد. هر قسمت هشتاد سانتی متر عرض داشت.اما بخشی که مرقد علی اکبر علیه‌السلام در آن بود، یعنی پایین پای آن حضرت، از ضریح تنها یک بخش و از طول دو بخش را در برمی‌گرفت.
طول ضریح مرقد امام حسین علیه‌السلام ۵/۵ و عرض آن ۵/۴ متر بود و طول آن قسمت که قبر علی اکبر علیه‌السلام را در خود جای داده ۶/۲ و عرض آن ۴/۱ متر بود. ارتفاع ضریح به ۵/۳ متر می‌رسید و بر بالای آن در چهار گوشه، چهار گویچه‌شکلی بود که طول هر یک نیم متر و زر اندود بود. (20)
ضریح جدید مثل ضریح قدیم 6 گوشه ساخته شد.
ضریح جدید امام حسین(ع) که در سال ۱۳۹۱ش نصب شد.ساخت ضریح جدید در نمازخانه مدرسه معصومیه قم، قریب به ۵ سال (از خرداد سال ۸۷ تا مهر ۹۱) طول کشید. (21)
هزینه ساخت ضریح، ۱۴ میلیارد تومان بود که ۵ میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان آن به صورت نقدی و مابقی به صورت غیر نقدی تامین شد
پیکره چوبی و هزینه ساخت آن توسط آستان حضرت معصومه(س) اهدا شد و وظیفه طراحی ضریح را محمود فرشچیان بر عهده گرفت. خطاطی سوره‌های قرآن، احادیث درباره سیدالشهدا(ع)، اسماء جلاله و نام‌های معصومین(ع) بر عهده سید محمد حسینی موحد بوده است
کل نقره به کار رفته در ورق‌های قلمزنی شده چهار هزار و ۶۰۰ کیلوگرم و طلای به کار رفته در این ضریح نیز به ۱۱۸.۶۵۰ گرم است. وزن مس مصرفی ۷۰۰ کیلوگرم و قطر گوی و ماسوره‌هایی که در این ضریح مقدس به کار رفته، ۸ میلی‌متر است. (22)
داخل ضریح از سه بخش عمده تشکیل شده است: بخش اول، صندوقچه‌های منصوب بر مضجع شریف است، بخش دوم دیواره‌های ضریح شامل پشت شبکه‌ها با شیشه ۱۰ میل است و بخش سوم سقف آن است که از نقوش معرق برای تزئین آن استفاده شده است. (23)
ضریح جدید مثل ضریح سابق شش‌گوشه ساخته شد و علت این کار هم تأکید آیت‌الله بهجت بر شش‌گوشه ساخته‌شدن ضریح جدید بود. (24)
با حضور شیخ عبدالمهدی کربلائی، متولی آستان حسینی و عده‌ای از مسئولان ایرانی و عراقی علمیات تعویض ضریح در حرم امام حسین(ع) آغاز گردید و ضریح جدید، ششمین ضریحی می‌باشد که بر روی مرقد امام حسین(ع) نصب شده است. (25)
صندوقچه قبر امام حسین علیه السلام
گویند شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۲۰ ه. ق، دستور ساخت شش صندوقچه چوبی خاتم و منبت‌کاری نفیس را صادر کرد تا بر قبور مطهر امامان مدفون در عراق نصب شود که البته صندوقچه قبر امام حسین (علیه‌السّلام)، پس از وفات شاه اسماعیل در سال ۹۳۲ ه. ق بر قبر مطهر، نصب گردید. (26)
در سال ۱۱۳۳ ه. ق، گوهرشاه خانم، دختر شاه سلطان حسین صفوی که به ازدواج نادرشاه درآمد، صندوقچه چوبی خاتم‌کاری نفیسی را که ساخته دست هنرمندان شیرازی بود، به حرم مطهر هدیه کرد. (27)
این صندوقچه در جریان حمله وهابی‌ها به کربلا، آسیب دید و مقداری از آن، در آتش سوخت و برای همین، در سال ۱۲۲۵ ه. ق بازسازی گردید. (28)
پوشش صندوقچه قبر امام حسین علیه السلام
به علت نشستن گرد و غبار و چربی و آلودگی بر صندوقچه، در سال ۱۳۶۰ ه. ق، استاد «محمدصنیع خاتم شیرازی»، صنعتگر معروف ایرانی، آن را به‌طور مناسب و شایسته‌ای، بازسازی کرد؛ به‌گونه‌ای که گویا برای نخستین بار از دست سازنده اصلی آن، بیرون آمده است.
برای آنکه صندوقچه از گرد و غبار آسیب نبیند، آن را از چهار سمت و نیز از سمت بالا، با شیشه‌های سنگی مخصوصی پوشاندند و خطوط تقاطع شیشه‌ها را از پنبه و لاستیک پر کردند. (29)
این صندوقچه، هنوز روی قبر شریف، موجود است و طول، عرض و ارتفاع آن، به ترتیب ۵/ ۴، ۳ و ۳۰/ ۱ متر است.
نتیجه:
بنابراین در پاسخ به چرائئی شش گوشه بودن قر امام حسیم باید اینطور بگوئیم که:
می‌توان ادعا کرد که ضریح کوچکی که بر ضریح حضرت سیدالشهدا ـ علیه‌السلام ـ متصل است و در طرف پایین پای آن حضرت قرار دارد و از مجموع دو ضریح یک ضریح شش گوشه درست شده به احترام علی‌اکبر ـ علیه‌السلام ـ و به نام آن حضرت است.
پس گوشه‌های اضافی ضریح مطهر امام حسین(ع) محل دفن پسر بزرگ ایشان یعنی حضرت علی اکبر(ع) باشد و محل دفن نوزاد شش ماهه اباعبدالله الحسین(ع) یعنی علی اصغر(ع) نیز روی سینه پیکر مطهر امام حسین(ع) باشد.
یا دلیل دو گوشه اضافی ضریح امام حسین (ع) برخلاف مضجع سایر معصومین (ع)، تدفین حضرت علی اکبر (ع) و سایر شهدای بنی‌هاشم در دشت کربلا از سوی امام سجاد (ع) است تا به این واسطه زوار با اشاره به پایین پای سیدالشهدا (ع)، ایشان را نیز زیارت کنند.
همچنین به تاریخ ساخت ضریح سید الشهدا علیه السلام و چگونگی ساخت آن در این مطلب مباحثی مطرح گردید.
پی نوشت:
۱.مفید، الارشاد، سلسله مؤلفات شیخ مفید، دار المفید للطباعة و النصر و التوزیع، ج ۲، صص ۱۲۵ ۱۲۶، جزء ۲.
۲.مفید، الارشاد، سلسله مؤلفات شیخ مفید، دار المفید للطباعة و النصر و التوزیع، ج ۲، ص ۱۱۴، جزء ۲.
3. عبدالرزاق الموسوی، المقرم، مقتل الحسین علیه‌السلام، تهران، قسم الدراسات الاسلامیه، مؤسسه البعثة، ص ۳۲۰ ـ ۳۲۱.
4.قمی، جعفر بن محمد، ابن قولویه، کامل الزیارات، مؤسسه نشر الفقاهه، چاپ اول، ۱۴۱۷ ق، صص ۵۳۷ ـ ۵۳۸.
5. عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها؛ ص 551.
6. همان.
7. همان.
8. همان.
9. ر.ک: ارشاد مفید؛ ص 470- 471 ، مقتل الحسین مقرّم؛ ص 320.
10. مقتل الحسین مقرّم؛ ص 320 ، ارشاد مفید؛ ص 471.
11. قصه کربلا؛ ص 418.
12 هرچیز سوراخ، سوراخ پنجره مانند را مشبک گویند.
13. خلیلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسه، قسم کربلا، جزء ۸، بیروت، منشورات مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ص ۱۸۲، به نقل از حسنی، عبدالرزاق، موجز تاریخ البلدان العراقیه.
14. سپهر، محمدتقی خان، ناسخ التواریخ، تواریخ قاجاریه، ج۱، ص۱۱۶.
15. مدرس بستان‌آبادى، محمدباقر، شهر حسین، ص۴۲۳.
16. عمادزاده حسین، تاریخ جغرافیائی کربلای معلی، ص۱۲۳-۱۲۵.
17. کرباسی، محمدصادق، دائرة المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ج۲، ص۳۱۷-۳۱۸.
18. کرباسی، محمدصادق، دائرة المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ج۲، ص۳۲۲.
19. کرباسی، محمدصادق، دائرة المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ج۲، ص۳۸۹-۳۹۳.
20. قائدان، عتبات عالیات عراق، ص۱۱۷.
21.ناگفته‌هایی از ساخت ضریح جدید امام حسین(ع)، خبرگزاری فارس.
22.همه چیز درباره ضریح جدید امام حسین(ع)، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
23.ضریح جدید امام حسین رونمایی شد، خبرگزاری ایسنا.
24.آیت‌الله بهجت بر شش‌گوشه بودن ضریح سیدالشهداء تأکید داشتند، خبرگزاری فارس.
25.تعویض ضریح جدید آغاز شد، سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت.
26. کرباسی، محمدصادق، دائرة المعارف الحسینیة- تاریخ المراقد، ج۲، ص۵۸ و ۶۱.
27. مدرس بستان‌آبادى، محمدباقر، شهر حسین، ص۳۲۵.
28. عمادزاده، حسین، تاریخ جغرافیائی کربلای معلی، ص۱۱۳.
29. مدرس بستان‌آبادى، محمدباقر، شهر حسین، ص۴۶۳-۴۶۴.
منابع:
https://hawzah.net/fa/Question/View/65187
https://www.pasokhkadeh.ir/232237
https://www.balagh.ir/content/16000
https://fa.wikishia.net/view
https://wikiporsesh.ir
http://fa.wikifeqh.ir
