واژه‌های مربوط به عاشورا
بسیاری از رسوم و سنن و آداب و عادات و مراسمی که از ایران به شبه قاره و بالطبع بیشتر به قسمت مسلمان نشین آن انتقال یافته به همان صورت باقی مانده است و این امر شامل تمام مسائل و موازین و سنت‌هایی است که پیش از صفویان یا بعد از ایشان یا در دوران فرمانروایی آنان از ایران به هند و پاکستان آمده... و نیز تکیه‌ها، خانقاه‌ها و لنگرها آداب و عادت صوفیان بر پا داشتن مراسم عروسی برای مشایخ تصوف و سماع صوفیان و دست افشانی مریدان همه آدمی را به یاد دوران ابوسعید ابوالخیر و مولانا جلال الدین می‌اندازد... و از همین روست که کلمه تعزیه در هند و پاکستان لفظی ناآشنا نیست اما معنی آن کاملاً با آن چه ما از آن می‌فهمیم تفاوت دارد. تعزیه عبارت است از چیزی ضریح یا حجله مانند که در هر شهر بر طبق رسوم و سنن هنری آن ساخته می‌شود و به تناسب وقت و مکنت سازندگان آن کوچک یا بزرگ و ارزان یا گران تمام می‌شود. هر دسته عزادار یک «تعزیه» همراه دارد و پس از خاتمه عزاداری آن را به خاک می‌سپارند که البته... در دوران نفوذ این مراسم از ایران به هند، یعنی در روزگار مهاجرت قزلباشان و دیگر شیعیان به شبه قاره و اقامت دائمی در آن سامان در اواسط عصر صفوی تعزیه و تعزیه داری در ایران نیز به همین صورت بوده است گفته شاردن در مورد آنچه همراه دسته سینه زنی است این حدس را تأیید می‌کند، منتها از آن روزگار به بعد تشریفات و آداب عزا در ایران متحول شده و به سوی تکامل رفته اما در شبه قاره به همان صورت قدیم خویش حفظ شده است. نکته ای که نباید از آن غافل ماند این که مراسم تعزیه در آنجا به صورت نمایشی نیست بلکه آیینی است به صورت دسته گردانی و حمل ابزار و وسایل مخصوص توأم با نوحه خوانی و عزاداری که شاید بی مناسبت نباشد نامی از ابزار مورد استفاده در این مراسم برده شود.
براق: نام اسبی است به نشانه اسب بالداری که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آل و سلم) با آن به معراج رفت.
پرچم سیاه: با ابعاد و اندازه‌های گوناگون و به تعداد فراوان که در پیشاپیش دسته حمل می‌شود.
تابوت: به اندازه و ابعاد گوناگون به یاد شهدای کربلا و امام حسین(علیه السلام) و یاران و فرزندانش و نیز به یاد حضرت علی(علیه السلام) در روز ۲۱ ماه رمضان.
کافنی: شامل پارچه ای است که بر سرکودکان بسته می‌شود.
ضریح: از ترکیب چوب و فلز ساخته می‌شود و از طلا یا نقره روکشی بر آن می‌کشند. ضریح مورد حفاظت قرار می‌گیرد و در ایام برگزاری مراسم از آن استفاده می‌شود. هر یک از مراسم مذهبی ضریحی ویژه خود دارد.
طبل و نقّاره: برای اجرای موسیقی در ایام برگزاری مراسم عزا به کار می‌رود. علم با ابعاد و اندازه‌ها و رنگ‌های متنوع که بر فراز چوب علم معمولاً پنج پنجه ای از طلا یا نقره نصب شده است به یاد حضرت عباس(علیه السلام) و شهادت او مورد استفاده قرار می‌گیرد.
عماری: همان کجاوه است کجاوه‌هایی که با پارچه‌افکنده در اطرافش، درونش مستور است و سمبلی است از اسارت بردن خاندان حضرت حسین(علیه السلام) از کربلا به شام.
مهندی: مهندی ویژه مراسم عروسی است و استفاده از آن در مراسم عزاداری به یاد و خاطره قاسم(علیه السلام) فرزند بزرگوار حضرت امام حسن(علیه السلام) و در دشت کربلا و عروسی نافرجام اوست.
استفاده از اشیاء و عناصر مختلف: برای تعزیه خوانی از عوامل و عناصر مختلفی استفاده می‌شود که بعضی جنبه عینی دارد و بعضی جنبه تزیینی و بعضی جنبه سمبلک از عوامل نوع اول: شمشیر، سپر، سنج، دهل، اسب، کرنا، خنجر، مشک آب، خود، زره، نیزه، از عوامل نوع دوم: حجله حضرت قاسم(علیه السلام)، کبوترهای تیر خورده، قاصد، علم، کتل، پیکرشهدای کربلا از عوامل نوع سوم: تشت (سمبل رودخانه و فرات و نیز اصولاً آب در جریان)، شاخه نخل سمبل درخت و نخلستان انگشتر عقیق سمبل چشمه زاینده میدان(سمبل میدان جنگ)می‌توان نام برد و یکی از دلپذیرترین عوامل بروز قدرت نمایش تعزیه پیوندی است که در میان این اجزاء به وجود آورده تا آنچه می‌خواهد با استفاده از همه امکانات اعم از صوری و مادی به تماشاگر القا کند و این بارزترین خصیصه هر نمایش تعزیه است.
زره: بر دو نوع است داودی و مسیحی. زره داودی را به حضرت داود(علیه السلام) پیغمبر نسبت می‌دهند و نخستین سازنده آن را داود می‌دانند و گویند چون داود با کافران جنگ فراوان داشت و خود نیز آهنگری ماهر بود به ساختن آن پرداخت و از استحکامش این است که هر جا زنجیر زره تمام می‌شود سر آن را پرچ می‌کنند زره همچون لباس بدن را پوشانیده مانند پیراهن آهنی، بدن را از صدمه شمشیر دشمن حفظ می‌کند و معمولاً بعد از پوشیدن آن دستمال قرمزرنگی از روی شکم چون کمر‌بند بر آن می‌بسته‌اند زره، سیمی دانه دانه است و حلقه حلقه و سر حلقه ها لحیم می‌شده که بیشتر کار اصفهان و یا تهران بوده است بعضی از زره‌ها دارای آستین بلند و بعضی کوتاه بوده و بعضی نیز تا به بالای زانو می‌رسیده و بعضی هم تا کمر. در تعزیه ها معمولاً به جز شمر و حضرت عباس علی اکبر و حر، دیگران از زره استفاده می‌کرده‌اند.
سپر: سپر از ابزار جنگ و وسیله دفاع در برابر ضربات شمشیر است و سه نوع سپر مورد استفاده قرار می‌گرفته، کرگدنی ،آهنی و چرمی. کرگدنی از پوست کرگدن که کلفت‌ترین پوست‌هاست تهیه می‌شده دایره ای شکل بوده و میانش از جلو کمی بر‌آمده و از پشت تهی دستگیره آن به صورت دو تسمه که حالت ضربدرxداشته و در پشت آن در محل گود قرار می‌گرفته است. روی این نوع سپر را با میخ‌های درشت و زیبا تزیین می‌کرده اند. این نوع سپر هم اکنون بسیار کمیاب است. سپرهای آهنی شبیه سپرهای کرگدنی بوده و نهایت جنس آن از آهن بوده است. نظیر ساج و تزیینات روی آن کمتر بوده است. سپرهای ساده از پوست گاو و یا اسب تهیه می‌شده و درونش مقوایی بوده است این نوع سپر سخت بی دوام بوده است و در تعزیه‌هایی مورد استفاده قرار می‌گرفت که کمتر در آن جنگ رخ می‌داده‌است.
شمشیر: از دو قسمت تشکیل می‌شده دسته از چوب‌های محکم جنگلی با چوب گردو و یا شاخ حیوانات مانند بزکوهی و یا از آهن و لبه که معمولاً فولادی بوده است. علاوه بر شمشیر پولادی یا آهنی، نوعی شمشیر دیگر مورد استفاده تعزیه‌خوانان قرار گرفته که از نقره ساخته می‌شده و بسیار درخشان و زیبا بوده و بیشتر در دست بارگاهیان یزید بوده است.
علم: به رنگ سبز یا مشکی است و پنج پنجه یا گنبدی فلزی بر بالای چوب آن است. معمولاً مثلث شکل است روی پارچه علم نقش و تصویر و شیر و شمشیر است و به علاوه جملات و آیاتی چون یدالله فوق ایدیهم ، یا قمر بنی هاشم ، من الله التوفیق و التّکلان، نصر من الله و فتح قریب، الله، محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین(علیهما السلام) در اطراف آن با نخ ابریشم ساده و سفید گل‌دوزی شده و گل بوته‌هایی نیز در بین نوشته هاست گاه مشک آب و دست بریده و نمای خیمه ها بر علم‌های سیاه رنگی که با یا قمر بنی هاشم مزیّن است ابریشم دوزی شده است. علم هم اکنون بسیار فراوان و کاملاً مورد استفاده و توجه است معمولاً پارچه مثلث شکل آن را به نحوی بر چوب قرار می‌دهند که از یک قاعده آویزان است فعلاً بیشترین و بهترین علم ها کار مشهد است.
کلاهخود: دو نوع بوده است شمری یا اشقیایی ساده یا انبیایی. کلاهخود اشقیایی از فولاد یا آهن به شکل نیمکره تهیه می‌شده و در سطح بالای آن دو میله باریک آهنی یکی در جلو و دیگری در وسط قرار داشته روی آن نقش‌های زیبا کنده کاری می‌شده است. در کنار میله آهنی جلو پرزیبا و بلندی از کرکس یا شاهین قرار می‌داده‌اند. این پر معمولاً قرمز بوده و دستمال قرمزی را نیز به دور میله می‌بسته‌اند اطراف این نوع کلاهخود، به استثنای جلو، حلقه‌های زنجیر بافته شده آویزان بوده است. حلقه‌های سخت و به هم نزدیک که حایلی باشد برای گردن دنباله دستمال قرمز نیز روی حلقه‌ها و در پشت سر بوده است. ممکن است از پرهایی چون طاووس یا لک لک نیز در کلاهخود استفاده شود. کلاهخود انبیایی که حضرت عباس(علیه السلام)، علی اکبر(علیه السلام) و حر بیشتر از آن استفاده می‌کرده‌اند فاقد دستمال قرمز بوده است و احیاناً دستمال سبزی برآن می‌بسته‌اند و گاه فاقد پر بوده و در سنوات اخیر کلاهخودهایی از مقوا تهیه می‌شده است.(تعزیه در ایران صفحات 394، 392، 391، 158،124،123)
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
