رساله نامة حضرت زينب(س)

زندگينامه مختصر حضرت زينب(س)
 

نام: زينب؛ در لغت، به معني درخت نيکو منظر و مرکب از دو کلمه «زين » و «اب » به معناي زيور پدر، توسط پيامبر(ص)بر او نهاده شد.
تولد : پنجم جمادي الاول سال پنجم يا ششم هجري، حدود دو يا سه سال پس از ولادت برادرش امام حسين(ع).
محل : مدينه
کنيه ها : ام کلثوم، ام الحسن، ام عبدالله.
القاب: بيش از 40 لقب براي ايشان ذکر شده است: عالمه غير معلمه، نائبه الزهراء، مليکه الدنيا، سر ابيها، البليغه، الفصيحه، الصديقه الصغري، عقيله النبوه، صابره محتسبه، محبو به المصطفي، عابده آل علي، الباکيه، أمنيه الله، محدثه.
ازدواج : سال هفده هجري با پسر عموي خود عبدالله بن جعفر بن ابي طالب
فرزندان : جعفر (محمد)، عون، علي، ام کلثوم و در برخي منابع عباس نيز ذکر شده است.
خطبه ها: خطبه در کوفه، شام، مجلس ابن زياد و مجلس يزيد.
علاقه به برادر: اين علاقه به قدري زياد بود که مورد تعجب اطرافيان بود و پيامبر با شنيدن اين علاقه با مادرش فاطمه(ع) فرمودند:‌زينب با حسين (ع)به کربلا مي رود و در رنج و سختيها با او شريک است.
صفات و ويژگيها: در پارسايي، عبادت، فصاحت و بلاغت مانند پدرش علي (ع) و در فضائل اخلاقي، جلال، علم، عمل، عصمت و عفت، وارث صفات مادرش فاطمه زهرا(ع) بود.
واقعة کربلا: حضور در واقعة کربلا و همدلي با امام حسين (ع) به گونه اي که از او به عنوان بطلة کربلاء (قهرمان کربلا) و پيام رسان عاشورا ياد مي شود.
وفات در سال 62 هجري، يک سال و اندي پس از واقعة کربلا.
محل دفن : بنا بر اقوال مختلف: 1. مقام معروف و مشهور در قرية واقع در منطقة غوطة دمشق 2. در مدينة منورة کنار قبور خاندان اهل بيت (ع) در قبرستان بقيع، 3. قاهره مصر.

پژوهشهاي قبلي
 

درباره شخصيت بزرگواري چون حضرت زينب(س) پژوهشها و تحقيقات گسترده اي به صورت مستقل و يا غيرمستقل در قالب کتاب مقاله و پايان نامه انجام شده است که در مقالات زير به معرفي برخي از اين تحقيقات و پژوهشها پرداخته شده است:
-کتابشناسي زينب کبري(س) ناصرالدين انصاري قمي.آينه پژوهش شمارة 13و14، مرداد 1371، ص 154 – 160.
- کتابشناسي حضرت زينب کبري (س) محمد حسين محمديان. زائر، شماره 60، مرداد 1378، ص 86-88.
با توجه به تأثير و نقش حضرت زينب(س) در واقعة کربلا، به جرئت مي توان گفت که در همة کتابهاي مربوط به واقعة کربلا نيز بخشهايي به حضرت زينب(س) و نقش ايشان در واقعة کربلا اختصاص دارد. همچنين در بسياري از کتابهايي که مربوط به امام حسين (ع) و شخصيت آن بزرگوار است، اشاراتي نيز به شخصيت ايشان شده است. شمار کتابشناسيهاي مذکور بالغ بر پنجاه است؛ برخي از آنها عبارت اند از:
- کتابشناسي عاشورا: محمد حيدري قاسمي. تهران : اطلاعات، 1378.
- بخشي از اين اثر از صفحه 294-308 با عنوان « زينب(س)» به معرفي کتابهاي مربوط به حضرت زينب(س) پرداخته است.
- عاشورا نگاران: پژوهش و تحقيق در منابع، مقاتل و مآخذ عاشورايي. محمد رضا سنگري. تهران : خورشيد باران، 1386.
- سومين امام (ع): زندگي، شخصيت، حکايات و کرامات امام حسين (ع)، همراه با پژوهشي در زندگي حضرت زينب(س) و حضرت ابوالفضل العباس(ع). حميد قلندري بردسيري. قم: فراگفت، 1385.
- کتابشناسي امام حسين (ع): نجفقلي حبيبي. [تهران:] مؤسسة تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره)، 1375.
- کتابشناسي امام حسين (ع): حشمت الله صفر علي پور و همکاران ؛ تهيه کننده: پژوهشکدة تحقيقات اسلامي، تحقيقات عاشورا. قم: سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، نمايندگي ولي فقيه، پژوهشکدة تحقيقات اسلامي. سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، نمايندگي ولي فقيه، مرکز تحقيقات اسلامي، 1377.
- کتابشناسي تاريخي امام حسين (ع) به ضميمة امام حسين (ع) در الذريعه. محمد اسفندياري. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان چاپ و انتشارات،1380.
- مقاله شناسي امام حسين (ع): فهرست مقالات نشريات ايران. قم : مؤسسة اطلاع رساني مرجع، 1383.
بخشي از اين اثر از صفحه 177-179 به معرفي مقالات در موضوع حضرت زينب(س) پرداخته است.
- فهرست موضوعي تراجم: راهنماي منابع شرح حال پيامبران، ائمة اطهار(ع)، امامزادگان، صحابه و... موجود در کتابخانة آيت الله العظمي مرعشي نجفي (قده).
علي اکبر ايراني قمي. قم: کتابخانة آيت الله مرعشي، 1371.
در بخشي از اين مجموعه با عنوان «زينب و ساير بانوان کربلا» پنجاه کتاب دربارة بانوان کربلا- که در کتابخانة آيت الله مرعشي موجود است- معرفي شده است.

سه نکته
 

*در موضوع زندگي و شخصيت حضرت زينب(س) کتابهاي مستقلي نيز تدوين شده است که طبق جستجو در برخي از کتابشناسيها تعداد آنها بالغ بر 300 است که به زبانهاي مختلف از جمله فارسي، عربي، انگليس، اردو، ترکي و... به رشتة تحرير درآمده اند.
*در موضوع شخصيت و زندگي حضرت زينب(س) مقالات متعددي نگاشته شده و در روزنامه ها و مجلات به چاپ رسيده است. در موضوعات مرتبط نيز حتي در بسياري از روزنامه ها و مجلات در فاصلة زماني نزديک به واقعه عاشورا مطالب زيادي در اين زمينه نگاشته مي شود. بر اساس جستجوي به عمل آمده در بانک اطلاعات نشريات کشور، کتابشناسي ملي ايران، پايگاه اطلاعات و مدارک علمي ايران، پايگاه مجلات تخصصي، پايگاه اطلاع رساني سراسري اسلامي، بانک مقالات اسلام، پايگاه اطلاعات علمي جهاد دانشگاهي و برخي از کتابشناسيهاي ديگر از جمله مقاله شناسي امام حسين: فهرست مقالات نشريات ايران و... بالغ بر 400 مقاله در موضوع حضرت زينب(س) به زبانهاي فارسي، عربي و انگليسي بدست آمد که پس از مطابقت با مقالات منتشره در 13 نشرية مرتبط با معارف اسلامي که داراي رتبه علمي – پژوهشي و 6 نشرية که داراي رتبه علمي ترويجي اند، متأسفانه فقط تعداد اندکي حدود 2% مقالات در نشريات معتبر به چاپ رسيده است. از جمله:
- رسالة عصمتيه. جويا جهانبخش. آينة ميراث، ش 41، تابستان 1387: ص 284-247
- جلوه هاي عزت و افتخار در ادبيات فارسي. تقي آل ياسين. معرفت، ش 59، (آبان 1381): ص 55-59.
- حضرت زينب(س) شخصيت و نقش ايشان در نهضت کربلا. خادم حسين فاضلي. معرفت، ش 114، خرداد 1386: ص 75-94.
- پيامدهاي اجتماعي نهضت حسيني. شمس الله مريجي، معرفت، ش 59، (آبان 1381): ص 31-42.
با توجه به آمار ارائه شده از يک طرف و اهتمام محققان و پژوهشگران در استناد به مقالات معتبر علمي چاپ شده در نشريات علمي – ترويجي و علمي- پژوهشي از طرف ديگر، ضروري است که تحقيقات در حوزة معرفتي اهل بيت(ع) و معارف ايشان به گونه اي علمي تر انجام شود و محققان و پژوهشگران، فعاليت در اين حوزه موضوعي خاص را در شأن و موقعيت کارهاي علمي تلقي کنند و از طرفي، نشريات منتشره در حوزه هاي علوم اسلامي نيز بايد با ارتقاء سطح علمي خود به صورت جدي، به دنبال کسب درجه علمي – ترويجي و يا علمي – پژوهشي باشند.
* طبق جستجوهاي صورت گرفته، منبع، تحقيق و پژوهشي که در آن فهرستي از پايان نامه هاي مربوط به حضرت زينب(س)، به صورت مستقل، گردآوردي و معرفي شده باشد، يافت نشد. بنابراين، اين مقاله از اين حيث، سرآغازي است براي انجام تحقيقات و پژوهشهاي آتي که اميد است صاحب نظران با بررسي کمي و کيفي که از ديدگاههاي متفاوت انجام مي دهند، در تکميل اين پژوهش آغازين همت کنند.

در باره اين پژوهش
 

در اين پژوهش، تلاش بر اين بوده است تا پايان نامه ها و رساله هاي دانشگاهي در مقاطع مختلف مرتبط با موضوع حضرت زينب(س) شناسايي و به صورت توصيفي [عنوان(زبان)؛ پديد آور؛ مقطع؛ دانشگاه؛ سال] چکيده، محل نگهداري و شمارة بازيابي معرفي شود. متأسفانه در ذيل برخي از عناوين، اطلاعات کامل به دست نيامد و اميد است در تحقيق و پژوهش تکميلي اطلاعات کامل تري ارائه شود.
در مجموع، تعداد 20پايان نامه، شامل12 پايان نامه مستقل (پايان نامه هايي که به طور کامل به موضوع حضرت زينب(س) پرداخته اند) و 8 پايان نامة مرتبط (پايان نامه هايي که بخشي از آنها به موضوع مورد نظر اختصاص يافته است) از کتابخانه ها، پايگاهها، مراکز اطلاع رساني، فهرستهاي پيوسته برخي از کتابخانه هاي دانشگاهي و ساير منابع، شناسايي و در دو قسمت پايان نامه هاي مستقل و مرتبط به ترتيب الفباي عناوين، معرفي شدند.
در قسمت پاياني پژوهش حاضر، بررسي آماري مختصري دربارة پايان نامه ها به لحاظ موضوع، زبان، سال و مقطع تحصيلي ارائه شده است.

معرفي پايان نامه ها
 

الف ) پايان نامه هاي مستقل
 

1. آفاق عرفان در سيرة حضرت زينب(س) (فارسي) ؛ سکينه کريم پور؛ کارشناسي ارشد عرفان اسلامي ؛ دانشگاه آزاد اسلامي، واحد علوم تحقيقات، 1381.
اخلاق و سيرة عملي حضرت زينب کبري(س)، در حدي از اوج و کمال است که به عنوان تالي معصوم شمرده شده و از اين جهت، لقب المعصومه الصغري در مورد ايشان ذکر شده است. جبرئيل او را زينب نام نهاد يعني «زين ابيها» مشابه «ام ابيها». با و جود همة سختيها و مصائب، سرآمد عابدان و عارفان است و همة جلال و جمال و اخلاص و ايمان را از مادرش به ارث برده است. اوج ايمان، عرفان، صبر و ايثار را در کربلا به نمايش گذاشت و از چنان معرفتي برخوردار است که همة مصيبتهاي کربلا را در عبارت «ما رأيت الا جميلا» توصيف کرد. حضرت زينب(س) عالمة عاقلة عارفه اي است که در وصف او بيان شد«انت بحمد الله عالمه غير معلمه، فهمه غير مفهمه». در اين پژوهش، هفت مقام از مقامات عرفاني ايشان شامل مقام خوف، ابتلاء و امتحان، اخلاص، صبر، رضا، ايثار، يقين به اجمال بررسي شده است.
محل نگهداري و شماره بازيابي : کتابخانة مرکزي دانشگاه آزاد اسلامي، واحد علوم تحقيقات.
2. بررسي تحليلي خطبه هاي پيام آوران کربلا (عقيلة بني هاشم زينب(س)(فارسي)؛ زهرا حجتي؛ کارشناسي ارشد؛ مرکز تربيت مدرس دانشگاه قم، 1379.
خطبه هاي حماسي حضرت زينب(س) پس از واقعة عاشورا در کوفه و در شام و در مجالس يزيد و ابن زياد، يادآور خطبه ها و کلام اميرالمؤمنين علي (ع)است. فصاحت و بلاغت اين خطبه ها به گونه اي است که سخنوران بزرگ همچون جاحظ را به مدح و ثنا واداشته است. پس از بررسي اين خطبه ها، به لحاظ بررسي رجالي و درايي، به اختلافات موجود در نسخه ها اشاره شده و به ترتيب، به تحليل خطبة کوفه، خطبة شام و خطبة احتجاج با ابن زياد، پرداخته شده است. در بين نسخه هاي موجود، اختلافاتي در عبارات خطبه ها وجود دارد و اسناد اين خطبه ها به لحاظ رجالي و درايي قابل تحقيق و بررسي است. خطبه هاي کوفه، شام و خطبة احتجاج با ابن زياد، بيانگر علم و دانش و معرفت ديني حضرت زينب(س) است که در بارة ايشان فرمودند «انت عالمه غير معلمه.» در تحليل خطبة کوفه، اوضاع سياسي و اجتماعي کوفه، فضائل و جايگاه امام حسين(ع) در اسلام، نقش امامت و رهبري در جامعه و معرفت به امامت و ولايت بررسي شده، پيامدهاي قتل امام حسين(ع) و مجازات قاتلان اشاره شده است. در خطبة شام، آثار گناه در انسان، موقعيت بني اميه و يزيد، مصائب و صبر بر مصيبتها، شهادت در راه خدا و کينه توزيهاي بني اميه با اسلام تحليل شده است و در خطبة احتجاج با ابن زياد مقام و منزلت اهل بيت و فضيلت شهادت بررسي شده است.
محل نگهداري و شماره بازيابي: کتابخانه مرکز اطلاعات و مدارک علمي ايران،TH40498
3. ثقلين در انديشه حضرت زينب(س)(فارسي)؛ آمنه حيدري واناني؛ کارشناسي ارشد علوم قرآن و حديث ؛ دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات، 1385.
در تحليل و بررسي ابعاد شخصيت حضرت زينب(س) توجه به سخنان ايشان و ارتباط آن با قرآن و عترت کمتر مورد نظر بوده است. قهرمان کربلا بودن تنها يکي از جلوه هاي شخصيتي حضرت زينب(س) است و سيرة عملي ايشان در تمام مراحل زندگي، الگويي بسيار برجسته براي زنان مسلمان است. خطبه هاي عارفانه و حکيمانة ايشان درکوفه و شام، بيانگر توجه و عنايت ويژة حضرت زينب(س) به قرآن و عترت است که در اين پژوهش، حضرت زينب(س) را به عنوان فردي از افراد عترت بر شمرده و با استناد به خطبه هاي ايشان، به الهام گيري آن حضرت از قرآن و عترت پرداخته است. سيرة حضرت زينب(س) در دو بخش آموزش (پنج سخنران) و پرورش(پنج فضيلت عملي: اسوه، مدافع ولايت، عابده، پرستار، عاشق مظلوم)تحقيق و بررسي شده است.
محل نگهداري و شماره بازيابي : کتابخانة مرکزي دانشگاه آزاد اسلامي، واحد علوم و تحقيقات.
4. جايگاه مشارکت سياسي زن در نظام سياسي اسلام با تأکيد بر عملکرد سياسي حضرت زينب(س) پس از عاشورا(فارسي) ؛ محمود مير حسيني؛ کارشناسي ارشد علوم سياسي، گرايش انديشة سياسي در اسلام؛ دانشکدة علوم سياسي دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران مرکزي، 1386.
مشارکت سياسي از ديدگاههاي مختلف داراي تعاريف متفاوتي است که از ديدگاه هاي غربي، سکولار، اسلامي و دين مدارانه بررسي شده است. حقوق سياسي و اجتماعي زنان نيز در مکاتب مختلف با نگاه تطبيقي به فمنيسم متفاوت بوده و جايگاه زن در اسلام، جايگاه ويژه اي است و شخصيت و سيرة عملي حضرت زينب(س)، کامل ترين الگو براي زنان مسلمان در مشارکتهاي سياسي و اجتماعي است که در خطبه هاي فصيح و بليغ ايشان به خوبي ترسيم شده است. در دين اسلام، مشارکت سياسي زنان مقبول بوده و به شرط رعايت اصول و موازين شرعي اين مشارکت تشويق نيز شده است. فمنيسم به عنوان مکتبي که دفاع از حقوق زنان را تبليغ مي نمايد، در بسياري از موارد دچار افراط و تفريط هاي عميقي شده است.
محل نگهداري و شماره بازيابي: کتابخانة دانشکدة علوم سياسي دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران مرکزي؛ کتابخانه ملي ايران ؛ 38267-51.
5. الزينبيات (عربي)؛ زينب چعباوي جعفري پور ؛ کارشناسي ارشد زبان و ادبيان عرب؛ دانشگاه آزاد اسلامي واحد آبادان، خرمشهر، 1379.
در اين پژوهش، واژه هاي مدح، و رثاء به لحاظ لغوي و اصطلاحي، بررسي شده و به اهميت مدح و رثاي اهل بيت (ع) خصوصاً امام حسين (ع) و اهل بيت ايشان، پرداخته شده است. اسرار نام زينب(س) به عنوان زينب پدر بررسي و پس از ذکر القاب، عبادات و خطبه ها، سرگذشت و احوال حضرت زينب(س) در طول واقعه کربلا و در مسير بازگشت به کوفه، در مجلس يزيد، برگشت به کربلا و در مدينه را بيان کرده و محقق تلاش کرده تا همة مديحه ها، مراثي، اشعار و قصيده هاي شاعران و اديبان را که در مواضع مختلف سفر کربلا دربارة حضرت زينب(س) سروده اند گرآوري کند. برخي از قصيده هاي سروده شده دربارة حضرت زينب(س) به قصيده هاي زينبيه معروف اند. قصيدة زينبيه عبدالرحمان الاجمهوري المقري و قصيده زينبيه که در کتاب «زينب الکبري، جعفر نقدي» ذکر شده، ذيل عنوان قصائد الزينبيه تحقيق و بررسي شده است.
محل نگهداري و شماره بازيابي: کتابخانه ملي ايران: 13640-51
6. مقايسة خطبة حضرت فاطمه با خطبة حضرت زينب(س)(فارسي) ؛ فرحناز اشرفي ؛کارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد تهران شمال‌،1378.
7. نگاهي به جايگاه ادبي حضرت زينب(س) در آيينه عاشورا(فارسي)؛ صابره سياوشي؛ کارشناسي ارشد زبان و ادبيات عربي ؛ دانشکدة ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران، 1385.
کلام، آهنگي است که به حرکت دهان و زبان از حروف و کلمات، ترکيب يافته و براي بيان مقصودي گفته شده باشد و آنچه کلام را زيبا و مستمع را مشتاق نگاه مي دارد، فصاحت و بلاغت کلام است. خطبه هاي حضرت زينب(س) در اوج فصاحت و بلاغت است و محقق در اين پژوهش، پس از ذکر اشعار و خطبه ها، آرايه هاي بلاغي (اعم از معاني، بيان و بديع) را با مثالها و شواهد متناسب با آنها بررسي کرده است.
محقق در فصل اول، به بررسي زندگاني و شرح احوال حضرت زينب(س) پرداخته و در فصل دوم، ويژگيها و صفات عمده و برجستة اخلاقي ايشان را بر شمرده و به دو ويژگي بارزتر و برجسته تر شخصيت ايشان يعني صبر و استقامت و فصاحت و بلاغت پرداخته است. فصل سوم، جلوه هاي ادبي در کلام حضرت زينب(س) شامل: خطبه هاي ايشان در کوفه و شام به روايتهاي مختلف و شرح لغات دشوار، ترجمة خطبه ها، کلمات و سخنان ادبي حضرت زينب(س) بررسي و پس از آن، اشعار و سخنان آن حضرت در روز عاشورا، ايام اسارت و هنگام ورود به مدينه، به صورت جداگانه بيان شده است. در کنار اشعار حضرت زينب، جملاتي کوتاه و در عين حال، مسجع و آهنگين و احاديث و عباراتي به نقل از پيامبر و پدر و مادر، از ايشان در حافظة تاريخ ثبت شده که در اين رساله ذکر شده است. صناعات و آرايه هاي ادبي در سه بخش عمدة بلاغت : معاني، بيان و بديع با ذکر يک يا چند شاهد مثال از کلمات و خطبه هاي حضرت زينب(س) تعريف شده است و بر اين اساس، در کلام حضرت زينب ميزان استفاده از محسنات لفظي از معنوي بيشتر است و قسمت عمدة اين صنايع لفظي را سجع و جناس و انواع آنها به خود اختصاص مي دهند. آمار کاربرد سجع متوازي نيز از انواع ديگر آن بيشتر است و از ميان جناسها، جناس لاحق به کرات، در کلام ايشان تکرار شده است و از ميان محسنات معنوي علم بديع، مراعات نظير و انواع مبالغه ( تبليغ، اغراق و غلو) به وضوع به چشم مي خورند. بيشترين قسم از آرايه هاي بيان، به ترتيب، تشبيهات و استعارات است و بيشترين استفاده، تشبيه، تمثيل و استعاره مکنيّه، و از ميان صنايع معنوي نيز وصل، فصل و قصر بيشتر در کلام ايشان مشاهده مي شود.
محل نگهداري و شماره بازيابي: کتابخانة دانشکدة ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران ؛ 1385ن 883 س/297/974 ؛ کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران؛ 32994.
8. نقش حضرت زينب(س) در اسلام (فارسي) ؛ آزاده کريمي خالدي؛ کارشناسي– سطح دو ؛ مدرسه علميه حجت، ويژة خواهران، 1386.
شخصيت حضرت زينب(س) در خانواده اي شکل گرفته که منبع نور و وحي الاهي است و همه کمالات انساني و فضائل معنوي در اين خانواده متجلي است. اين محيط تربيتي خاص همراه با مربياني که خود، تربيت کننده و هادي بشر بوده اند، مبين شخصيت والا و کمالات حضرت زينب (س) مي باشد. اين بانوي بزرگوار در همة دوران حياتش، از حاميان و مدافعان امامت و ولايت بوده و براي اين هدف، از جان و مال و فرزندان خويش گذشته، تمام توان خود را براي معرفي اسلام و حقانيت خانواده ولايت به کار بست. عملکرد حضرت زينب(س) بر مبناي شناخت از شرايط زمان و مکان بوده و رمز عظمت آن بزرگوار وظيفه شناسي ايشان است که از معرفت بالا و آينده نگري نسبت به مسائل جامعه سرچشمه مي گيرد. شناخت شيوه هاي عملکرد حضرت زينب(س)، الگويي شايسته براي زنان جامعه ترسيم مي کند تا با اقتدا به ايشان، مسئوليت خويش را در برابر امامت و ولايت زمان خود به خوبي، انجام دهند.
محل نگهداري و شمارة بازيابي: مدرسة علميه حجت، ويژة خواهران
9. نقش حضرت زينب(س) در اسلام (فارسي)؛ راضيه عباس زاده ؛ کارشناسي ارشد – سطح دو، 1383.
محل نگهداري و شماره بازيابي: کتابخانة مرکزي آستان قدس رضوي ؛ ع ن 93 ز/297/974
10. نقش حضرت زينب(س) در حماسة عاشورا و ادبيات فارسي(فارسي)؛ سعيده عباسي ؛ کارشناسي ارشد زبان و ادبيات فارسي، دانشکدة ادبيات و علوم انساني دانشگاه آزاد اسلامي، واحد تهران مرکزي، 1378.
حضرت زينب(س) نقش ويژه اي در شناخت حماسة کربلا و شناخت هر چه بيشتر شخصيتهاي کربلا دارد و اگر زينب(س) نبود واقعه عاشورا در کربلا دفن مي شد. خطبه هاي آتشين و غرّاي ايشان، پيام نهضت امام حسين(ع)را در تاريخ جاودانه ساخت. سرگذشت و سيرة عملي اين بانوي بزرگوار الگويي بسيار نيکو براي زنان مسلمان و ترسيم کنندة جايگاه و مسئوليت زنان در جامعه است. حضرت زينب(س) دو مأموريت اصلي خود را به خوبي به انجام رساند : نخست برانگيختن روح قيام در مسلمانان و ديگر تلاش براي اصلاح و رشد فکري مسلمانان. در اين پژوهش، پس از بررسي اوضاع سياسي و اجتماعي اعراب و مسلمانان پيش از واقعة‌ کربلا و توضيح و تبيين واقعه عاشورا، به رسالت حضرت زينب(س) پس از شهادت امام حسين(ع) و در اوج سختيها و مصائب دوران اسارت، پرداخته مي شود. حضرت زينب با ايراد خطبه هاي بسيار مهم در کوفه و شام نقش مهمي را در رساندن و ابلاغ پيام عاشورا بر عهده مي گيرد؛ به گونه اي که شاعران و اديبان بزرگ در اشعار خود و در مراثي، مدايح و مقاتل، جايگاه خاصي را براي حضرت زينب(س) برشمرده اند. در اين رساله، به بررسي جايگاه حضرت زينب(س) در اشعار، مراثي و مقاتل فارسي پرداخته شده است.
محل نگهداري و شماره بازيابي: کتابخانة مرکزي و مرکز اطلاع رساني دانشگاه آزاد اسلامي، واحد تهران مرکزي؛ 7 ن 2 ع /190PIR
11. نقش زنان در نهضت عاشورا (فارسي) ؛ مرضيه سيد زاده؛ سطح سه کارشناسي ارشد معارف اسلامي، 1379.
در اين پژوهش، ولادت حضرت زينب(س)، وجه تسميه زينب، ظلم ستيزي، نقش حضرت در دوران امامت امام حسن (ع)، همگامي با امام حسين (ع)، نقش حضرت زينب(س) در حوادث کربلا و بعد از واقعة عاشورا، خطبه هاي شام و کوفه، بازگشت به مدينه و نقش زنان ديگر در نهضت عاشورا بررسي شده است. با توجه به سرگذشت و سيرة عملي حضرت زينب(س) مشارکت سياسي و اجتماعي زنان بر محورهاي زير مطرح شده است که صبر و پايداري زنان، شهامت در گفتن و پيام رساني حق، امدادگري و پرستاري، روحيه بخشي و تشجيع، مديريت در شرايط بحران، تغيير ماهيت اسارت و تبديل آن به بيدادگري اذهان، تأثير گذاري عاطفي، مراعات حدود الاهي و عفاف.
نقش زنان در واقعه عاشورا در دو قسم: نقش غير مستقيم و حضور مستقيم، بررسي شده است. زناني که نقش آنها در نهضت عاشورا مورد بررسي قرار گرفته است، به ترتيب عبارت اند از : 1. ام ّکلثوم دختر امير المومنين 2. فاطمه دختر امام حسين(ع) 3. سکينه دختر امام حسين(ع) که نام اصلي او آمنه و خانه اش مرکز تجمّع شعرا و محل ّمناقشه و بحث و نقد ادبي بود. 4. رقيه دختر چهار ساله امام که در همان روزها جان به جان آفرين تسليم کرد.5. رباب همسر امام حسين(ع) که يکسال در سوگ امام مرثيه هايي سرود و بعد از يک سال جان باخت. 6. ام البنين همسر اميرالمومنين(ع) که ثمره ازدواج او با حضرت علي چهار پسر بود که هر چهار پسر در رکاب امام حسين(ع) در روز عاشورا به شهادت رسيدند. 7. همسر ديگر امام حسين که بر اثر ظلمهاي يزيد، فرزندش را سقط کرد. 8. فاطمه دختر اميرالمومنين 9. زينب دختر عقيل 10. هند همسر يزيد که از فاجعه کربلا منقلب شد و در خانه قاتل امام حسين مجلس عزاداري بر پا نمود. 11. همسر علي بن مظاهر اسدي مادر عبداللّه بن عمير 13. و همسرش ام وهب 14. مادر عمروبن خباده 15.همسر مسلم بن عوسجه 16. زني از قبيله بکربن وائل.
محل نگهداري و شماره بازيابي :کتابخانه مرکزي آستان قدس رضوي ؛ن915س/297/4831
12. نقش زينب کبري (س) بعد از واقعه عاشورا (فارسي) ؛ليلا شکر الاهي؛ مدرسه علميّه، فاطميّه 1385.
زنان در برهه اي از تاريخ اسلام، حماسه ها آفريدند؛ از جمله آنان مي توان دختر علي(ع) و فاطمه(س) را معرّفي کرد که اسوه صبر و استقامت و تقوا بود. اخلاقش همچون فاطمه فصاحت و بلاغتش همچون علي(ع) و استواري و پايداري اش همچون حسن و حسين بود. خون حسين به تنهايي نمي توانست درخت نوپاي اسلام را از طوفان تحريف و بدعتها حفظ کند. حضرت زينب (س )با ابلاغ پيام خون شهداي کربلا،کار را به اتمام رسانيد. همراهيش با حسين(ع) در صحراي طف، نگهداري از کودکان و زنان داغديده بعد از جنگ و پرستاري و دفاع از امام سجاد سخترانيها و خطبه هايش در بين مردم کوفه و در مجلس ابن زياد و يزيد، گوياي شهامت و رشادت شير زن کربلا بود. در خطبه کوفه، عمل زشت کوفيان را پست و حقير شمرد و آنها را اهل خدعه و تزوير خواند و با اين گفتار خويش، اندام آنان را لرزاند و اشک را در چشمانشان جاري کرد. و در مجلس ابن زياد، با خواندن ابن زياد به نام ابن مرجانه ابن زياد را از اوج قدرت به خواري و ذلت کشاند و با عبارت ما «رأيت الاّ جميلا» حقانيت خاندان رسالت را اثبات کرد. در کاخ يزيد، با خطبه آتشين و کوبنده خويش، يزيد را شرمنده و خجل کرد و به يزيد فهماند که در آينده نزديک، در محشر خداوند حاضر مي شوي و طرف دعوي تو، پيامبر و خاندان اوست و به زودي خداوند تو را به عذابي دردناک مبتلا خوهد کرد و در آتش دوزخ خواهد افکند و با همين عبارت، مرز جبهه حق و باطل را به خوبي معرفي کرد. نقش حضرت زينب (س) بعد از واقعه عاشورا در دفاع از حريم ولايت و اثبات حقّانيّت امام حسين(ع) با خطبه ها و سخنرانيهايش و دفاع از جان امام سجّاد(ع) براي تداوم امامت، بسيار چشمگير است.
محلّ نگهداري :کتابخانه مدرسه علميه فاطميّه

ب.پايان نامه هاي مرتبط
 

1.اهمّيّت صبر در فرهنگ اسلامي (فارسي)؛ علي مهتدي ؛کارشناسي ارشد علوم قرآن و حديث؛ دانشگاه آزاد اسلامي واحد فسا، 1375.
در اين پايان نامه صبر در آيات قران کريم و روايات معصومين از جنبه هاي مختلف بررسي شده است. معني لغوي، اهمّيّت و جايگاه صبر در فرهنگ اسلامي با تأکيد بر آيات قرآن، مفهوم و انواع صبر،ارزش صبر براي ايمان آورندگان، ضرورت صبر براي پيامبران بررسي و به صبر بيهوده نيز اشاراتي شده است. ايمان به خدا، رشد و کمال انسان، اوضاع طبيعي دنيا، توجّه به شدّت ابتلاي اولياي خدا، از جمله عوامل و زمينه هاي پيدايش صبر شمرده شده و راههاي دستيابي به صبر و مراتب آن همراه با نشانه هاي صابر به عنوان صفات متّقين، مقام و اجر صابر، تبيين و صبر به عنوان رمز پيروزي بيان شده است.
حفظ دين و ايمان، تکامل روح و رشد فکر، موفقيّت در کارها، نشاط جسم و آرامش جان، اجر و پاداش فراوان از جمله آثار صبر محسوب مي شود. صبر با بسياري از ارزسهاي معنوي همچون نماز، مهرباني، توکّل عمل صالح... ارتباط مستقيم دارد و آفاتي همچون حسد، خشم، افسردگي، يأس، عجله کردن، عجز تهديد کننده صبر مي باشند و از طرفي عامل استقامت، خودشناسي و ايمان به قضا و قدر خداوند معرفي شده است. بسياري از اولياي خداوند به عنوان اسوه هاي صبر معروف شده اند که از جمله آنها بانوي بزرگوار کربلا، زينب کبري (س)است.
محلّ نگهداري: کتابخانه دانشگاه آزاد اسلامي، واحد فسا
2. بررسي و تحليل مهاحرت امام حسين از مدينه با کربلا بر اساس ديدگاه جامعه شناختي –تفسيري هربرت بلومر (فارسي)؛ مسعود توکّلي صابر؛ کارشناسي ارشد دانشکده علوم اجتماعي و روانشناسي دانشگاه آزاد اسلامي، واحد تهران مرکزي، 1383.
اين تحقيق تلاش داشته تا به دور از پيش داوري و با مراجعه به واقعيّت، مهاجرت امام حسين را از مدينه تا کربلا، در قالب تحليل جامعه شناختي تفسير گرايان(ع)هربرت بلومر، بررسي و تحليل نمايد. در پويش زماني پژوهش، به آرا و نظريّات انديشمنداني مراجعه شد که در بر گيرنده تمامي يا حدّاقل مهم ترين و مطرح ترين ديدگاهها در ارتباط با حرکت امام باشند و در انتخاب از ميان متأخّرين و متقدّمين به آثار انديشمندان معاصر مراجعه شد تا علاوه بر استفاده از ديدگاههاي گذشتگان، استفاده از ادبيّات قابل فهم براي مخاطب امروز نيز محقّق گردد. آراءو و نظريّات مطهـّري در ارتباط با سير تکاملي انديشه، در اين انتخاب، نقش اساسي داشته و به طور کلّي، پژوهش به صورت طولي، موردي و ژرفانگرانه (دروني )و توصيف، مبتني بر تحليل صورت گرفته است. بر اساس اين پژوهش: ديدگاههاي متفاوت نسبت به حرکت امام در طول يکديگر قرار دارند و تنها سطح نگرش و پيش فرضهاست که تفاوتها را بوجود آورده است. در تمامي مراحل مهاجرت، امام بعنوان يک انسان نمادي، کنش داشته است. قضاوت در مورد مردم زمان امام مي بايست با احتياط صورت گيرد و شرايط کنش پيوسته را مدّ نظر قرار داد ؛ چه بسا که تحت تأثير کنش پيوسته، بسياري از مدّعيان امروزي هم در صف دشمن قرار مي گرفتند. حرکت امام با فراهم شدن شرايط، يعني خواست مردم آغاز شد و تمامي کنشهاي امام در ظرف زمان و مکان انجام گرفت (تفسير موقعيّت و کنش بر اساس آن) با اين تفاوت که تمامي اين کنشها در برابر کنش پيوسته، رنگ تازگي داشت. نقش زن و توانايي هايش در تحمّل شدايد و مديريت بحران و اداره امور، در شخصيت حضرت زينب (س) عينيّت يافت که تحت تأثير جوّ مرد سالارانه جوامع اسلامي، کمترين توجّه را به خود جلب کرده است. نقش شهرها در اطلاع رساني و زنده نگاه داشتن حرکت بسيار مهم بود. جامعه عرب در شيوخ قبايل خلاصه مي شدند و آنها نيز متمايل به کنش پيوسته از نوع ديالتيک ماندگي بودند. مردم يا طبقات فرودست قبايل صرفاً واکنش داشتند نه کنش. در حوزه جامعه شناسي دين با نگرش جامعه شناختي مي توان به کاوش پرداخت و به تبيين تازه اي از دين و وقايع ديني رسيد.
محلّ نگهداري و شماره بازيابي :کتابخانه ملّي ايران،51-9671.
3. پيامهاي عاشورا (فارسي )؛زهرا گنجي؛ مدرسه علميّه اسلام شناسي حضرت زهرا(س) – مشهد،1385.
هدف کلّي اين پژوهش تبيين پيامهاي عاشورا و اهداف جزئي آن، بررسي پيام هاي فردي و اجتماعي عاشوراست. برپايي حاکميت خدا، احياي سيره رسول اللّه و پاسخ به دعوت مردم، به عنوان فلسفه عاشورا مطرح شده و احياي کتاب و سنّت، احياي امر به معروف و نهي از منکر، احياي شعائر دين وحمايت از حق، از جمله اهداف عاشورا بر شمرده شده است. محقّق در اين تحقيق، عوامل دروني و بيروني را به عنوان عوامل بر خورد مردم کوفه با امام حسين(ع) بررسي کرده است. در بخشي ديگر، به بررسي پيامهاي فردي عاشورا شامل پيامهاي: عبادي، اعتقادي، اخلاقي و اجتماعي پرداخته، ياد خدا و شهادت در راه خدا را جزء پيام هاي عبادي، توحيد در عقيده و عمل و مبدأ و معاد را در رديف پيام هاي اعتقادي؛ صبر، وفا، شجاعت را به عنوان پيام هاي اخلاقي و پيامهاي سياسي، نظامي و مشارکت سياسي زنان را جزء پيامهاي اجتماعي عاشورا بر شمرده و تحليل کرده است و با توجّه به عملکرد و سيره حضرت زينب (س)و زنان حاضر در واقعه عاشورا، حضور سياسي در جامعه، مشارکت در جهاد شهادت مديريت و رهبري و شهيد پروري را در مورد زنان مطرح و بررسي کرده است.
محلّ نگهداري :مدرسه علميّه اسلام شناسي حضرت زهرا(س) – مشهد
4. زنان نهضت حسيني (فارسي)؛ فاطمه اميدي ؛سطح دو کارشنا سي حوزه علميّه قم، مرکز مديريت حوزه هاي علميّه خواهران.
اين تحقيق پيرامون زناني است که يا در کربلا حضور داشتند و به اسارت رفته و نقش آفرينيهايي داشته اند يا آنان که در کربلا نبوده اند، امّا به هر طريقي که توانسته اند، از اين نهضت مقدّس پاسداري و حمايت کرده اند. هدف محقّق شناخت زنان کربلا، به خصوص حضرت زينب(س) و عملکردهاي ايشان بوده، نقش هر يک از زنان کربلا را ترسيم و بيان مي کند که هر چند وجود حضرت زينب (س) سبب حفظ و ماندگاري واقعه عاشورا شده است، امّا به دليل اينکه آثار و تأليفا ت تحقيق شده چنداني درباره نقش حضرت زينب (س)در واقعه عاشورا در اختيار نداريم و بيشتر تأليفات موجود معمولا در باره سرگذشت و شرح زندگاني حضرت زينب (س)است. و اغلب اين تأليفات نيز مطالب تکراري دارند، کمتر به بررسي نقش حضرت زينب (س) در واقعه عاشورا پرداخته شده است. اين پژوهش به بررسي نقش حضرت زينب و زنان حاضر در کربلا، با هدف شناخت زنان و عملکرد هاي آنان و آثار آن عملکردها، با استفاده از منا بع تاريخي و چند اثر محدود- که به همين موضوع اختصاص دارد- پرداخته و هر يک از زنان نقش آفرين در واقعه عاشورا را جداگانه مورد بررسي و تحليل قرار داده است. با توجّه به شخصيت منحصر به فرد حضرت زينب (س)به دليل استعداد ذاتي و تربيت خانه وحي الاهي، حضور ايشان در کربلا بر اساس معرفت و آگاهانه بوده است.
5. نقش زنان در تحوّلات و انقلابات دوره اموي از عاشورا تا سقوط امويان (فارسي)؛ زهره يزدان پناه قره تپه ؛دانشگاه آزاد اسلا مي، 1381.
6.نقش زنان در نهضت عاشورا (فارسي )؛ بيتا جليليان؛ مدرسه علميِّه اسلام شنا سي حضرت زهرا(س) – مشهد.1384
در اين رساله، به بررسي نقش بانواني که در روز عاشورا حضور داشته و در روند نهضت حسيني تأثير گذار بوده اند، پرداخته شده و وقايع مربوط به نقش زنان در قبل از عاشورا، روز واقعه و بعد از آن،گرد آوري و تحليل شده است. آيا بانوان فقط براي تأثير بخشيدن به بعد تراژدي واقعه کربلا در آنجا حضور داشته اند يا اينکه رسالت مهمي بر عهده آنان بوده است؟
آيا تنها بانوان خاندان پيامبر(ص) اين رسالت را به عهده داشته اند يا وظيفه دفاع از ولايت بر عهده تمام زنان چه در آن زمان و چه در دوره حاضر مي باشد؟ با بررسي تاريخي، نتيجه مي گيريم که زن در اقوام و اديان پيش از اسلام، هيچ ارزش و مقامي دارا نبوده و اگر چه فعّاليّتهاي زيادي انجام داده ولي هيچ حقوقي در امور اجتماعي نداشته و از تعليم محروم بوده است. با ظهور اسلام، براي زن حقوق متعدد و احترام خاصي در نظر گرفته شد و او همسان و هم رديف با مردان در امور اجتماعي قرار گرفت. اسلام به ايشان آزادي داد، چيزي كه در هيچ برهة زماني و هيچ حكومت و آييني به زنان اعطاء نشده بود.
در ادامه، به نقش زنان قبل از واقعة عاشورا و علت همراهي با كاروان كربلا و مسئوليتهاي خطير ايشان كه نقش تربيتي، تشويقي، دفاع از ولايت و...است اشاره شده و از فداكاريهاي زنان كوفه چون طوعه و همسر حبيب بن مظاهر نام برده شده و مسئوليت حضرت زينب (س) به عنوان سرپرست كاروان و نايب خاص امام از سوي امام حسين به خوبي، ترسيم شده است.
در بخش ديگر، به بيان نقش زنان در روز واقعه پرداخته شده كه ابتدا نقش بانوان غير هاشمي چون ام وهب و ام خلف بررسي شده و سپس از نقش و حضور زنان هاشمي چون فاطمه صغري دخترامام حسين و رباب و.. ياد شده است. خويشتن داري حضرت زينب(س) هنگام شهادت فرزندان و دفاع از جان برادر خويش و دفاع از جان امام سجاد كه مقام ولايت را به عهده داشتند قابل تأمل و بررسي است. زنان در بعد از واقعة عاشورا نيز نقش آفرين بوده اند و همراه با كاروان اسراء در طول سفر به كوفه و سپس شام، رسالتهاي ديني خود را فراموش نكرده و مسئوليت پيام رساني و تبليغ خود را در لحظه به لحظة اين سفر انجام مي دادند كه گاهي به صورت خطبه و سخنراني و گاه به صورت مرثيه سرايي و عزاداري نمودار مي شده و همواره بر حفظ ارزشهاي اسلام و جلوگيري از تحريفات آن مي كوشيدند.
محل نگهداري: مدرسة علمية اسلام شناسي حضرت زهرا(س) – مشهد
6. نقش زنان مسلمان در تاريخ اسلام از ظهور اسلام تا قيام عاشورا (فارسي): زهرا افشار: سطح دو كارشناسي : 1384.
پيش از ظهور اسلام زنان در جامعه از حقوق مطلوب برخوردار نبودند و مطلوميت زنان، در حد بسيار گسترده، مطرح بوده است. با طلوع و ظهور اسلام، زنان به دورة رشد و شكوفايي و كمال خود رسيدند و از حقوق سياسي و اجتماعي برخوردار شدند. در اين رساله، پس از مقايسة موقعيت و شأن زنان پيش از ظهور اسلام و پس از آن، نياز زن مسلمان را به داشتن الگوهاي برتر مطرح كرده و سرگذشت برخي از بانوان تربيت شده در مكتب توحيد در دوران پيامبر(ص)، اميرالمومنين(ع)، امام حسن(ع) و امام حسين(ع) بيان شده و خصوصيات اخلاقي، درايتها، عملكردها و شجاعتهاي آنان به عنوان الگو تبيين شده است. بر اساس عملكردهاي بانوان بزرگ اسلام، نقش زنان مسلمان در عرصه هاي مختلف از جمله : حمايت از رسالت حق، جهاد و مبارزه و شهادت، مراقبت و پرستاري، رهبري و مديريت، آموزش صبر و روحيه بخشي، پاسداري از ارزشهاي اسلامي، نقش آفريني و الگودهي در عرصه هاي فرهنگي و علمي در همه اعصار به خصوص عصر حاضر، بررسي شده است.
محل نگهداري و شماره بازيابي: كتابخانة آستان قدس: ن 644الف /4831/297

بررسي آماري
 

در اين بخش رساله نامه، تلاش بر آن بوده كه در مورد پايان نامه هاي معرفي شده، به لحاظ زبان، سال پژوهش، مقطع تحصيلي و موضوعات، به صورت بسيار مختصر، بررسي آماري انجام شود:
*زبان : از مجموع پايان نامه هاي بررسي شده، تعداد 18 عنوان به زبان فارسي و 1 عنوان به زبان عربي است.
قديم ترين پايان نامة دانشگاهي مربوط به سال 1375 است و بيشترين پايان نامه ها در سال 1385 با 4عنوان دفاع شده است.
*مقطع تحصيلي: از مجموع 19 عنوان پايان نامة بررسي شده، تعداد 12 عنوان در مقطع كارشناسي ارشد، 3 عنوان در مقطع كارشناسي بوده و مقطع تحصيلي تعداد 4 عنوان نيز مشخص نشد.
* موضوع
در بررسي موضوعي نكات زير مورد توجه بوده است:
- ابتدا با توجه به كليدواژه ها، چكيده و در مواردي فهرست مندرجات پايان نامه ها، براي هر يك از پايان نامه ها سه تا پنج موضوع انتخاب شده و سپس محورهاي اصلي موضوعات پايان نامه ها همراه با تعداد هر موضوع به تفكيك پايان نامه هاي مرتبط و مستقل، به شرح زير مشخص شده است:
ادبيات /مدايح، مرثيه ها و قصيده هاي زينبيه :‌4 پايان نامه (مستقل 4)
خطبه ها: 7 پايان نامه ( مستقل 6، مرتبط 1)
سرگذشت و شخصيت : 12 پايان نامه ( مستقل 6، مرتبط 6)
سيرة عملي (اخلاق، عرفان، صبر، اسوه بودن، الهام گيري از ثقلين ): 10 پايان نامه (مستقل 8، مرتبط2)
مشاركت سياسي و اجتماعي زنان : 8 پايان نامه ( مستقل 6، مرتبط 2)
نقش زنان در واقعة عاشورا ( حضرت زينب(س) و ساير بانوان ): 11 پايان نامه (مستقل 6، مرتبط 5)
واقعه عاشورا( جامعه شناسي واقعة عاشورا، پيامهاي عاشورا): 11 پايان نامه (مستقل 5، مرتبط 6)
- بر اساس اين آمار موضوعي، بيشترين پايان نامه ها به موضوع شخصيت و زندگي حضرت زينب(س) اختصاص دارد.
- در برخي از پايان نامه ها به جنبه هاي ادبي خطبه هاي حضرت زينب(س) بيشتر توجه شده و در برخي ديگر تجزيه و تحليل متن خطبه ها مورد توجه بوده است. در مواردي كه اهتمام پژوهشگر در پايان نامه به نكات ادبي خطبه ها بوده، در ذيل موضوع «ادبيات» نيز آمده است.
- در اكثر پايان نامه هاي مرتبط، به موضوع واقعة عاشورا پرداخته شده است و به نوعي نقش حضرت زينب(س) يا ساير زنان كربلا در اين واقعه، بررسي شده است، به طوري كه از ميان هفت پايان نامة مرتبط، شش پايان نامه به طور مستقيم و يك پايان نامه با عنوان اهميت صبر در فرهنگ اسلامي به طور غير مستقيم، به بررسي واقعه عاشورا پرداخته و نمونه هايي از اسوه ها و الگوهاي صبر در واقعة كربلا را به تصوير كشيده است.
فهرست منابع
1. پايگاهها و مراكز اطلاع رساني.
2. تاج لنگرودي، محمد مهدي. سيماي حضرت زينب سلام الله عليها، تهران: نشر ممتاز، 1375.
3. تقي زاده انصاري، بدر. زينب،‌ بانوي ماندگار تاريخ. تهران: نشر علوم روز. 1383.
4. رسولي محلاتي، سيّد هاشم. نگاهي كوتاه به زندگي زينب كبري. قم : دفتر تبليغات اسلامي، 1380.
5. عيسي فر، احمد. زنان نامدار شيعه. تهران: رايحه عترت. 1381.
6. قائمي، علي. زندگاني حضرت زينب (سلام الله عليها): رسالتي از خون و پيام. تهران : اميري، 1376.
منبع:فصلنامه سفينه شماره 22
/ن