مقدمه:
صحیفه سجادیه، همچون دریایی از نور و حکمت، راهنمای سلوک معنوی و اخلاقی برای طالبان حق است. این کتاب دعایی، نه صرفا مجموعهای از نیایشها، بلکه تبیینگر ارتباط عمیق انسان با خداوند، شناخت مصائب و رنجها، و درخواست یاری از خالق هستی در مواجهه با مشکلات و ستمهاست.فراز "اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ خُذْ ظَالِمِی وَ عَدُوِّی عَنْ ظُلْمِی بِقُوَّتِکَ، وَ افْلُلْ حَدَّهُ عَنِّی بِقُدْرَتِکَ، وَ اجْعَلْ لَهُ شُغْلًا فِیما یَلِیهِ، وَ عَجْزاً عَمَّا یُنَاوِیهِ" از دعای چهاردهم، با درخواست یاری از خداوند برای دفع ستم و دشمنی، و با بیان لطیف و دقیق، ابعاد مختلف مواجهه با ظلم را در برمیگیرد.
این فراز، نه تنها یک نیایش، بلکه یک استراتژی الهی برای مقابله با ستمگران و حفظ آرامش و امنیت مظلومان است.
در این تحلیل، با استناد به آیات قرآن کریم، به تبیین مفهوم استمداد از خداوند، شکستن حد و توان ستمگر، و نقش اراده الهی در دفع شر و ستم میپردازیم.
متن و ترجمه فراز دعا:
(۶) اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ خُذْ ظَالِمِی وَ عَدُوِّی عَنْ ظُلْمِی بِقُوَّتِکَ، وَ افْلُلْ حَدَّهُ عَنِّی بِقُدْرَتِکَ، وَ اجْعَلْ لَهُ شُغْلًا فِیما یَلِیهِ، وَ عَجْزاً عَمَّا یُنَاوِیهِ
خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست و ستمکنندۀ بر من و دشمنم را با نیرویت از ستم بر من بازدار و با قدرتت تندی و تیزی ستمش را بر من بشکن و برایش در آنچه که دوست دارد، مشغولیت و سرگرمی قرار ده [تا از ستم ورزی غافل گردد]؛ و بر وجودش در برابر مظلومی که با او به دشمنی برمیخیزد، داغ عجز و ناتوانی زن.
شرح و تحلیل فراز دعا:
این فراز، با صلوات بر محمد و آل او آغاز میشود. صلوات، نه تنها یک نشانه احترام و محبت، بلکه یک برکت و وسیله ارتباط با خداوند است.پس از صلوات، درخواست اصلی دعاء مطرح میشود: "وَ خُذْ ظَالِمِی وَ عَدُوِّی عَنْ ظُلْمِی بِقُوَّتِکَ" (ستمکننده بر من و دشمنم را با نیرویت از ستم بر من بازدار). این درخواست، نشاندهنده اعتماد به قدرت مطلق خداوند و استمداد از او برای دفع شر و ستم است.
عبارت "وَ افْلُلْ حَدَّهُ عَنِّی بِقُدْرَتِکَ" (با قدرتت تندی و تیزی ستمش را بر من بشکن) به معنای سلب توان و قدرت ستمگر از ادامه ظلم است. خداوند، با قدرت خود، میتواند حد و توان ستمگر را بشکند و او را از آسیب رساندن به مظلوم بازدارد.
دو عبارت پایانی این فراز، یعنی "وَ اجْعَلْ لَهُ شُغْلًا فِیما یَلِیهِ" (برایش در آنچه که دوست دارد، مشغولیت و سرگرمی قرار ده) و "وَ عَجْزاً عَمَّا یُنَاوِیهِ" (بر وجودش در برابر مظلومی که با او به دشمنی برمیخیزد، داغ عجز و ناتوانی زن) نشاندهنده حکمت الهی در مواجهه با ستمگران است.
خداوند متعال، میتواند ستمگر را درگیر مشکلات و خواستههای دنیوی کند و او را از توجه به ظلم و ستم بازدارد. همچنین، میتواند او را در برابر مظلومان ناتوان و عاجز کند تا نتواند به آنها آسیب برساند.
استنادات قرآنی:
آیات متعددی در قرآن کریم، به این مفاهیم اشاره دارند. در ادامه به برخی از این آیات اشاره میشود:۱. آیاتی درباره دفع شر دشمن به قدرت خداوند
* آیه ۱۶۰ سوره آل عمران:«إِن یَنصُرْکُمُ اللَّهُ فَلَا غَالِبَ لَکُمْ وَإِن یَخْذُلْکُمْ فَمَنْ ذَا الَّذِی یَنصُرُکُم مِّن بَعْدِهِ ۗ وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ»
«اگر خدا شما را یاری کند، هیچکس بر شما چیره نخواهد شد و اگر شما را خوار گرداند، کیست آنکه بعد از او شما را یاری کند؟ و مؤمنان باید فقط بر خدا توکل کنند.»
توضیح: این آیه مضمون فراز دعا، یعنی یاری مطلق فقط از جانب خدا و شکست دشمن و سلب قدرتش به اراده الهی را بهخوبی بیان میکند.
در حقیقت، این آیه اصل بنیادین باور توحیدی را نمایش میدهد: پیروزی یا شکست هیچ امتی و فردی، جز با خواست و نصرت الهی نیست.
در دعا نیز شخص بر قدرت و یاری خدا تأکید میکند و پیروزی بر دشمن و بازداشتهشدن ظالم از ستم، تنها با نیروی خداوند رخدادنی است.
این آیه با عبارت «خذ ظالمی و عدوی عن ظلمی بقوتک» (ستمگرم را با قدرتت باز دار) بیشترین مطابقت معنایی را دارد.
* آیات ۳۹ و ۴۰ سوره حج:
«أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ * الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِن دِیَارِهِم بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَن یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ…»
«به کسانی که (در راه خدا) جنگ بر آنان تحمیل شده، اجازه (نبرد) داده شده است، چرا که مورد ستم قرار گرفتهاند و همانا خدا بر پیروزیشان تواناست. همان کسانی که به ناحق از خانههایشان بیرون رانده شدند، جز اینکه میگفتند پروردگار ما خداوند است…»
توضیح: این آیات با بیان اینکه خداوند متعال بر نصرت مظلومان تواناست، به موضوع یاری مظلوم و دفع ظلم با قدرت الهی اشاره دارد.
این آیات، بیپناهی مظلومان را در برابر ظلم حکایت میکند و همزمان وعده قدرت و نصرت الهی را میدهد. یعنی هم به مشروعیت دفاع مظلوم اشاره دارد و هم تاکید میکند که خداوند با قدرت خویش ظلم را میشکند و مظلوم را یاری میدهد. نیایش برای دفع شر ظالم و شکست دادن او نیز دقیقاً بر همین مضمون استوار است.
۲. آیاتی درباره سلب قدرت از ظالم و ناتوان ساختن او
* آیه ۸۸ سوره یونس:«وَقَالَ مُوسَى رَبَّنَا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلَأَهُ زِینَةً وَأَمْوَالًا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا رَبَّنَا لِیُضِلُّوا عَن سَبِیلِکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَلَا یُؤْمِنُوا حَتَّى یَرَوُا الْعَذَابَ الْأَلِیمَ»
«و موسی گفت: پروردگارا! به راستی فرعون و اشراف او را در زندگی دنیا زیور و مالی [فراوان] دادی؛ پروردگارا تا آنان را از راهات گمراه کنی؛ پروردگارا! اموالشان را نابود کن و بر دلهایشان مُهر بنه، تا ایمان نیاورند مگر آنکه عذاب دردناک را ببینند.»
توضیح: این آیه اشاره به دعای حضرت موسی (علیه السلام) برای فرعون و قومش است. این دعا حاوی درخواست نابودی اموال و سلب قدرت گمراهکننده ظالم است ("اطمس علی اموالهم" و "اشدد علی قلوبهم") که بهخوبی با عبارت "افْلُلْ حَدَّهُ عَنِّی بِقُدْرَتِکَ" (با قدرتت تندی و تیزی ستمش را بر من بشکن) همخوانی دارد.
این آیه نمونهای عالی از دعای مظلوم علیه ظالم است که حتی حضرت موسی (علیه السلام) نیز در برابر ظلم طاقتفرسا از خداوند خواست ستمگران (فرعون و قومش) را در اموال و قدرتشان نابود کند و نیروی ظلم و فسق آنها را بشکند.
همخوانی ُمضمون دعای موسی با بخش «افلل حده عنی بقدرتک» و همچنین «اجعل له شغلاً فیما یلیه» کاملاً ملموس است: نابودسازی ابزار قدرت و سرگرم ساختن ستمگر به دغدغههای خودش.
* آیه ۱۲۹ سوره انعام:
«وَکَذَلِکَ نُوَلِّی بَعْضَ الظَّالِمِینَ بَعْضًا بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ»
«و بدینسان برخی از ستمکاران را به سزای آنچه همواره مرتکب میشدند، بر برخی دیگر میگماریم [و مسلط میکنیم].»
توضیح: این آیه به سلب قدرت ظالم و حتی تسلط ظالم دیگری بر او اشاره دارد که مصداق شکستن حد و توان ظالم است و با مضمون فراز دعا همراستا است.
در منطق قرآن کریم، خداوند برای تنبیه و تأدیب ظالمان، گاه آنها را به وسیله ظالمانی دیگر مجازات میکند. این یعنی سلب قدرت از یک ستمگر و گرفتار کردن او به ستم دیگری، و نیز نوعی بازداشتن از ظلم با روش حکیمانه و تدریجی. این مضمون با فراز دعای دفع توان و قدرت ظالم و عجز او، موازی است.
۳. آیاتی درباره مشغول ساختن ظالم و غافل ساختن او از ستم
* آیه ۱۸۲ سوره اعراف:«وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ»
«و آنان که آیات ما را تکذیب کردند، بهتدریج [و از راهی که] نمیدانند، آنان را [به سوی عذاب] میکشانیم.»
توضیح: این آیه مفهوم "وَ اجْعَلْ لَهُ شُغْلًا فِیمَا یَلِیهِ" (برای او در آنچه دوست دارد، مشغولیت قرار ده) را با "استدراج" (کشاندن تدریجی به سوی عذاب یا گرفتاری) بیان میکند. این "استدراج" میتواند به معنای مشغول ساختن ظالم به امور دنیوی باشد.
در حقیقت استدراج، نوعی مشغول ساختن ظالم به امور دنیوی یا سرگرم کردن او به گرفتاریهایی است که ذهن و کردار او را از ستم و زیانرسانی به دیگران بازمیدارد.
مصداق این مفهوم در دعا: «اجعل له شغلاً فیما یلیه» یعنی برای ستمگر مشغلهای در زندگیاش ایجاد کن تا از ظلم بازماند؛ خداوند با شیوههایی که حتی ستمگر خود نمیفهمد، او را به خود گرفتار میکند.
* آیه ۱۴ سوره یونس:
«ثُمَّ جَعَلْنَاکُمْ خَلَائِفَ فِی الْأَرْضِ مِن بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ»
«سپس شما را پس از آنان در زمین جانشین ساختیم تا بنگریم چگونه عمل میکنید.»
توضیح: این آیه به مهلت دادن خداوند برای آزمون اعمال اشاره دارد که میتواند مصداقی از مشغولیت یافتن ظالم به امور دنیوی و غافل شدن از ستم باشد تا خداوند اعمالشان را ببیند.
در حقیقت، این آیه بیانگر فرصت و آزمایشی است که خداوند به بندگان ـ حتی ستمکاران ـ میدهد. اما همین فرصت میتواند به وسیله اشتغالات و دلبستگیهای دنیوی، عامل بازماندن ظالم از افراط در ظلم و مشغول شدن به عواقب عمل خویش تلقی گردد، چنانچه در دعا نیز مظلوم از خدا میخواهد ستمگر را در امور زندگی گرفتار کند و او را از ستم و تعدی بازدارد.
۴. علم مطلق خداوند به ظلم و ستم
* آیه ۴۲ سوره ابراهیم:«وَلَا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ إِنَّمَا یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الْأَبْصَارُ»
«و گمان مبر که خدا از آنچه ستمکاران میکنند، غافل است؛ [که] جز این نیست که [عقوبت] آنان را تا روزی که چشمها در آن خیره میشود، به تأخیر میاندازد.»
توضیح: این آیه مستقیماً با عبارت دعای شما، یعنی "قَدْ عَلِمْتَ، یَا إِلَهِی، مَا نَالَنِی مِنْ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ…" (ای خدای من! میدانی چه ستمی بر من رفته است) و تأکید بر علم مطلق خداوند به اعمال ظالمان، مطابقت دارد.
در حقیقت، این آیه اوج دلداری به مظلوم و تهدید به ظالم است: خدا نهتنها آگاه از رفتار ستمگران است بلکه همواره برای مجازات آنها در کمین است و فقط به حکمتش مهلت میدهد.
وعده عدالت قطعی الهی همدوش دعاست که میگوید: خدا میتواند دشمن را بازدارد، قدرتش را بشکند، و در نهایت اگر بازنگردد، به عذاب گرفتار کند. علم مطلق خدا و تأخیر در عذاب، نشانه حکمت و تدبیر الهی در مواجهه با ظلم مظلومان است.
جمعبندی و نکات تکمیلی:
این فراز از دعای چهاردهم صحیفه سجادیه، گوهری ارزشمند در بیان دعای مظلوم و استمداد از خداوند است.این فراز، با تأکید بر قدرت مطلق خداوند، سلب توان از ستمگران، و نقش حکمت الهی در دفع شر و ستم، به ما امید و انگیزه میدهد تا در برابر ظلم و ستم ایستادگی کنیم و از حقوق خود و دیگران دفاع کنیم.
در حقیقت، این فراز به ما یادآوری میکند که در مواجهه با ظلم و ستم، نباید ناامید شد و باید به خداوند توکل کرد. خداوند، قادر مطلق است و میتواند ستمگران را از آسیب رساندن به مظلومان بازدارد.
همچنین، این فراز، به ما نشان میدهد که استمداد از خداوند، تنها درخواست یاری نیست، بلکه یک استراتژی الهی برای مقابله با ستمگران و حفظ امنیت و آرامش است.
با توجه به این فراز، میتوان نتیجه گرفت که:
* استمداد از خداوند، بهترین راه برای مقابله با ظلم و ستم است.* خداوند، قادر مطلق است و میتواند ستمگران را از آسیب رساندن به مظلومان بازدارد.
* سلب توان و قدرت از ستمگران، یکی از مصادیق عدالت الهی است.
* حکمت الهی، در مواجهه با ستمگران، میتواند به اشکال مختلفی تجلی پیدا کند.
* مؤمنان، باید در برابر ظلم و ستم ایستادگی کنند و از حقوق خود و دیگران دفاع کنند.
در نتیجه، این فراز، نه تنها یک دعای زیبا و معنوی، بلکه یک راهنمای عملی برای مقابله با ظلم و ستم و رسیدن به آرامش و امنیت است. با تکیه بر این فراز و آموزههای آن، میتوانیم به سوی جامعهای آرمانی و مقاوم گام برداریم.
نویسنده: سیدامیرحسین موسوی تبار
منبع: تحریریه راسخون
© استفاده از این مطلب، فقط با ذکر منبع بلامانع است.
