طرح مسأله و ضرورت بحث
وقف، یکی از والاترین سنتهای اصیل اسلامی است که با تأسی از سیره نبوی و اهلبیت (علیهم السلام)، قرنهاست که نقش بیبدیل خود را در حفظ سرمایه اجتماعی، حمایت از مستضعفان، توسعه علم و فرهنگ و شکوفایی اقتصادی ایفا کرده است.این سنت دیرین که بر پایه ایثار، همدلی و مسئولیتپذیری اجتماعی استوار است، توانسته در طول تاریخ تمدن اسلامی، گرهگشای بسیاری از مشکلات جامعه باشد و بستری برای رشد و بالندگی مردم فراهم آورد. از ساخت مساجد، مدارس، بیمارستانها و کاروانسراها گرفته تا حمایت از نیازمندان، طلاب علوم دینی و توسعه دانش، وقف همواره پیشتاز بوده است.
در جهان معاصر، با چالشهای پیچیده و نوینی در حوزههای زیستمحیطی، اجتماعی و اقتصادی روبهرو هستیم. گرمایش جهانی، آلودگی هوا، کمبود منابع آب، نابرابریهای اقتصادی، فقر گسترده، و نیاز به ارتقای مستمر سطح علم و فناوری، همه و همه ضرورت اتخاذ رویکردهایی پایدار و انسانمحور را ایجاب میکنند.
توسعه پایدار، که هدف آن برآورده کردن نیازهای نسل حاضر بدون به خطر انداختن توانایی نسلهای آینده در برآورده کردن نیازهای خود است، بهعنوان یک ضرورت جهانی مطرح شده است. این مفهوم، سه بعد اصلی اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی را در بر میگیرد و نیازمند تعادل میان این سه حوزه برای دستیابی به پیشرفت همهجانبه است.
سومین روز هفته وقف ۱۴۰۴ با عنوان «روز وقف، افق آینده و توسعه پایدار»، فرصتی برای بازاندیشی در ظرفیتهای بالقوه و بالفعل وقف و بازطراحی آن برای آیندهای عادلانه و پایدار است.
دیگر نمیتوان به الگوهای صرفا سنتی وقف بسنده کرد. بلکه باید با بهرهگیری از دانش روز، ابزارهای نوین مدیریتی و فناوریهای جدید، وقف را احیا و متحول ساخت تا بتواند پاسخگوی نیازهای پیچیده و متغیر عصر حاضر باشد و نقش خود را در تحقق اهداف توسعه پایدار و پیشرفت تمدنی ایفا کند.
این بازنگری، نیازمند درک عمیقتر از مبانی نظری وقف، شناخت فرصتها و چالشهای پیش روی آن، و طراحی سازوکارهای حکمرانی مؤثر برای این نهاد مقدس است.
در این مقاله، به تحلیل نقش وقف در افق آینده و توسعه پایدار، از سنت نبوی تا الگوهای نوگرای مدیریت وقف برای پیشرفت تمدنی میپردازیم و مبانی فقهی، تاریخی، کارکردهای نوین، چالشها، فرصتها و راهکارهای عملی برای تحول وقف در راستای تحقق اهداف توسعه پایدار جهانی و پیشرفت جامعه اسلامی را بررسی مینماییم.
۱. جایگاه وقف در تاریخ اسلام و تمدن اسلامی
۱-۱. ریشههای دینی وقف
ریشههای وقف به صدر اسلام بازمیگردد و در متن وحی و سنت نبوی ریشه دوانده است. این سنت حسنه، نه یک رسم اجتماعی صرف، بلکه یک تکلیف الهی و یک عمل عبادی محسوب میشود که فضیلت آن از طریق ادله شرعی اثبات شده است.آیات قرآن درباره انفاق و باقیات صالحات
قرآن کریم، که هدایتبخش مسلمین در تمام شئون زندگی است، بارها بر اهمیت انفاق، ایثار و کمک به نیازمندان تأکید ورزیده است. واژه "وقف" به صراحت در قرآن نیامده است، اما روح و مفهوم آن در آیات متعددی تجلی یافته است.
آیاتی که بر "انفاق در راه خدا" (مانند آیه ۲۶۱ سوره بقره)، "باقیات صالحات" (اعمال نیکویی که اثرشان باقی میماند، مانند آیه ۴۶ سوره کهف)، و "سبیلالخیر" (هر راه خیری که رضای خدا در آن باشد) تأکید دارند، مبنای فقهی و شرعی وقف را تشکیل میدهند.
این آیات، مسلمانان را به سرمایهگذاری در آخرت از طریق کمک به جامعه و فقرا تشویق میکنند و وقف را میتوان مصداق بارز "باقیات صالحات" و "انفاق فی سبیل الله" در نظر گرفت.
روایات نبوی و علوی درباره ضرورت وقف
سنت پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) سرشار از تأکید بر سنت وقف است. روایات فراوانی از پیامبر (صلّی الله علیه و آله) در خصوص فضیلت وقف و تشویق اصحاب به آن وجود دارد.
نقل است که آن حضرت خود اموالی را وقف کردهاند. از سوی دیگر، سیره و گفتار امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) و سایر ائمه (علیهم السلام) نیز گواه بر اهتمام ویژه ایشان به وقف است. ایشان در وصایای خود بر وقف اموال تأکید کردهاند و خود نیز اموالی را وقف نمودهاند.
این روایات، وقف را نه یک عمل مستحب، بلکه گاهی به اندازه کفایت یا لازم برای حل مشکلات اجتماعی مطرح کردهاند و فضیلت آن را در حد شهادت در راه خدا بیان نمودهاند.
۱-۲. سیره اهلبیت علیهم السلام در وقف
اهلبیت (علیهم السلام)، که اسوه هدایت و الگوی زندگی برای مسلمانان هستند، خود در زمینه وقف پیشگام بودهاند و نمونههای درخشانی از وقف را در سیره عملی خود به یادگار گذاشتهاند. این سیره، نشاندهنده عمق دغدغه ایشان نسبت به رفاه، علم، سلامت و کرامت انسانی در جامعه اسلامی است.وقف اموال برای آزادسازی بردگان، تأمین آب شرب، مدرسهسازی و درمان
* آزادسازی بردگان: وقف اموال برای خرید و آزاد کردن بردگان، یکی از مصادیق مهم وقف در سیره اهلبیت (علیهم السلام) است. این اقدام، نشاندهنده تلاش ایشان برای احیای کرامت انسانی و رهایی انسانها از بند بردگی بود.
* تأمین آب شرب: در مناطقی که دسترسی به آب سالم و شیرین دشوار بود، اهلبیت (علیهم السلام) با وقف چاهها، قناتها و یا حفر نهرها، مشکل کمبود آب را برای مردم حل میکردند. این کار، هم نیاز حیاتی مردم را تأمین میکرد و هم مصداق "صدقه جاریه" بود.
* مدرسهسازی و حمایت از علم: وقف بناهای آموزشی، کتابخانهها و همچنین حمایت مالی از طلاب و دانشمندان، بخش مهمی از سیره وقف اهلبیت (علیهم السلام) را تشکیل میداد. این امر، عامل اصلی شکوفایی علم و فرهنگ در دورههای مختلف اسلامی بوده است.
* درمان: وقف مراکز درمانی و تأمین هزینههای درمان بیماران نیازمند، از دیگر جلوههای وقف در سیره اهلبیت (علیهم السلام) است که نشاندهنده اهتمام ایشان به سلامت جسم و جان جامعه است.
۱-۳. کارکردهای تاریخی
وقف، در طول تاریخ تمدن اسلامی، فراتر از یک عمل خیرخواهانه صرف، به یکی از ارکان اصلی پیشرفت جامعه و شکلگیری تمدنهای درخشان تبدیل شده بود.نقش وقف در شکوفایی علمی اندلس، بغداد و اصفهان
* اندلس: در دوران طلایی اسلام در اندلس، وقف نقش حیاتی در تأسیس و حمایت از دانشگاهها، کتابخانهها و مراکز علمی ایفا کرد. کتابخانههای بزرگی مانند کتابخانه قرطبه، که از شاهکارهای معماری و علمی عصر خود بود، از محل موقوفات اداره میشد. این مراکز، محلی برای جذب دانشمندان از سراسر جهان و تولید علم بودند.
* بغداد: در دوران عباسیان، بغداد به پایتخت علم و فرهنگ تبدیل شد. وقف مدارس نظامیه، بیمارستانها، و مراکز علمی، نقش بسزایی در این شکوفایی داشت. دانشمندان بزرگی چون ابن سینا و رازی در چنین محیطی پرورش یافتند.
* اصفهان: در دوران صفویه، اصفهان به یکی از مراکز بزرگ علمی، فرهنگی و هنری جهان تبدیل شد. احداث مدارس علمیه باشکوه، کتابخانههای وسیع، مساجد زیبا و بیمارستانها، عمدتا از طریق موقوفات صورت میگرفت. مدرسه چهارباغ اصفهان، نمونهای برجسته از این موقوفات آموزشی است.
وقف کتابخانهها، کاروانسراها و بازارها
* کتابخانهها: وقف نسخ خطی ارزشمند و تأسیس کتابخانهها، دسترسی عموم به دانش را تسهیل میکرد و به حفظ میراث علمی و فرهنگی کمک شایانی مینمود.
* کاروانسراها: وقف کاروانسراها در مسیرهای تجاری، راه را برای گسترش تجارت و ارتباطات هموار میساخت. این کاروانسراها، علاوه بر تأمین آسایش مسافران و تجار، محل تبادل فرهنگی نیز بودند.
* بازارها: وقف بخشی از درآمد بازارها یا حتی تأسیس بازارهای جدید، به تأمین مالی پروژههای عامالمنفعه کمک میکرد و به تنظیم امور اقتصادی جامعه یاری میرساند.
۲. پیوند وقف با مفهوم توسعه پایدار
۲-۱. توسعه پایدار چیست؟
مفهوم توسعه پایدار، که در دهههای اخیر به یکی از اولویتهای جهانی تبدیل شده است، چارچوبی جامع برای دستیابی به پیشرفت و رفاه درازمدت فراهم میآورد.تعریف سازمان ملل: توازن اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی
طبق تعریف کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه (WCED) در گزارش "آینده مشترک ما"، توسعه پایدار "توسعهای است که نیازهای نسل حاضر را بدون به خطر انداختن توانایی نسلهای آینده در برآورده کردن نیازهای خود، تأمین میکند." این تعریف بر سه ستون اصلی استوار است:
* بعد اقتصادی: رشد اقتصادی پایدار، ایجاد اشتغال، توزیع عادلانه ثروت، و بهرهوری بهینه از منابع.
* بعد اجتماعی: عدالت اجتماعی، دسترسی به خدمات پایه (آموزش، بهداشت، مسکن)، کاهش فقر و نابرابری، حفظ کرامت انسانی، و مشارکت شهروندی.
* بعد زیستمحیطی: حفاظت از منابع طبیعی، کاهش آلودگی، حفظ تنوع زیستی، مقابله با تغییرات اقلیمی، و استفاده مسئولانه از محیط زیست. دستیابی به توسعه پایدار نیازمند ایجاد توازنی همهجانبه میان این سه بعد است.
۲-۲. مبانی فقهی توسعه پایدار در اسلام
اسلام، به عنوان یک دین جامع و فراگیر، از دیرباز، اصول و ارزشهایی را ترویج کرده است که با روح و جوهر توسعه پایدار همسو هستند. این مبانی، وقف را به ابزاری قدرتمند برای تحقق اهداف توسعه پایدار تبدیل میسازند.عدالت، احسان، و رعایت حقوق نسلهای آینده
* عدالت (قسط): یکی از کلیدیترین مفاهیم اسلامی، عدالت است. عدالت در توزیع منابع، فرصتها و رفع محرومیتها، اساس توسعه پایدار اجتماعی و اقتصادی را تشکیل میدهد. وقف، با هدف کمک به نیازمندان و اقشار آسیبپذیر، مستقیماً در راستای تحقق عدالت اجتماعی عمل میکند.
* احسان (نیکوکاری): فراتر از عدالت، اسلام به احسان و نیکوکاری تشویق میکند. وقف، به عنوان جلوهای از احسان، موجب ارتقاء سرمایه اجتماعی و همبستگی جامعه میشود.
* رعایت حقوق نسلهای آینده (استخلاف و امانتداری): آموزههای اسلامی بر مسئولیت انسان در قبال زمین و منابع آن تأکید دارند. مفهوم "استخلاف" (جانشینی انسان در زمین) و "امانتداری" خداوند، انسان را مکلف به حفظ و استفاده صحیح از منابع برای نسلهای بعدی میسازد.
وقف، در بسیاری از مصادیق خود، مانند وقف زمینهای کشاورزی برای کشاورزی پایدار یا وقف منابع آبی، به طور مستقیم به حفظ منابع برای نسلهای آینده کمک میکند. همچنین، مفهوم "حفظ میراث" و "صدقه جاریه" نیز به بعد بیننسلی توسعه پایدار اشاره دارد.
۲-۳. وقف: حلقه اتصال سنت و توسعه پایدار
وقف، به مثابه پلی میان سنتهای دیرین اسلامی و الزامات مدرن توسعه پایدار، میتواند نقش محوری ایفا کند. این سنت، با سازوکار خود، به طور طبیعی با اهداف توسعه پایدار همراستا است.تأمین مالی پروژههای آموزشی، زیستمحیطی و بهداشتی
* وقف آموزشی: توسعه آموزش، از پیشدبستانی تا دانشگاهی و پژوهشهای کاربردی، ستون فقرات توسعه پایدار علمی و انسانی است. وقف مدارس، دانشگاهها، بورسیههای تحصیلی، کتابخانهها و مراکز تحقیقاتی، نیاز اساسی جامعه به دانش و مهارت را برطرف میکند.
* وقف زیستمحیطی: در عصر چالشهای اقلیمی، وقف برای حفاظت از محیط زیست، احیای جنگلها، مدیریت پایدار منابع آبی، ترویج انرژیهای پاک، و حمایت از پروژههای کاهش آلودگی، اهمیتی حیاتی پیدا کرده است. این نوع وقف، مستقیماً به بعد زیستمحیطی توسعه پایدار کمک میکند.
* وقف بهداشتی: تأمین سلامت جسم و روان جامعه، امری بنیادین برای هر نوع توسعهای است. وقف بیمارستانها، مراکز درمانی، حمایت از پژوهشهای پزشکی، تأمین داروی بیماران نیازمند، و ارتقاء سطح بهداشت عمومی، از جمله کارکردهای وقف در حوزه سلامت و دستیابی به اهداف توسعه پایدار در این بخش است.
۳. فرصتها و چالشهای وقف امروز
وقف، نهادی کهن با ریشههای عمیق در تاریخ تمدن اسلامی، امروز با منظومهای از فرصتها و چالشهای جدید و قدیم روبروست. درک این دو وجه، برای احیا و کارآمدسازی وقف در راستای توسعه پایدار ضروری است.۳-۱. چالشهای سنتی
برخی از مشکلات و کاستیهای وقف، که ریشه در گذشته دارند، همچنان گریبانگیر این نهاد مقدس هستند و مانع از تحقق کامل پتانسیل آن میشوند.* مدیریت ناکارآمد برخی موقوفات: در بسیاری از موارد، مدیریت موقوفات به صورت سنتی، بوروکراتیک، غیرحرفهای و فاقد برنامهریزی استراتژیک انجام میشود. این امر منجر به عدم بهرهوری بهینه از منابع، عدم تطابق با نیازهای روز، و کاهش اثربخشی وقف میگردد.
* عدم شفافیت: فقدان شفافیت در نحوه جمعآوری، هزینه کرد و گزارشدهی درآمدهای موقوفات، اعتماد عمومی را خدشهدار کرده و امکان بروز فساد را افزایش میدهد. این مسئله، مانعی جدی در جذب مشارکتهای مردمی است.
* وقفخواری و تصرف موقوفات: پدیده وقفخواری (استفاده غیرقانونی و شخصی از موقوفات) و تصرف موقوفات توسط افراد یا نهادهای غیرمسئول، همواره یکی از عوامل تخریب و تضییع حقوق موقوف علیهم بوده است. این مشکل، نیازمند نظارت قویتر قانونی و قضایی است.
* تنگنظری در وقف: در برخی موارد، واقفان بر اساس دیدگاههای محدود یا سنتی، نوع وقف را به گونهای تعیین میکنند که قابلیت انطباق با نیازهای متغیر جامعه را از دست میدهد.
۳-۲. چالشهای نوین
فناوری، تحولات اجتماعی و بحرانهای جهانی، چالشهای جدیدی را برای نهاد وقف ایجاد کردهاند که نیازمند رویکردهای خلاقانه و نوآورانه است.نیازهای اجتماعی مدرن
جامعه امروز با نیازهای پیچیدهتری نسبت به گذشته از جمله موارد ذیل روبرو است:
* فناوری: نیاز به حمایت از پژوهشهای فناورانه، توسعه نرمافزارها، هوش مصنوعی، و سایر فناوریهای پیشرفته که مستلزم سرمایهگذاریهای کلان و تخصصهای نوین هستند.
* آموزش نوین: نظام آموزشی نیازمند بهروزرسانی مداوم، آموزش مهارتهای قرن بیست و یکم، و فراهم کردن دسترسی همگانی به آموزش با کیفیت است.
* زیرساختهای سلامت: نیاز به توسعه مراکز درمانی مجهز به فناوریهای روز، حمایت از پژوهشهای پزشکی، و پوشش همگانی بیمههای سلامت.
* بحران تغییرات اقلیمی: این بحران جهانی، نیازمند رویکردهای نوینی در وقف است؛ مانند وقف برای پروژههای انرژی پاک، جنگلکاری، حفاظت از منابع آبی، و حمایت از کشاورزی پایدار.
۳-۳. فرصتهای نوین
همچنان که چالشها نوظهورند، فرصتهای جدیدی نیز برای احیا و توسعه وقف پدید آمدهاند که میتوانند به متحول شدن این نهاد کمک کنند.وقف فناوریهای پاک
واقفان میتوانند با وقف داراییهای خود، از توسعه و بومیسازی فناوریهای زیستمحیطی مانند انرژی خورشیدی، باد، و سیستمهای مدیریت پسماند حمایت کنند. این امر، هم به محیط زیست خدمت میکند و هم اشتغالزا است.
وقف دیجیتال و ابزارهای نوین
* توکنهای غیرمثلی (NFTs): امکان وقف داراییهای دیجیتال، آثار هنری دیجیتال، یا حتی گواهیهای وقف به صورتNFT ، راه را برای جذب نسل جوان و سرمایههای جدید باز میکند.
* بلاکچین: استفاده از فناوری بلاکچین برای ایجاد شفافیت کامل در ثبت، ردیابی و مدیریت موقوفات، از جمله قراردادهای هوشمند برای توزیع خودکار عواید وقف، میتواند به حل معضل عدم شفافیت کمک کند.
* پلتفرمهای آنلاین وقف: ایجاد و توسعه پلتفرمهای دیجیتال که امکان وقف آنلاین، مشاهده پروژههای نیازمند حمایت، و پیگیری نتایج وقف را فراهم میآورند، دسترسی و مشارکت را تسهیل میکنند.
* وقف مسئولیت اجتماعی شرکتی: تشویق شرکتهای بزرگ به اختصاص بخشی از سود خود به وقف، یا ایجاد "صندوقهای وقفی شرکتی"، میتواند منبع مالی پایداری را برای پروژههای توسعه پایدار فراهم کند.
۴. الگوی حکمرانی وقف برای توسعه پایدار
برای آنکه وقف بتواند در دنیای امروز به طور مؤثر در راستای توسعه پایدار گام بردارد، نیازمند یک چارچوب حکمرانی مدرن، کارآمد و شفاف است که تلفیقی از مبانی فقهی و اصول علمی مدیریت باشد.۴-۱. تعریف حکمرانی وقف
حکمرانی وقف، به مجموعهای از قواعد، فرایندها، ساختارها و مسئولیتها اطلاق میشود که بر نحوه اداره، مدیریت، نظارت و ارزیابی موقوفات نظارت دارد. هدف اصلی آن، تضمین اجرای نیت واقف، افزایش بهرهوری منابع، حفظ سرمایه وقفی، و دستیابی به اهداف تعیین شده (به ویژه اهداف توسعه پایدار) است.ترکیب فقه اسلامی با مدیریت علمی
* فقه اسلامی: مبانی شرعی وقف، از جمله نیت واقف، شرایط وقف، مصارف موقوفات، و حدود اختیارات متولی، باید به دقت در چارچوب حکمرانی لحاظ شود. این مبانی، تضمینکننده روح اصلی وقف و مشروعیت آن هستند.
* مدیریت علمی: استفاده از دانش روز مدیریت، شامل برنامهریزی استراتژیک، مدیریت مالی، مدیریت پروژه، مدیریت ریسک، فناوری اطلاعات، و بازاریابی اجتماعی، برای بهینهسازی عملکرد موقوفات و دستیابی به نتایج مؤثر و پایدار ضروری است. این بخش، به کارایی و اثربخشی وقف میافزاید.
۴-۲. مدل تلفیقی
یک مدل حکمرانی مطلوب، باید ضمن رعایت اصول شرعی، از ساختارهای مدیریتی نوین و شفاف بهره ببرد.* هیئت امنای تخصصی: تشکیل هیئت امنایی متشکل از متخصصان و افراد باتجربه در حوزههای مختلف مرتبط با وقف، مانند فقه، حقوق، اقتصاد، مدیریت، محیط زیست، آموزش، سلامت، و فناوری. این هیئت، وظیفه تعیین استراتژی، نظارت عالیه، و تصمیمگیریهای کلان را بر عهده خواهد داشت. اعضای هیئت باید از میان افراد امین، متخصص، متعهد و مستقل انتخاب شوند.
* ساختار شفاف گزارشدهی: ایجاد سازوکارهای مشخص برای گزارشدهی منظم و شفاف عملکرد موقوفات به واقفان، موقوف علیهم، نهادهای نظارتی و عموم مردم. این گزارشها باید شامل جزئیات درآمدهای حاصله، نحوه هزینهکرد، پروژههای انجام شده، و نتایج کمی و کیفی به دست آمده باشد. استفاده از فناوریهای نوین در انتشار این گزارشها (مانند داشبوردهای آنلاین) الزامی است.
* مدیریت حرفهای و سیستمی: استقرار ساختارهای مدیریتی حرفهای با استخدام نیروهای متخصص و آموزشدیده، و استفاده از سیستمهای اطلاعاتی مدیریت (MIS) برای رصد و کنترل تمامی فرآیندها.
۴-۳. ابزارهای نوین
بهرهگیری از ابزارهای مالی و فناورانه نوین، میتواند دامنه اثرگذاری و کارایی وقف را به طرز چشمگیری افزایش دهد.* اوراق وقفی: انتشار اوراق مالی اسلامی که بازدهی آنها بر اساس سود موقوفات تعیین میشود. این اوراق میتوانند ابزار مناسبی برای جذب سرمایههای خرد و کلان از سوی عموم مردم و نهادهای سرمایهگذار باشند و امکان تأمین مالی پروژههای بزرگ را فراهم کنند.
* پلتفرمهای دیجیتال وقف: توسعه وبسایتها و اپلیکیشنهای موبایل که امکانات متنوعی را ارائه میدهند:
- معرفی پروژههای نیازمند وقف (مانند ساخت مدرسه، حمایت از طرح تحقیقاتی، پروژه محیط زیستی).
- امکان وقف آنلاین با روشهای پرداخت متنوع.
- پیگیری وضعیت وقف و نتایج آن.
- ایجاد شبکه ارتباطی میان واقفان و موقوف علیهم.
* قراردادهای هوشمند برای موقوفات بینالمللی: استفاده از قراردادهای هوشمند مبتنی بر بلاکچین برای خودکارسازی اجرای بخشهایی از وقف. به عنوان مثال، پس از فروش محصول وقفی، بخشی از درآمد به طور خودکار به حساب افراد یا پروژههای تعیین شده واریز شود، بدون نیاز به دخالت واسطههای متعدد. این امر، به ویژه برای موقوفاتی که دامنه فعالیتشان بینالمللی است، شفافیت و سرعت عمل را افزایش میدهد.
۴-۴. تجربه جهانی
کشورهای مختلف با الهام از سنت وقف، مدلهای نوینی را برای مدیریت و بهرهبرداری از این نهاد به کار گرفتهاند که میتواند الگوی مناسبی برای سایر جوامع اسلامی باشد.* ترکیه؛ احیای موقوفات برای گردشگری پایدار: دولت ترکیه با استفاده از موقوفات تاریخی (مانند کاروانسراها، مساجد، حمامها) و بازسازی آنها، ضمن حفظ میراث فرهنگی، آنها را به جاذبههای گردشگری پایدار تبدیل کرده است. درآمدهای حاصل از این پروژهها، دوباره صرف مرمت و نگهداری بناهای تاریخی و همچنین پروژههای عامالمنفعه دیگر میشود. این رویکرد، هم به اقتصاد و هم به حفظ هویت فرهنگی کمک میکند.
* مالزی؛ وقف آموزشی عالی و پژوهشی: مالزی در سالهای اخیر، تمرکز ویژهای بر وقف برای توسعه آموزش عالی و پژوهش داشته است. با ایجاد صندوقهای وقفی بزرگ و مدلهای نوین مشارکت (مانند وقف مشارکتی)، توانستهاند سرمایههای قابل توجهی را برای حمایت از دانشگاهها، تأمین بورسیه دانشجویان مستعد، و تسهیل تحقیقات علمی جذب کنند. این امر، به ارتقاء جایگاه علمی و فناورانه این کشور کمک شایانی کرده است.
۵. آیندهپژوهی وقف
نگاه به آینده، لازمه هرگونه برنامهریزی راهبردی است. در مورد وقف نیز، باید با استفاده از ابزارهای آیندهپژوهی، روندهای احتمالی و سناریوهای پیش رو را شناسایی کرد و استراتژیهای مناسب را تدوین نمود.۵-۱. سناریوهای دهههای آینده
با توجه به روند تحولات فناورانه، اجتماعی و زیستمحیطی، میتوان سناریوهای مختلفی را برای وقف در چند دهه آینده ترسیم کرد:* وقف فناورانه: انتظار میرود بخش قابل توجهی از موقوفات به سمت حمایت از توسعه و بکارگیری فناوریهای پیشرفته هدایت شود. این شامل حمایت از استارتآپهای فناورانه، پژوهش در حوزههایی مانند هوش مصنوعی، بیوتکنولوژی، انرژیهای نوین، و فناوریهای فضایی. هدف، دستیابی به خودکفایی علمی و فناورانه و حل مشکلات پیچیده بشر با استفاده از دانش روز است.
* وقف سبز: با تشدید بحرانهای زیستمحیطی، وقف برای حفظ محیط زیست، مقابله با تغییرات اقلیمی، و توسعه پایدار شهری و روستایی، نقش پررنگتری خواهد یافت. این شامل سرمایهگذاری در پروژههای انرژیهای تجدیدپذیر، آبخیزداری، حفاظت از تنوع زیستی، و ترویج سبک زندگی پایدار.
* وقف سلامت همگانی: با افزایش امید به زندگی و ظهور بیماریهای نوین، وقف برای توسعه زیرساختهای سلامت، پژوهشهای پزشکی، دسترسی عادلانه به خدمات درمانی، سلامت روان، و ارتقاء بهداشت عمومی، به یکی از اولویتهای اصلی تبدیل خواهد شد.
۵-۲. وقف و گام دوم انقلاب
با توجه به بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی، وقف میتواند نقشی حیاتی در تحقق اهداف این بیانیه ایفا کند.* تحقق عدالت اجتماعی و کاهش فقر: وقف، به عنوان یک ابزار اقتصادی-اجتماعی قدرتمند، میتواند در راستای توزیع عادلانهتر ثروت، توانمندسازی اقشار محروم، و ریشهکن کردن فقر، به طور مؤثری به کار گرفته شود.
* خودکفایی علمی و فناوری: همانطور که در سناریوهای وقف فناورانه اشاره شد، وقف میتواند با حمایت از دانشگاهها، پژوهشگران، و مراکز نوآوری، به تحقق استقلال علمی و دستیابی به دانش بومی و پیشرفته کمک کند.
۵-۳. وقف و امنیت
امنیت، مفهومی چندوجهی است که شامل امنیت غذایی، انرژی، اقتصادی و اجتماعی میشود. وقف میتواند در تأمین این ابعاد نقشآفرین باشد.* سرمایهگذاری در امنیت غذایی: وقف برای حمایت از کشاورزی پایدار، توسعه تکنیکهای نوین کشاورزی، تأمین بذر و کود، و ایجاد شبکههای توزیع عادلانه محصولات غذایی.
* سرمایهگذاری در امنیت انرژی: وقف برای توسعه و ترویج استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر، افزایش بهرهوری انرژی، و تحقیق در زمینه منابع انرژی پاک.
* وقف برای ایجاد شغل و توانمندسازی اقتصادی: وقف برای تأسیس کارگاههای تولیدی کوچک، حمایت از کسبوکارهای خانگی، و ارائه آموزشهای فنی و حرفهای به جوانان.
۵-۴. عدالت معرفتی
دسترسی به دانش و اطلاعات، یکی از ارکان عدالت در عصر حاضر است. وقف میتواند این مهم را تحقق بخشد.* تأمین بودجه انتشار کتب و علوم اسلامی: وقف برای ترجمه و انتشار آثار علمی، فلسفی، و تاریخی ارزشمند، به ویژه متون کلاسیک اسلامی که ممکن است در دسترس عموم نباشند.
* حمایت از پژوهشهای بنیادی و کاربردی: تخصیص منابع وقفی به پروژههای تحقیقاتی در علوم مختلف، از علوم پایه تا علوم انسانی و اجتماعی، با هدف تولید دانش جدید و حل مشکلات جامعه.
* ایجاد و حمایت از کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی: همانند گذشته، وقف میتواند نقشی کلیدی در تأسیس و غنیسازی کتابخانهها، مراکز فرهنگی و پایگاههای اطلاعاتی دیجیتال داشته باشد.
۶. راهکارهای عملی
برای تحقق چشمانداز وقف آیندهنگر و پایدار، نیازمند اتخاذ مجموعهای از راهکارهای عملی و اجرایی هستیم. این راهکارها، جنبههای قانونی، نهادی، فرهنگی و فنی را در بر میگیرند.۶-۱. قانونگذاری هوشمند
قوانین موجود مربوط به وقف، نیازمند بازنگری و اصلاح اساسی هستند تا بتوانند پاسخگوی نیازهای امروز و فردای جامعه باشند.* ایجاد بستر حقوقی برای وقفهای نوین: تدوین قوانینی که اجازه وقف داراییهای غیرمنقول و منقول مدرن، از جمله داراییهای دیجیتال (مانند ارزهای دیجیتال)، سهام شرکتهای دانشبنیان، و حتی حقوق مالکیت فکری را فراهم آورد. همچنین، ایجاد چارچوبهای قانونی برای "وقف مشارکتی" و "وقف شرکتی".
* تسهیل فرآیندهای ثبتی و اجرایی: سادهسازی رویههای اداری و قضایی مربوط به ثبت و اداره موقوفات، کاهش بوروکراسی، و ایجاد سازوکارهای سریع برای حل اختلافات.
* مقررات حمایتی و تشویقی: تدوین مشوقهای قانونی و مالی برای واقفان، از جمله معافیتهای مالیاتی برای موقوفات جدید، و حمایت از نهادهای مدیریت وقف.
۶-۲. نهاد ملی آیندهپژوهی وقف
ایجاد یک نهاد تخصصی برای رصد، تحلیل و پیشبینی روندهای آینده وقف، امری ضروری است.* رصد روندها و تدوین سند چشمانداز وقفی: این نهاد باید به طور مستمر، تحولات جهانی و ملی در حوزههای اقتصادی، اجتماعی، فناورانه و زیستمحیطی را رصد کرده و تأثیر آن را بر وقف تحلیل کند. بر اساس این تحلیلها، یک سند چشمانداز بلندمدت برای وقف تدوین و بهروزرسانی شود.
* ارائه مشاورههای راهبردی: این نهاد میتواند به دولت، نهادهای وقفی، و واقفان، مشاورههای تخصصی در زمینه وقفهای نوآورانه و همسو با توسعه پایدار ارائه دهد.
* برگزاری همایشها و کارگاههای علمی: برگزاری دورههای آموزشی، همایشها و کارگاههای تخصصی برای پژوهشگران، مدیران وقفی، و علاقهمندان به حوزه وقف.
۶-۳. فرهنگسازی میان جوانان
برای پویایی وقف، جذب نسل جوان و نهادینهسازی فرهنگ وقف در میان آنان امری حیاتی است.* کمپینهای رسانهای و آموزشی: استفاده از ابزارهای نوین رسانهای (شبکههای اجتماعی، ویدئوهای کوتاه، پادکستها) برای معرفی مفاهیم وقف، الگوسازی از واقفان جوان، و ترویج فرهنگ وقف.
* آموزش وقف در نظام آموزشی: گنجاندن مفاهیم وقف، مسئولیت اجتماعی، و توسعه پایدار در سرفصلهای درسی مدارس و دانشگاهها.
* حمایت از پروژههای وقف توسط جوانان: ایجاد تسهیلات و حمایتهای مادی و معنوی از طرحهای وقفی که توسط گروههای جوان و استارتآپهای اجتماعی ارائه میشوند.
۶-۴. شفافیت مالی
شفافیت، اساس اعتماد عمومی و شرط لازم برای پویایی هر نهاد اقتصادی-اجتماعی است.* انتشار برخط گزارش موقوفات: ایجاد پلتفرمهای آنلاین که به طور لحظهای (یا حداقل ماهانه) گزارش کاملی از درآمدها، هزینهها، سرمایهگذاریها، و پروژههای انجام شده توسط تمامی نهادهای وقفی را منتشر کنند.
* استفاده از فناوری بلاکچین: پیادهسازی سیستمهای گزارشدهی مبتنی بر بلاکچین برای تضمین عدم امکان دستکاری در اطلاعات و افزایش سطح اطمینان.
* بازرسی و نظارت مستقل: ایجاد سازوکارهای نظارتی مستقل و قوی برای بررسی دقیق عملکرد مالی و اجرایی موقوفات.
۶-۵. شبکهسازی بینالمللی
وقف، ظرفیت تبدیل شدن به یک عامل بینالمللی برای تحقق اهداف مشترک بشری را دارد.* همگرایی موقوفات جهان اسلام: ایجاد سازوکارهایی برای همکاری و تبادل تجربیات میان نهادهای وقفی کشورهای اسلامی. این شامل ایجاد صندوقهای مشترک برای پروژههای بزرگ بینالمللی (مانند پروژههای مقابله با فقر جهانی، یا پروژههای زیستمحیطی در سطح منطقه).
* همکاری با سازمانهای بینالمللی: برقراری ارتباط و همکاری با سازمانهای بینالمللی مانند سازمان ملل متحد، و نهادهای فعال در حوزه توسعه پایدار، برای همراستاسازی اهداف وقف با اهداف جهانی.
* تبادل دانش و فناوری: ایجاد بستری برای تبادل دانش فنی و تجربیات موفق در زمینه مدیریت نوین وقف و اجرای پروژههای توسعه پایدار میان کشورهای مختلف.
نتیجهگیری:
وقف، با پیشینهای درخشان و ظرفیتهای منحصر به فرد، میتواند به موتور پیشرفت تمدنی در قرن جدید تبدیل شود. این سنت دیرین، که ریشه در ارزشهای متعالی اسلام دارد، نه تنها ابزاری برای گرهگشایی از مشکلات اجتماعی و اقتصادی جامعه است، بلکه میتواند بستری برای تحقق آرمانهای بلندمدت و ساختن آیندهای روشن باشد.اگر ساختار حکمرانی وقف متناسب با نیازهای عصر حاضر تنظیم گردد، نه تنها اهداف توسعه پایدار جهانی، بلکه آرمان تمدن نوین اسلامی را نیز محقق خواهد ساخت.
لازم است از رویکرد وقف سنتی که گاه با محدودیتهایی در اجرا و انطباق با دنیای مدرن روبرو بود، فاصله گرفته و به سمت وقف راهبردی و آیندهنگر حرکت کنیم. این بدان معناست که واقفان و مدیران وقف، با نگاهی کلان به مسائل جامعه و جهان، منابع وقفی را در راستای حل چالشهای اساسی، ارتقای کیفیت زندگی و تضمین سعادت نسلهای آتی سرمایهگذاری کنند.
این رویکرد، نیازمند تلفیق عمیق مبانی فقهی با دانش روز مدیریت، بهرهگیری هوشمندانه از فناوریهای نوین، و ایجاد سازوکارهای شفاف و کارآمد برای اداره موقوفات است.
با توجه به چالشهای زیستمحیطی، اجتماعی و اقتصادی پیش روی بشریت، وقف میتواند نقش خود را در ترویج عدالت، کاهش فقر، حفاظت از محیط زیست، توسعه علم و فناوری، و ارتقاء سلامت همگانی، به شکلی نو و اثربخش ایفا کند.
دستیابی به این مهم، مستلزم عزم ملی، قانونگذاری هوشمند، فرهنگسازی مداوم، و همکاریهای گسترده در سطح داخلی و بینالمللی است. با این رویکرد، وقف نه تنها میراثدار گذشتهای پرافتخار خواهد بود، بلکه سرمایهای ارزشمند برای ساختن آیندهای پایدار و شکوفا برای بشریت محسوب خواهد شد.
سخن پایانی:
«با وقف، امروز بذر مهر و عدالت را میکاریم تا فردا جهانی سرشار از پیشرفت، آرامش و توسعه پایدار را به آیندگان هدیه کنیم.»نویسنده: سیدامیرحسین موسوی تبار
منبع: تحریریه راسخون
© استفاده از این مطلب، فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg)
.jpg "چگونه رسوب آب را از بین ببریم؟")
