کاستی های علم اصول نسبت به سایر علوم دیگر
نويسنده: محسن مرادی شاد
منبع : اختصاصی راسخون
منبع : اختصاصی راسخون
چكيده
با نگاهی گذرا به مباحث این مقاله،با عناوین ذیل آشنا می شویم:
1)بحث سیاق كه به صورت مفصّل از آن بحث شده است] نه تنهادرعلم فقه بلكه در سايرعلوم ديگرمانندتفسير،كلام و....كار برد دارد به عنوان نمونه درمثال زير به بخشي ازكاستي بحث سياق در علم اصول اشاره شده است:در كتب اصولي براي فهميدن (امر) فقط از صيغه (إفعل) و ماده امر (أ.م.ر)ويا از جمله خبريه در مقام انشاء(امر به هيئت إخبار) بحث كرده اند ولي به اين مطلب كه امر و نهي از استفهام فهميده می شود ، اشاره اي نكرده اند به عنوان نمونه :
الف)فهميدن امرمانند: فهَل أنتُم مُنتَهُون(مائده-91) كه از سياق استفهام معناي امر (إنتَهُوا ) فهميده مي شود.
ب)فهميدن نهي مانند:أتَخشَونَهُم فالله أحَقُّ أن تَخشَوه(توبه -13) كه ازسياق استفهام درآيه،معناي نهي(لاتَخَشَوهُم)فهميده مي شود و موارد ديگر كه جهت اختصار از ذكر آن صرف نظر مي شود.در بحث سياق بعد از تعريف آن، به انواع سياق( كه دو نوع تقسيم بندي دارد) اشاره شده و بعد هم براي شاهد به نمونه هايي كاربردي از نقش سياق در كلام اشاره شده است.
2)بحث حجیت آراء متخصصین به صورت مختصر بیان شده است .
3) بحث راه های جمع بین کلمات لغویین که برای این مورد به پنج راه اشاره شده است ، راه های جمع منحصر به این پنج راه نمی باشد بلکه این راه هادرحد توان ما دراین مقاله بوده است ازاین رو اگر پیرامون این عنوان تحقیقی انجام شود ممکن است به راه های جدیدی دست یافت.
4)بحث راه های بازشناسی مشترک لفظی از مشترک معنوی که در این مقاله به شش راه برای تمییزمشترک لفظی ازمشترک معنوی اشاره شده است و برای این مورد نیزراه های بازشناسی مشترک لفظی ازمعنوی به این شش موردمنحصر نمی شود.
5) بحث مهم هرمنوتیک به صورت مختصر عنوان شده است.
6) درپایان هم فهرستی ازسایرکاستیهای علم اصول نسبت به علم فقه و سایرعلوم اسلامی تقدیم مخاطبین گرامی شده است.
کلید واژه : علم اصول ، کاستی ها ، سیاق ، ظهور ، انشاء ، حقیقت و مجاز .
پیشگفتار
ضرورت جایگاه شناسی اجتهاد نه تنها امری پوشیده نیست،بلکه ازمهم ترین مسائل به شمار می رود.در این میان یکی از مباحث اصلی که در جایگاه شناسی باید مورد توجه قرار گیرد، بحث از ابزار اجتهاد است که علم اصول به عنوان مهم ترین ابزار اجتهاد شناخته می شود . از این رو ، بر محققان و مجتهدان دین شناسی فرض است که به این علم اهمیت بیشتر داده و به پژوهش های وسیع وعمیق درآن بپردازند.یکی از مباحث مهم در رابطه با علم اصول،آگاهی از کاستیهای علم اصول می باشد. این کاستیها به دو بخش: کاستیهای علم اصول نسبت به علم فقه و کاستیهای علم اصول نسبت به علوم اسلامی دیگر (غیراز فقه) تقسیم می شود بخش سوم کاستیهای مربوط به کتب علم اصول است مثل کاستیهای مربوط به شیوه تدوین کتب و آموزشی نبودن برخی کتب درسی که این نوع کاستیها از موضوع نوشتار خارج است .
موضوع مقاله
همانطور که توضیح داده شد کاستیهای علم اصول به سه بخش تقسیم می شود لکن موضوع این نوشتار، خصوص کاستیهای علم اصول فقه است ، یعنی قواعدی که با آن احکام شرعیه استنباط می شود اما در کتب اصول فقه نیامده است. این مقاله برآن است که این قواعد را معرفی نموده و توضیح دهد البته در پایان مقاله به برخی کاستیهای مربوط به شیوه تدوین کتب اصول فقه اشاره شده است .
پیشینه تاریخی تدوین علم اصول
اصول از همان اوایل، انعکاسی از فقه بود مثلاً فرض کنید از حدود سال صد هجری قمری، اوّلین کسی که در جهان اسلام فقه را به این معنا مطرح کرده ، حضرت سجّاد (علیه السّلام ) و سپس حضرت امام محمّد باقر (علیه السّلام ) بوده اند.این فقه تا حدود سال صد وپنجاه هجری قمری رواج داشت آن گاه به این نتیجه رسیدند که برای پدیدآمدن مهارت در فقه ، بهتر است کلیّات آن را جدا کنند و از این رو در أواخر قرن دوّم ، اصول نوشته شد . آنگاه در أواخر قرن دوّم باز طبق این حساب به بحث از کلیّات و جزئیّات،به طور مجزّا پرداختند. در فقه جزئیّات آمده بود و به حجیّت ظواهر احتیاج داشت بعد ها این جزئیّات به لغت و فقه اللّغة منتقل شد. مثلاً در حجیّت خبر ، خبر ثقه ، حجّت دانسته شد و کبرای آن در اصول مطرح شد ، بحث های لغوی هم وارد آن شد ، و مقداری از مباحث آن به مناسبت هایی وارد بحث های بیانی شد ، مقداری هم به دلیل این که مربوط به تحلیل بود، در دست متکلمان قرار گرفت. محقق ارجمند مرحوم سید حسن صدر می فرماید : دیدگاه غالب در امامیه این است که هشام بن حکم-از اصحاب امام صادق (علیه السلام)- نخستین مدوّن علم اصول فقه[شیعی] می باشد. وی رساله ای به نام «کتاب الألفاظ و مباحثها» راتألیف نموده است که این بحث ازمباحث علم اصول فقه میباشدالبته مؤسّس علم اصول وفاتح ابواب آن امام باقر(علیه السلام) و سپس فرزند برومندشان امام صادق(علیه السلام) می باشند که قواعد علم اصول را برای شاگردان خود املاء فرموده اند. (1) بزرگان اصولی قدیم ،اعم از اهل سنّت و حتّی شیعه متکلم بودند . سیّد مرتضی(ره) می فرماید : درست است که از صیغه (اِفعل )،وجوب را می فهمیم منتها این برداشت به دلیل رابطه بین عبد و مولاست. مسلّماً این تحلیل است نه إستظهار ، البته ایشان فقط در( اِفعل) این گونه سخن گفته است ، اما در جاهای دیگر هم این بحث می آید. سؤال : چرا علمای گذشته اصول فقه نوشته اند و اصول استنباط و فهم دین را ننوشته اند ؟ چون دین شامل اخلاق ، تاریخ ، کلام ، تفسیر ،احکام و ....می شود به بیان دیگر : چرا قواعد برداشت از قرآن و روایات را گردآوری نکرده اند و فقط اصول فقه و فهمیدن احکام را نوشته اند ؟
جواب (1) : به نظر می رسد علمای گذشته به علم فقه بیش از علوم اسلامی دیگر اهتمام داشته اند از این رو اصول و قواعد علم فقه گردآوری شده است اما اصول فهم دین ( اصول فهم قرآن و اصول فهم روایات ) کمتر بدان توجه شده است .
جواب (2) : و شاید هم گمان شده که همان اصول علم فقه برای فهم قرآن و فهم روایات کفایت می کند.لکن حق مطلب این است که علم اصول فقه تا حدودی برای فهم قرآن و روایات کفایت می کند اماصددرصد برای فهم آنها کافی نیست و باید برخی اصول و قواعد دیگر(2) که درعلم اصول به آن توجه نشده است به آن اضافه گردد که این موارد، به قدر توان در این نوشتار دنبال می شود إن شاء الله...اگر گفته شود : مراد آنها از اصول فقه همان اصول فهم است به دلیل اینکه« الفقهُ فی اللُّغة الفهم» ، در جواب می گوییم: مراد آقایان از اصول فقه ، اصول علم فقه است زیرا مرادشان از فقه، فقه اصطلاحی است نه فقه لغوی که به معنای فهم می باشد.
پیشنهادی برای آیندگان
با توجه به اهمیت بحث کاستیهای علم اصول و نقش کاربردی آن در علوم اسلامی أعم از فقه و غیر آن شایسته و بایسته است که پویندگان راه پژوهش وتحقیق این بحث راپیگیری کنند،گفتنی است که فهرستی از کاستیهای علم اصول که درپایان آمده است ، چراغ راه خواهد بود .
فصل اول
تعریف سیاق یا آهنگ سخن
معناى اصطلاحى سياق:علماى فقه و اصول و تفسير و نيز دانشمندان علم بلاغت با آنكه بسيار از سياق ياد كردهاند، ولى بيشتر آنان بحث ويژهاى را به آن اختصاص نداده و تعريفى براى آن ذكر نكردهاند.برای سیاق دو تعریف اصطلاحی بیان شده است:
الف)يكى از كسانى كه تعريفى براى آن ذكر كرده است شهيد سيد محمد باقر صدر(ره) است، وى مىگويد:«و نُريِدُ بالسياقِ كلَّ ما يَكتَنِفُ اللفظَ الذّى نُريدُ فَهمَه مِن دَوالّ اُخرى سَواءٌ كانت لفظيةً كالكلماتِ الّتى تشكلُ مع اللفظِ الّذى نُريدُ فهمَه كلاماً واحداً مُترابطاً أو حاليةً كالظروفِ والمُلابساتِ الّتى تُحيطُ بالكلامِ و تكونُ ذاتَ دلالةٍ فى الموضوعِ».(6)مقصود ما از سياق هر دلالت كننده ديگرى است كه كلامى را كه اراده فهم آن را داريم احاطه كرده است، چه آن دلالتكنندهها لفظى باشند مانند كلمات ديگرى كه با سخنى که قصد فهم آن را داريم،كلام واحدى را تشكيل مىدهند، و چه آن دلالتكنندهها از قرائن حاليه باشند، مانند ظروف و شرايطى كه كلام (گوينده) را در بردارند، و در فهم موضوعى كه مقصود (او) است، نقش دارند.
ب)تعريف ديگرى از سياق،كه با بيان دانشمندان(7) سازگارتراست: سياق نوعى ويژگى براى واژگان یا عبارت ويا يك سخن است كه بر اثر همراهبودن آنها با كلمهها وجملههاى ديگر به وجود مىآيد.(8)
مقایسه دو تعریف فوق :
از تعریف شهید صدر (ره) به دست می آید که ایشان سیاق را برهر قرینه متصله در کلام ، چه قرینه لفظیه (مقالیه)و چه قرینه حالیه،اطلاق نموده اند ولی از تعریف دوم به دست می آید که سیاق همان قرائن لفظیه متصل به کلام خواهد بود و سیاق فقط بر قرائن متصله لفظیه (مقالیه) اطلاق می شود .
(1) ظهور إفرادی : یعنی یک واژه با قطع نظر از قرار گرفتن در جمله، معنائی را افاده می کند ، مثلاً واژه «بحر» به معنای در یاست اما ممکن است در جمله معنای دیگری داشته باشد.
(2) ظهور سیاقی یا ترکیبی : یعنی یک واژه در جمله ممکن است معنائی غیر از معنای إفرادی داشته باشد مثلاً معنای مجازی یا کنائی آن مراد باشد که این معنا از سیاق و ترکیب جمله فهمیده می شود.
(3) ظهور نهایی : ظهوری است که از جمع بین أدله فهمیده می شود و مراد جدّی و نهائی را مشخص می کند. مانند جمع میان:
الف) عام و خاص: عمومیت آیه «وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بهِ عِلْم»(اسراء-)( از آنچه به آن آگاهى ندارى، پيروى مكن)بواسطه مفهوم آیه نباء «يَأَيهَُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ إِن جَاءَكمُْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُواْ أَن تُصِيبُواْ قَوْمًا بجَِهَالَةٍ فَتُصْبِحُواْ عَلىَ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِين»(حجرات-6)(اى كسانى كه ايمان آوردهايد! اگرشخص فاسقى خبرى براى شما بياورد،درباره آن تحقيق كنيد، مبادا به گروهى ازروى نادانى آسيب برسانيدوازكرده خود پشيمان شويد! ) تخصیص زدهمی شود.
ب ) مطلق و مقیّد : اطلاق آیه«والمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ»(بقره-288)( زنان مطلّقه،بایدبه مدت سه مرتبه عادت ماهانه دیدن (وپاک شدن) انتظار بکشند[=عده نگه دارند]) توسط آیه«وَالّائی یَئِسنَ مِنَ المَحِیضِ مِن نِسَائکُم إِن اِرتَبتُم فَعدّتُهُنَّ ثَلَاثَةُ أَشهُر وَاللَّائِی لَم یَحِضنَ و أُولَاتُ الأَحمَالِ أَجَلُهُنَّ أَن یَضَعنَ حَملَهُنَّ».)(طلاق-4) (واز زنانتان ،آنان که ازعادت ماهانه مأیوس اند،اگردروضع آنها (از نظر بارداری)شک کنید ، عدّه آنها سه ماه است،و هم چنین آنها که عادت ماهانه ندیده اند؛و عدّه زنان باردار این است که بارخود را برزمین بگذارند) مقیّد می شود.
توضیح1):طبق نظرمرحوم شهیدصدر،جمع محلّی به ألف ولام(المُطَلَّقات)جزءمطلقات محسوب می شود.
توضیح2):آیه دوم سه گروه(زن یائسه،حامله وصغیره)رااستثناءنموده وازتحت اطلاق آیه اول خارج نموده است وهمین امرباعث تقیید آیه اول شده است.
ج) ناسخ و منسوخ : قانونی که می فرماید ای پیامبر!رو به طرف بیت المقدس نماز بخوان، توسط آیه«فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرام»(بقره-144)( پس روى خود را به سوى مسجد الحرام كن) نسخ شده است.
د) حاکم و محکوم : مانندحدیث عن عمروبن جمیع عن أبی عبدالله(علیه السلام)قال:قال أمیرالمومنین (علیه السلام): لَیسَ بَینَ الرَّجُلِ و وَلدِه رِبا، ولَیسَ بَینَ السَّیدِ و عَبدِه رِبا»(9) که حاکم برآیه «أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبَواْ» ( بقره-257 ) (در حالى كه خدا بيع را حلال كرده، و ربا را حرام ) می باشد .
ه ) وارد و مورود : أمارات وارد بر اصول عملیه هستند به نحو خروج موضوعی تعبّدی .
و) مجمل و مبیّن : مانندحدیث « صَلّوا کما رأیتُموُنی اُصلّی »(10) که إجمال آیه «وَ أَقِمِ الصَّلَوةَ إِنَّ الصَّلَوةَ تَنهَْى
عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنكَر»(عنکبوت-45) (و نمازرا برپا دار،كه نماز (انسان را)از زشتيها وگناه بازمىدارد ) راتبیین می نماید.
تقسیم بندی اول(11)
اما با توجّه به سياق خطبهاى كه جمله فوق در آن واقع شده ظهور در ولايت و سرپرستى دارد، زيراپیامبر(صلىاللهعليهوآله)در اول از آنان سؤال فرمود: «ألَستُ أولى بِكُم مِن أنفُسِكُم قالوا: بَلى». كه اين جمله ومانندآن قرينه سياقند كه مقصود از كلمه مولى ولايت و سرپرستى است.(13)آنچه گذشت انواع سياق بود اعم از اينكه متن از آيات قرآن باشد يا نباشد.
ـ ترتيب نزول كه در آن سورههاى مكى به ترتيب نزولش بر سورههاى مدنى مقدم است.
ـ ترتيب مصحف كه بر اساس ترتيب سورهها در قرآنهاى موجود است، و در فهارس قرآنها مذكور است.(17) پس چگونه مىتوان گفت ترتيب قرآنهاى موجود با لوح محفوظ يكى است و حال آنكه اين ترتيب با ترتيب نزول هماهنگى ندارد.برخى گفتهاند كه ترتيب سوره ها به دستور پيامبر (صلى اللّه عليه و آله) و توقيفى است و با لوح محفوظ مطابقت دارد، و اگر در حين نزول متفاوت شده است براى رعايت تناسب با شرايط خارجى بوده است.(18) در هر صورت مهم اثبات توقيفىبودن ترتيب سورهها است كه در صورت اثبات مىتوان به قرينه سياق سورهاى بر سوره ديگر استناد كرد. اما به گفته محققان دليل معتبرى در اينباره در دست نيست و اكثر ترتيب فعلى سورهها را به اجتهاد صحابه دانستهاند.(19)هر کدام از انواع سیاق های نامبرده فوق از نظر قوت و ضعف و شرایط اعتبار مختلفندکه هر کدام مستقلاً در محل خودش (همان منابعی که در پاورقی ذکر شده است )مورد بررسی قرار گرفته اند.
تقسیم بندی دوم(20)
1)سیاق محدِّد:یعنی سیاقی که در صدد محدود کردن و ضیق کردن موضوع می باشد و از آنجا که محدود کردن موضوع گاهی به واسطه تقیید و گاهی به واسطه تخصیص است خود به دو بخش تقسیم می شود
الف ) سیاق مخصِّص : مانند اَکِرمِ العُلَماءَ العارفِینَ.
ب) سیاق مقیِّد : مانند أعتِق رَقَبَة مُومِنَة.
2) سیاق موسِّع: به سیاقی گفته می شود که در صدد توسعه دادن موضوع مطرح شده در جمله است مانند آیه : قُلْ تَعَالَوْاْ أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشرِكُواْ بِهِ شیئاً وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسانًا(انعام-151) ( بگو: «بياييد آنچه را پروردگارتان بر شما حرام كرده است برايتان بخوانم: اينكه چيزى را شريك خدا قرار ندهيد! و به پدر و مادر نيكى كنيد).در ابتدای برخورد با واژه (حرَّم)در آیه شریفه فوق این مطلب به ذهن مخاطب خطور می کند که منظور حرمت در مقابل واجب است ولی در ادامه آیه شریفه که جمله (وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْساناً) ذکر می شود این فراز آیه قرینه می شود که در این مورد حرام به معنای اعم است و موضوع وسعت دارد و شامل غیر حرام به معنای أخص هم می آید.
3) سیاق مفسِّر: به سیاقی گفته می شود که اگر جمله ای در کلام به کار رفته باشد و دارای ابهام باشد آن را تفسیر می کند مانند : اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيم*صِرَاطَ الَّذِين...(حمد 5و6)در آیه شریفه فوق صِرَاطَ الَّذِين... ابهام موجود، در آیه قبل را تفسیر می کند.
4) سیاق معیِّن: به سیاقی گفته می شود که تعیین کننده و بیان کننده موضوع است و از آنجائی که گاهی اوقات مصداق و گاهی اوقات ، معنا دچار ابهام است و نیاز به تبیین و تعیین دارند این قسم از سیاق هم به نوبه خود به دو بخش تقسیم می شود:
الف) سیاق معیِّن مصداق : مانند« وَ إِذْ قالَ عيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يا بَني إِسْرائيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ يَأْتي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْبَيِّناتِ قالُوا هذا سِحْرٌ مُبين»(صف-6)(و (به ياد آوريد) هنگامى را كه عيسى بن مريم گفت: «اى بنى اسرائيل! من فرستاده خدا به سوى شما هستم در حالى كه تصديقكننده كتابى كه قبل از من فرستاده شده [تورات] مىباشم، و بشارتدهنده به رسولى كه بعد از من مىآيد و نام او احمد است!» هنگامى كه او [احمد] با معجزات و دلايل روشن به سراغ آنان آمد، گفتند: «اين سحرى است آشكار»!). که این قسمت آیه(اسْمُهُ أَحْمَدُ)برای تعیین مصداق است .
ب) سیاق معیِّن معنا : مانند« فیها عینٌ جاریةٌ»(غاشیه-12)(درآن بهشت چشمه ای است که همیشه جاری وروان است) که قید( جاریةٌ ) فهماننده این مطلب است که عین به معنای چشمه به کار رفته است.
5)سیاق صارف : سیاقی که برگرداننده معنای ظاهری کلام است که مخاطب در برخورد اولش با کلام یک معنای ظاهری و اولی را ازآن می فهمدولی بانگاه کردن به جملات بعدی،جمله اول ظهوردرمعنای دیگری غیر از معنای اول پیدا می کندکه این معنای دوم را از سیاق کلام متوجه می شود مانند:( إذهَب إلی البَحر وَاستَمِع حدیثَه باهتمامٍ). که توضیح این مثال در اول بحث هم گذشت، ولی به خاطر عدم تکرار، به این مثال قرآنی توجه فرمائید: إِنَّ شَجَرَتَ الزَّقُّوم*طَعَامُ الْأَثِيم*كاَلْمُهْلِ يَغْلىِ فىِ الْبُطُون*كَغَلىِْ الْحَمِيم*خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلىَ سَوَاءِ الجْحيم*ثُمَّ صُبُّواْ فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذَابِ الْحَمِيم*ذُقْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْكَرِيم(دخان- 43 الی 49) (مسلّماً درخت زقّوم ... *غذاى گنهكاران است*همانند فلز گداخته در شكمها مىجوشد *جوششى همچون آب سوزان! * (آن گاه به مأموران دوزخ خطاب مىشود:)اين كافر مجرم را بگيريد و به ميان دوزخ پرتابش كنيد*سپس بر سر او از عذاب جوشان بريزيد!*(به او گفته مىشود:)بچش كه (به پندارخود) بسيارقدرتمند و محترم بودى!)ازسیاق آیات قبل ازآیه 49 (ذُقْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْكَرِيم) فهمیده می شودکه شخصی که درآیه (الْعَزِيزُ الْكَرِيم ) خوانده شده ،منظور ذلیل و حقیر است ، زیرا انواع عذابی که در آیات قبل از آیه 49 آمده است با عزّت و کرامت نفس سازگار نیست. (21)نمونه های کاربردی دیگر از نقش سیاق در کلامدر برخی از کتب بلاغی به نمونه هایی از نقش سیاق در کلام اشاره شده است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود.(22)
نمونه اول : خبر
غرض از القاء خبر دو چیز است:
الف) فائده خبر : یعنی رساندن حکمی که جمله آن را فرا گرفته است، به مخاطبی که آن را نمی داند .
ب) لازم فائده : یعنی متکلم قصد دارد که آگاهی خویش را از خبر،به مخاطب بفهماند یعنی به او بفهماند که من نیز از این خبر آگاهم .گاهی اوقات خبر برای اغراض دیگر غیر از دو غرضی که در بالابه آن اشاره شده است به کار می رود که از قرائن و سیاق کلام به دست می آید . ذکر مواردی که غرض از القاء خبر توسط سیاق کلام به دست می آید:(1)استرحام و استعطاف ( رحم خواهی و مهر جویی): ( إنّی فَقیرٌ إلی عَفوِ رَبّی )(2) برانگیختن همّت به سوی آنچه که تحصیل و دستیابی به آن لازم است: (لَیسَ سَواءً عالمٌ و جَهُولٌ ). با این جمله همّتها برای به دست آوردن و تحصیل دانش برانگیخته می شود .(3)اظهار ضعف و خشوع و فروتنی: قَالَ رَبِّ إِنىِّ وَهَنَ الْعَظْمُ مِنّى(مريم -4)( گفت: «پروردگارا! استخوانم سست شده).در این آیه حضرت زکریّا (علی نبیّنا و آله و علیه السّلام ) ناتوانی خویش را خاشعانه و با حالت فروتنی به نمایش گذاشته است.(4)اظهار اندوه برچیزمطلوبی که از دست رفته است: قَالَتْ رَبِّ إِنىِّ وَضَعْتُها أُنثى (آل عمران -36)( گفت: «خداوندا! من او را دختر آوردم) این جمله را مادر حضرت مریم (علیهاالسّلام ) وقتی که دیدند نوزادشان پسر نیست در حالت غم و اندوه به خدا وند متعال عرضه داشتند. (5)شادمانی کردن نسبت به چیزی که رسیده و بد گویی و شماتت نسبت به چیزی که از دست رفته است: جَاءَالْحَقُّ وَ زَهَقَ الْبَاطِلُ (اسراء- 81)( حق آمد، و باطل نابود شد) .(6)سرزنش و توبیخ (نکوهش کردن ):مثلاً اگر به شخصی که اشتباه کار است گفته شود (الشمسُ طالعةٌ) که با این جمله قصد متکلم این است که مخاطب را سرزنش کند وبگوید (حقیقت روشن و إنکار ناپذیراست) (7)یادآوری کردن تفاوتی که در بین مراتب است: لا یَستَوی کَسلان و نَشیطٌ (تنبل و تن آسا با زرنگ و کوشا همسان نیستند).(8) تحذیر (یعنی ترساندن و دور باش دادن و بر حذر داشتن ): أبغَضُ الحَلالِ إلی الله الطّلاقُ (23) (9) فخر و به خود بالیدن: إنَّ الله اصطَفانی مِن قُرَیش.(24).(10) مدح و ستایش کردن: مثل این بیت:
فَإنّکَ شمسٌ و المُلوکُ کواکبُ
إذا طَلَعَت لَم یَبدُ مِنهُنَّ کَوکَبٌ
نمونه دوم : انشاء(25)
در بحث انشاء فرموده اند که انشاء دو قسم است:
الف)انشاء طلبی
ب)انشاء غیر طلبی
انشاء طلبی دارای اقسامی است، که ذیلاً به نحو اختصار به معانی خاص آنها و همچنین معانی دیگری که از سیاق کلام به دست می آید اشاره می شود:
اقسام انشاء طلبی
1)امر:
تعریف : هُو طَلَبُ الفِعلِ مِنَ المُخاطَب ِعلی وَجهِ الإستِعلاء.توضیح قید (علی وَجه الإستعلاء ): اگر صیغه امر از طرف متکلم نسبت به کسی که در موقعیت پائین تری قرار دارد إیراد گردد، (امر) نامیده می شود؛ و اگر نسبت به مقام بالاتر إیراد گردد (دعا) نامیده میشود مانند: قَالَ رَبَََُُُِِّ اشْرَحْ لىِ صَدْرِى*وَ يَسِّرْ لىِ أَمْرِى (طه-25الی26)((موسى)گفت:«پروردگارا! سينهام را گشاده كن* و كارم را برايم آسان گردان.واگر نسبت به شخص همگون وهمانند از نظر رتبه وشأن إیراد گردد (إلتماس) نامیده می شود مانند؛وقتی که متکلم به شخصی که با او برابر و همسان است بگوید(أعطِنی القَلمَ أیُّها الأخُ).پس معنای اصلی امر (إیجاب و إلزام ) است ولی گاهی اوقات در معانی دیگری به کار میرود که آن معانی را بایداز سیاق کلام و قرینه های حالیه به دست آورد مانند معانی زیر(26):
1-إرشاد (راهنمائی کردن ): إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيْنٍ إِلىَ أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَ لْيَكْتُب بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ (بقره-282)
(هنگامى كه بدهى مدّتدارى (به خاطر وام يا داد و ستد) به يكديگر پيدا كنيد، آن را بنويسيد! و بايد نويسندهاى از روى عدالت، (سند را) در ميان شما بنويسد).
2-تهدید و ترساندن : اِعْمَلُواْ مَا شِئْتُمْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ (فصلت -40)( هر كارى مىخواهيد بكنيد، او به آنچه انجام مىدهيد بيناست).
3-تعجیز (ناتوان دانستن ):فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ (بقره -23)((دست كم) يك سوره همانند آن بياوريد ) ویامانند:قُلْ هَاتُواْ بُرْهَانَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِين(بقره -111) (بگو: «اگر راست مىگوييد، دليل خود را (بر اين موضوع) بياوريد!»).
4-إباحه ( جایز کردن ): كُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ (بقره -187) (بخوريد و بياشاميد، تا رشته سپيد صبح، از رشته سياه (شب) براى شما آشكار گردد ).
5-تسویه (برابر دانستن ) : فَاصْبرُِواْ أَوْ لَا تَصْبرُِوا (طور -16) (مىخواهيد صبر كنيد يا نكنيد ) ویا مانند: وَ أَسِرُّواْ قَوْلَكُمْ أَوِ اجْهَرُواْ بِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُور (ملک -13) (گفتار خود را پنهان كنيد يا آشكار (تفاوتى نمىكند)، او به آنچه درسينه هاست آگاه است! ).
6-إکرام (بزرگ داشتن): اُدْخُلُوهَا بِسَلَامٍ ءَامِنِين (حجر- 46) (داخل اين باغها شويد با سلامت و امنيّت ).
7-تحلیل،یااباحه:فَکُلُوا مِمّا رَزَقَکُم الله حلالاً طَیّباً(نحل -114)(شما از روزیهای حلال و پاکیزه ای که خداوند روزیتان کرده است بخورید).
8-إهانت (سبک کردن): قُلْ كُونُواْ حِجَارَةً أَوْ حَدِيدًا (اسراء-50) (بگو: «شما سنگ باشيد يا آهن ).
9-دوام (پایداری ): اِهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيم(فاتحه -6) (ما را به راه راست هدايت كن).
10-تمنّی (آرزو ردن ) : ألا أیُّها اللَّیلُ الطَّویلُ ألا إنجَلی * بِصُبحٍ و ما الإصباحُ مِنکَ بأمثلَ.
11-إعتبار (پند گرفتن): اُنظُرُواْ إِلىَ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَ يَنْعِهِ(انعام – 99) (به ميوه آن و طرز رسيدنش بنگريد)
12-إذن(رخصت و إجازه دادن ): مثل سخن متکلم به کسی که درب منزلش را می کوبد،که به اومی گوید: (اُدخُل).
13-تکوین (هست کردن و به وجود آوردن ): بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِذَا قَضىَ أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُون (بقره -117) (هستى بخش آسمانها و زمين اوست! و هنگامى كه فرمان وجود چيزى را صادر كند، تنها مىگويد: «موجود باش!»وآن، فورى موجود مىشود) ، وَ هُوَ الَّذِى خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ يَوْمَ يَقُولُ كُن فَيَكُون(انعام -73) (اوست كه آسمانها و زمين را بحق آفريد و آن روز كه (به هر چيز) مىگويد: «موجود باش!» موجود مىشود) ، إِنَّمَا قَوْلُنَا لِشىَْءٍ إِذَا أَرَدْنَاهُ أَن نَّقُولَ لَهُ كُن فَيَكُون(نحل-40)(وقتى چيزى را اراده مىكنيم، فقط به آن مىگوييم: «موجود باش!» بلافاصله موجود مىشود ).
14-إختیار دادن ومخیّرنمودن: (تَزَوَّج هِنداً أو اُختَها ).
15-تأدیب (ادب کردن ): (کُل مِمَّا یَلیکَ) (از آنچه که در کنارت هست بخور).
16-تعجیب(27) (برانگیختن شگفتی): اُنظُرْ كَيْفَ ضَرَبُواْ لَكَ الْأَمْثَالَ(اسراء-48) (ببين چگونه براى تو مثلها زدند).
17-تسخیر(مسخره کردن): فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُواْ قِرَدَةً خَاسِئين(بقره-65) (به آنهاگفتيم:به صورت بوزينههايى طردشده در آييد).
18-إخبار(خبردادن): مانند فرمایش رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم):مَن کَذّبَ عَلیّاً مُتَعَمِّداً فَلیَتَبَوَّأ مَقعَدَه مِنَ النَّار.(28) (یعنی یَتَبَوَّءُ مَقعَدَه مِنَ النّار).
2)نهی: تعریف : طَلَبُ الکَفِّ عن الشَّی عَلَی وَجهِ الإستِعلاء مَع الإلزامِ .معنای اصلی نهی همان زجروبازداشتن است ولی گاهی اوقات درکلام به معانی دیگری(29) نیز به کارمی رود که آن معانی را باید از سیاق کلام و یا قرینه های حالیه به دست آورد، اینک به برخی از آن معانی اشاره می شود :1-دعا :رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا(بقره -286) (پروردگارا!اگر ما فراموش يا خطا كرديم، مارا مؤاخذه مكن).2-إلتماس : مثل سخن متکلم به کسی که مساوی و همسان و برابر با اوست «أیُّها الأخُ لا تَتَوانِ»(ای برادر سستی نکن).3-إرشاد (راهنمائی کردن) : لَا تَسَْألُواْ عَنْ أَشْيَاءَ إِن تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ (مائده-101) (از چيزهايى نپرسيد كه اگر براى شما آشكار گردد، شما را ناراحت مىكند).
4-دوام (همیشگی): وَ لَا تَحْسَبنَّ اللَّهَ غَافِلاً عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُون (ابراهیم – 42) (گمان مبر كه خدا، از آنچه ظالمان انجام مىدهند، غافل است! ).5-بیان عاقبت : وَ لَا تحَْسَبنَّ الَّذِينَ قُتِلُواْ فىِ سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتاً(آل عمرآن – 169) ((اى پيامبر!) هرگز گمان مبر كسانى كه در راه خدا كشته شدند، مردگانند ).6-تیئیس (ناامید کردن ): مانند لَا تَعْتَذِرُواْ قَدْ كَفَرْتمُ بَعْدَ إِيمَانِكم (توبه – 66) ((بگو:) عذر خواهى نكنيد (كه بيهوده است، چرا كه) شما پس از ايمان آوردن، كافر شديد! ).در آیه عبارت (لاتَعتَذِرُوا) برای نا امید کردن کفّار به کار رفته است .7-تمنّی (آرزو کردن ) : یا لَیلَة الاُنسِ لاتَنقَضِی ( ای شب آشنائی سپری مشو).8-تهدیدوترساندن:مثلاً متکلم به خادمش بگوید (لا تُطِع أمری).9-کراهت (ناگوار داشتن ): (لا تَلتَفِت و أنتَ فِی الصَّلاة) .10-توبیخ و سرزنش کردن: (لا تَنهَ عَن خُلقٍ و تَأتِی مِثلَه).11-اُنس گرفتن: إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تحَْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا(توبه -40) (اوبه همراه خود مىگفت:«غم مخور، خدا باماست!»).12-تحقیر ( کوچک دانستن): مثل قول شاعر:
لا تَطلُب المَجدَ إنَّ المَجدَ سُلَّمَه
صَعبٌ و عِش مُستریحاً ناعِمَ البَال
در این بیت عبارت (لا تَطلُب) برای تحقیر و کوچک شمردن مخاطب کار رفته است.
3)استفهام:
تعریف: طَلَبُ العِلمِ بِشیءٍ لَم یَکُن مَعلُوماً مِن قَبلُ. (30)
سپس بعد از ذکر تعریف استفهام و أدوات استفهام و معانی خاص آنها چنین ادامه داده اند: (31)
و معنای اصلی استفهام درخواست آگاهی از مجهولات است ولی گاهی اوقات الفاظ و ادوات استفهام از این معنای اصلی خارج شده و در معنای دیگری به کار برده می شوند که عبارت با شد از سوال وپرسش از معلومات، که خود این معنای غیر اصلی به خاطر وجود أغراضی است که بارجوع به سیاق کلام به دست می آیند و ذیلاً به آن أغراض اشاره شده است:
1-امر : فَهَلْ أَنتُم مُّنتَهُون (مائده -91) (آيا (با اين همه زيان و فساد، و با اين نهى اكيد،) خوددارى خواهيد كرد؟!
که در این آیه شریفه استفهام به معنای امر (إنتَهُوا) به کار رفته است.2-نهی :أَتخشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَن تخْشَوْه (توبه -13) (آيا از آنها مىترسيد؟! با اينكه خداوند سزاوارتر است كه از او بترسيد ) در این آیه مبارکه استفهام به معنای نهی (لا تَخشَوهُم) استعمال شده است. 3-تسویه وبرابردانستن:سَواءٌ عَلیهِم ءَأَنذَرتَهُم أم لَم تُنذِرهُم لا یؤمِنون(بقره-6)(برای آنان تفاوت نمی کندکه آنان را(ازعذاب إلهی)بترسانی یا نترسانی؛ ایمان نخواهند آورد ).4-نفی: هَلْ جَزَاءُ الْإحْسَانِ إِلَّا الْإحْسَان (رحمن -60) (آيا جزاى نيكى جز نيكى است؟ ) که در حقیقت به این معناست (ما جَزَاءُ الْإحْسَانِ إِلَّا الْإحْسَان).5-إنکار: أَ غَيرَ اللَّهِ تَدْعُونَ(انعام -40) (آيا (براى حل مشكلات خود،) غير خدا را مىخوانيد ؟).
6-تشویق (برانگیختن شوق): هَلْ أَدُلُّكمُْ عَلىَ تجَِارَةٍ تُنجِيكمُ مِّنْ عَذَابٍ أَلِيم(صف-10) (آيا شمارا به تجارتى راهنمايى كنم كه شمارا ازعذاب دردناك رهايى مىبخشد؟! ).7-اُنس ( ایجاد الفت): وَ مَا تِلْكَ بِيَمِينِكَ يَمُوسى(طه-17) (و آن چيست در دست راست تو، اى موسى؟! ).8-تقریر ( اقرار گرفتن ): أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَك (الشرح-1) (آيا ما سينه تو را گشاده نساختيم ).9-تهویل (ترساندن ): الحَاقَّة*مَا الحَاقَّة*وَ مَا أَدْرَئكَ مَا الحَاقَّة (الحاقه -1،2،3)((روز رستاخيز) روزى است كه مسلّماً واقع مىشود* چه روز واقع شدنى!* و تو چه مىدانى آن روز واقع شدنى چيست؟!).10-دور و بعید دانستن: أَنّىَ لَهُمُ الذِّكْرَى وَ قَدْ جَاءَهُمْ رَسُولٌ مُّبِينًٌٌٌٌٌٌٌٌٌٌٌٌ (دخان-13) (چگونه: و از كجا متذكّر مىشوند با اينكه رسول روشنگر (با معجزات و منطق روشن) به سراغشان آمد ).11-تعظیم( بزرگ داشتن ):مَن ذَا الَّذِى يَشْفَعُ عِندَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ(بقره -255) (كيست كه درنزد او،جز به فرمان اوشفاعت كند؟!)12-تحقیر(کوچک شمردن ): أهذَا الَّذی مَدَحتَه کَثیراً؟13-تعجّب(إبراز شگفتی ): وَ قَالُواْ مَا لِهَذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعَامَ وَ يَمْشىِ فىِ الْأَسْوَاق (فرقان – 7)(و گفتند: «چرا اين پيامبر غذا مىخورد و در بازارها راه مىرود؟).14- مسخره کردن وسخن سخت گفتن: أ عَقلُکَ یُسَوِّغُ لَکَ أن تَفعَلَ کَذا؟ (آیا عقلت به تو اجازه داد چنین کاری را انجام دهی؟ ).15-تهدید(وعده ترس انگیز دادن): أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعَاد (فجر – 6) (آيا نديدى پروردگارت با قوم «عاد» چه كرد؟! )16-کندشمردن وطولانی شمردن : مَتىَ نَصْرُ اللَّهِ (بقره -214) (گفتند:«پس يارى خداكى خواهدآمد؟!»).17-آگاهی و هشدار دادن بر اشتباه دیگران : أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِى هُوَ أَدْنىَ بِالَّذِى هُوَ خَيرٌ (بقره -61) («آيا غذاى پستتر را به جاى غذاى بهتر انتخاب مىكنيد؟!)یعنی این کار شما اشتباه است.18-آگاه ساختن دیگری بر باطل : أَ فَأَنتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهدِى الْعُمْى (زخرف -40) ((اى پيامبر!)آيا تو مىتوانى سخن خود را به گوش كران برسانى، يا كوران ) یعنی این کار باطل و بیهوده ای است . 19-إبراز کردن غم و اندوه: مثل قول شاعر ( شمس الدین کوفی ):
یا للمَنازل أصبَحَت لا أهلُها
أهلی و لا جیِرانُها جِیرانِی
(چه شده که خانه ها به گونه ای گشته است که نه دیگر ساکنانش ، بستگان من هستند و نه همسایه هایش همسایه های من؟)20-آگاه ساختن وهشداردادن نسبت به گمراهی راه : فَأَيْنَ تَذْهَبُون (تکویر -26) (پس به كجا مىرويد؟!).21-زیاد شمردن : مثل قول شاعر (ابو العلا معرّی):
صاحِ(32) ، هذِه قُبُورُنا تَملَأُ الرُّحبَ
فأینَ القُبُورُ مِن عَهدِ عادٍ ؟
ای دوست من این گور های معاصران ماست که دشت را پر کرده است ، پس گور ها و قبرهائی که در زمان (عاد) بوده ، کجاست؟نقد و بررسی کلام مؤلّف جواهر البلاغهدربحث امر و نهی گذشت، که در کتاب جواهر البلاغة، کاربرد های مختلف امر و نهی را ، معانی مجازی امر ونهی دانسته است.اما در بحث استفهام ایشان این کاربرد ها را اغراض مختلف از استعمال استفهام می داند،بنابراین کلمات ایشان متهافت است و در بحث امر و نهی قائل به تعدد معانی و در بحث استفهام قائل به تعدد أغراض است که تعدد أغراض ، مسلک مرحوم آخوند خراسانی است .
4)نداء:
تعریف : متکلم به وسیله حرفی که جانشین ( اُنادِی ) است ، از مخاطب درخواست کند که به سوی او روی نماید و به طرفش توجه کند .
الفاظ نداء عبارتند از :( همزه(أ) ، أی،یا، آی،أیا،هَیا،وا). این الفاظ غالباً در همان معنایی که ذکر شد، به کار می روند.ولی نداء هم مانندسایر اقسام انشاء طلبی، دارای معانی مجازی دیگری است که توسط سیاق کلام و قرینه ها به دست می آیند که ذیلا به آن معانی اشاره می شود:1-إغراء(تحریک کردن و برانگیختن ) : وقتیکه ستم دیده ای روی به شما می کند و از بیداد کسی می نالد و از ظلم فریاد بر می آورد،شما برای اینکه او را تحریک کنید و به گفتن ستمها برانگیزانید به آن شخص می گویید: (یامَظلُوم).2-إستغاثه (دادخواستن و داد خواه طلبیدن): یا لله للمؤمنین ( یعنی خداوندا به فریاد مؤمنین برس).3-گریه و زاری کردن: مثل قول شاعر:
فوا عَجباً کَم یَدَّعِی الفَضلَ ناقصٌ
و وَا أسَفا کَم یُظهِرُ النَقصَ فاضِلٌ
(شگفتا چه بسا کسانی که کاستیهایی دارند و ادّعای فضل می کنند و دردا و دریغا که بسیای از فضیلت مندان ، کاستیهایی از خویش نشان می دهند ) در این بیت(واعجبا)و(وا أسفا) برای زاری و شیون کردن ، استعمال شده است.
4- إبراز شگفتی کردن و در شگفتی انداختن:مثل قول شاعر:
یا لَکِ مِن قُبَّرَةٍ بمَعمَر
خَلا لَکِ الجَوُّ فبِیضِی وَاصفِرِی
(یعنی شگفتا از قبّره در دشت سر سبز ، اکنون آسمان برای تو آماده است پس تخم بگذار و آهنگ برآر)که (یا لَکِ ) در این بیت ، برای تعجّب استعمال شده است.(قُّبَّرَةٍ ) نام پرنده ای است و (مَعمَر ) به معنای دشت سر شار از آب و سبزه را گویند.یا مانند این بیت از حافظ:
یا رب این کعبه مقصود تماشاگه کیست
که مغیلان طریقش گل و نسرین منست.
5-زجر و بازداشتن: مثل قول شاعر (سعدی):
ای که پنجاه رفت و در خوابی
مگر این پنج روزه در یابی
یا این مثال : أفُؤادِی مَتی ا لمَتابُ ؟ای قلب من ، کی از گناه باز می گردی؟)(أفُؤادِی)ندا و منادی است و ندا در اینجا برای بازداشتن قلب ، از گرایش های نابجا به کار رفته است.6-افسوس خوردن و إبراز درد مندی : يَالَيْتَنىِ كُنتُ تُرَاباً(نبأ- 40) («اى كاش خاك بودم ).7-یاد آوری و تذکر: مثل قول شاعر:
أیا مَنزلی سَلمی سَلامٌ عَلیکُما
هَلِ الأزمنُ اللّاتِی مَضَینَ رَواجِعَ
( ای دو منزل سلمی ، سلام برشما باد ، آیا روزگار گذشته باز می گردد ؟)8-إبراز سرگردانی و دلتنگی کردن: مثل قول شاعر:
أیا مَنازِلَ سَلمی أَینَ سَلماکِ ؟
مِن أَجلِ هذا بَکَیناها بَکَیناکِ
(ای خانه های سلمی ، سلمای تو کجاست ؟ از همین جهت ، برای سلمی و برای خانه ها می گرییم).
5)تمنّی:
تعریف:طَلَبُ الشَّیءِ المَحبوبِ الّذِی لا یُرجی و لا یُتَوقَّعُ حُصُولُه.
مانند: يَالَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتىَِ قَارُون(قصص – 79) (اى كاش همانند آنچه به قارون داده شده است ما نيز داشتيم ) به علت اینکه تمنّی یک معنا بیشتر ندارد و آن عبارت است از همان معنائی که در بالا ذکر شد و معنای خاص دیگری ندارد که از سیاق کلام به دست آید در اینجا بحث معانی مجازی اقسام انشاء طلبی که آن معانی از سیاق کلام و قرینه ها فهمیده می شد به پایان می رسد. نکته پایانی:تااینجانمونه هایی کاربردی از نقش سیاق در کلام ذکر شد و فقط دو بحث دیگر باقی می ماند:
(1)راه های شناخت سیاق
(2)شرایط تحقق سیاق
دامن سخن در همین جا به پایان می رسد،خوانندگان برای مطالعه بیشتر به منابع بحث رجوع نمایند(33).
فصل دوم
حجیت آراء متخصصین
در علم اصول حجیّت قول متخصّص، اعم از صرفی ،نحوی،بلاغی،مورّخ،پزشک،زیست شناس وغیرآن بررسی نشده است،شایسته است این بحث به صورت مفصل مورد بررسی قرار گیرد.توضیح (1):حجیّت قول لغوی در کتب اصول فقه بررسی شده است،امّا حجیّت قول هر متخصّص بررسی نشده است. توضیح (2):متخصّصین فن گاهی اقوال حسّی دارند و فقط ناقلند و گاهی اقوال حدسی دارند و إعمال تخصّص نموده اند، اقوال حسی متخصصین برای همگان (أعم از متخصص و غیر متخصص) حجیت دارد ولی أقوال حدسی آنان فقط برای غیر متخصص حجت است.توضیح (3): حجیّت قول لغوی حسّاً و حدساً مورد بررسی قرار گرفته است.(34)
فصل سوم
راه های جمع بین کلمات لغویین(35) توضیح : در علم اصول از حجیّت قول لغوی سخن به میان آمده است اما از راه های جمع بین کلمات لغویین و حل تعارض بین کلمات آنها سخن گفته نشده است ولی برای جمع راه هایی به نظر می رسد که در ادامه ذکرمی گردد:
الف) بازشناسی معنای لغوی از معنای اصطلاحی: ممکن است یک لغت شناس معنای لغوی را ذکر کند اما لغت شناس دیگر معنای اصطلاحی را و بین این دو معنا تعارضی نیست مانند:(صلاة)که درمعنای لغوی به معنای درودودراصطلاح به معنای (نماز)به کارمی رود.
ب) بازشناسی مفهوم از مصداق: برخی مفاهیم کلمات و برخی دیگر از لغویین مصادیق کلمات را ذکر کرده اند مانند: لفظ (تجارت) که برخی آن را به بیع (مصداق تجارت ) تفسیر نموده اند و برخی دیگر آن را به معنای (التَّصَرُّف فی رأسِ المال طَلَباً لِلرِبح )(36) تفسیرنموده اندکه تفسیربه معنا ومفهوم کلمه تجارت است واعم از تفسیر تجارت به بیع(تفسیر به مصداق) می باشد که شامل هم بیع و هم اجاره و ... می شود برخلاف تفسیر اول که تفسیر به مصداق است و این قسم اولی در برخی از کتب لغت با این عبارت تفسیر شده است(مارَسَ البَیعَ و الشِّراءَ)(37).ج) بازشناسی معنای حقیقی از معنای مجازی:برخی معنای حقیقی را اراده کرده اند و برخی دیگر معنای مجازی را، که آقای زمخشری در کتاب (أساس البلاغة ) به معانی مجازی خیلی اهمیت داده است.د)توجه به تطوّر معنائی واژگان در طول زمان: واژگان در طول زمان دچار تحوّل معنایی می شوند و ما باید به معنای واژگان در عصر نزول قرآن یا عصر صدور حدیث توجه کنیم ، بنابراین اگر لغویین معانی مختلفی برای یک واژه ذکر کردند باید بررسی شود که این لغویین دریک عصرزندگی می کرده اند یا خیر؟ که اگر در عصر های مختلف زندگی می کرده اند ممکن است که واژه ، دچار تغییر معنایی شده باشد به عنوان مثال :واژه (کِفات) در آیه شریفه ( ألم نَجعَل الارضَ کِفاتاً ) در عصرنزول به معنای در بر گرفتن و جای دادن آمده است در حالیکه در کتب لغوی متأخر به معنای سرعت در حرکت یا متحرک بودن نیز آمده است ، با توجه به تحوّل معنایی واژه (کِفات) در طول زمان نمی توان ادعا کرد که آیه شریفه (ألَم نَجعَلِ الأرَض کِفاتَا) (مرسلات – ) (آیا زمین را مرکز اجتماع انسانها قرارندادیم) بر هر حرکت سریع کره زمین دلالت دارد ، بنابرین با این آیه شریفه إعجاز علمی قرآن إثبات نمی شود.ه ) آشنائی به محیط زندگی لغوی :ممکن است لغتی در نزد قبیله ای به معنایی و نزد قبیله دیگر معنای دیگری داشته باشد همچنین بعضی از قبایل (ال) را برای تعریف ذکر می کنند ولی بعض دیگر (أم) را ، باید بررسی شود که لغوی با کدام منطقه ارتباط بیشتری داشته و یا خود شخص لغوی از کدام قبائل است ؟ البته در صورتی که خود لغوی هم عرب باشد،خلاصه سخن اینکه ممکن است هر لغوی طبق ارتباط با گروه خاصی معنایی را ذکر کند و لغوی دیگر هم برمبنای ارتباط با گروه دیگر ، معنای دیگری را ذکر کرده باشد.
فصل چهارم
راه های بازشناسی مشترک لفظی از مشترک معنوی
تنبیه و آگاهی به صورت پرسش و پاسخ
سوال : آیا راه های ذکر شده برای تمییز دادن یک معنا از معنای دیگری است (مشترک لفظی)یا راه های بازشناسی مصداق از مصداق است ؟ که در نتیجه همه این مصادیق در یک مفهوم کلی مشترک، اشتراک معنوی داشته باشند؟
جواب : اگر کل موارد جامعی داشتند که« مُعتَدٌّ بِهِ» می باشد و به عبارت دیگر جامع نزدیک وجود داشته باشد ، می تواند ملاک مشترک معنوی باشد . به این معنا که جامعی را در نظر گرفته اند ، مثل اینکه جواز را در نظر گرفته باشند و صیغه امر را وضع نموده باشند یعنی صیغه امر وضع شده است برای جواز فعل (جواز به معنای أعم) یعنی حرام نیست،اعم از اینکه واجب باشد یا مستحب باشد یا مباح باشدو یا اینکه مکروه باشد، اینموردمشترک معنوی است ولی به نظر می رسد که راه های ذکر شده دلیل بر مشترک لفظی باشد یعنی جامع نزدیک« مُعتَدٌّ بِهِ»در وضع وجود نداشته بلکه هر کدام مستقلاً در نظر گرفته شده و لفظ برای آن وضع شده است و معناهم در هر موردی فرق می کند ، به عنوان مثال : امر به معنای (شیئ) ، اسم ثلاثی مجرد و جنبه مصدری ندارد ولی امر به معنای( فرمان دادن) مصدر است و مسلّماً اسم جامد غیر مصدری و مصدر، معنا و جامع « مُعتَدٌّ بِهِ» ندارند.
فصل پنجم
بحث هرمنوتیک جای بحث های هرمنوتیک هم درمباحث اصول فقه خالی است .هرمنوتیک به معنای تفسیر کردن است و به فهم در آوردن چیزی یا موقعیتی مبهم است و به اصطلاح دیگر تفسیر متون مقدس یا هر متن دیگر را هرمنوتیک نامند.(39)خود این تفسیر دو قسم است :
الف ) تفسیر هرمنوتیکی گاهی مفسر محور است (این قسم را هرمنوتیک فلسفی هم می نامند ) یعنی هر چه را که مفسر از متن و آیه قرآن و دیگر متون فهمید همان درست و صحیح می باشد.
ب)و گاهی متن محور است یعنی قواعد و ضوابطی پایه ریزی شده است تا مراد واقعی و جدّی مؤلّف فهمیده شود .
از دو قسم فوق ، قسم اول هر منوتیک مفسر محور یا همان هرمنوتیک فلسفی باطل است و همان تفسیر به رأی می باشد که در روایات مورد نکوهش قرار گرفته است،به عنوان نمونه: (عن ابن عباس عن رسول الله (صلّی الله علیه و آله )قال: مَن قَالَ فِی القُرآنِ بِغَیرِ عِلمٍ فلیَتَبوَّء مَقعَدَه مِن النَّار) .(40)مفسران در نصوص اختلاف ندارند بلکه در ظواهر اختلاف دارند و این اختلاف بستگی دارد که چه قواعد تفسیری را برگزیده اند؟به نظرامامیّه،قول ائمه(علیهم الصّلاة و السّلام )جاری مجرای قول پیامبر(صلّی الله علیه و آله ) می باشد و حجت است.ولی به نظر عامّه قول صحابی حجت می باشد.پس بسیاری از اختلافات به قواعد تفسیری بر می گردد که مفسران قبول دارند.اشکال تفسیر هر منوتیکی مفسر محور (هرمنوتیک فلسفی) : چون ما به دنبال مراد جدّی متکلم هستیم پس باید با قواعد تفسیری و محاوره ای آشنائی داشته باشیم تا مراد جدّی متکلم را از متن استکشاف کنیم و حال آنکه در تفسیر هرمنوتیک مفسر محور ، خود مفسر ، محور قرار می گیر د و کاری به قواعد تفسیری و محاوره ای و مراد جدی متکلم ندارد .(41)
فصل ششم
فهرستی از سایر کاستیهای علم اصول نسبت به علم فقه(42) و سایر علوم اسلامی
یاد سپاری (2): در کتاب منطق تفسیر قرآن ج1/ 292 به این قاعده به صورت ناقص اشاره شده است و آنچه در بالا آمده است کاملتر از آن می باشد.
اشکال دوم : اشکال دیگر که بر تقسیم بندی مباحث اصولی در بعضی از کتب اصولی مطرح می باشد این است که به جای اینکه محور بحث،منابع معرفت شناسی دین ( تقسیم بندی الف) قرار گیرد مباحث را طبق حالات روانی مکلف(تقسیم بندی ب) تقسیم نموده اند که در تقسیم بندی زیر به این اشکال اشاره شده است .یاد سپاری : اشکال فوق به تقسیم بندی مرحوم شیخ أنصاری (ره) و تابعین ایشان وارد است لکن این اشکال به کسانی مانندمرحوم مظفر در اصول فقه که یکی از مباحث علم اصول را( مباحث الحجّه)(47) قرار داده و سپس از حجیّت قرآن و سنّت و عقل و اجماع و غیر آن سخن گفته اند، وارد نیست.
افق های جدید تحقیق :
پیشنهاد می شود کاستیهای مربوط به تدوین کتب آموزشی علم اصول در یک تحقیق مستقل به نحو گسترده مورد بررسی و پژوهش قرار گیرد.
1-قرآن کریم ( عثمان طه)/ آیت الله مکارم شیرازی/ دارالقرآن کریم/ ششم - 1385
2- تفصیل وسائل الشیعة/ محدث شیخ حر عاملی/ مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)/ سوم- 1416(ه.ق)
3- الغدیر(12 جلد)/ آیت الله امینی/ دار الکتاب العربی(بیروت)/ 1379-(ه.ق)
4- فرائد الاصول / ج1(القطع والظن)/ شیخ مرتضی أنصاری/ خاتم الأنبیاء(قم)/ نهم-14288(ه.ق)
5- کفایة الاصول/ مرحوم آخوند خراسانی/ مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)/ اول - 1409 (ه.ق)
6- دروس فی علم الاصول/ شهید سید محمد باقر صدر/ مؤسسه نشرإسلامی/ اول _1417
7- اصول فقه/ علامه محمد رضا مظفّر/ مؤسسۀ بوستان کتاب/ پنجم¬_1387
8- درآمدی به تاریخ علم أصول/ مهدی علی پور/ مرکز جهانی علوم اسلامی/ اول _1382
9- جواهر البلاغة/ احمد هاشمی/ مرکز مدیریت حوزه علمیه قم/ دوم – مهر 1383
10- تلخیص التمهید/ آیت الله معرفت/ مؤسسه نشرإسلامی/ دوم _1416(ه.ق)
11- منزلت عقل در هندسه معرفت دینی/ آیت الله جوادی آملی/ مرکز نشر أسراء/ سوم – زمستان 1387
12- منطق تفسیر قرآن/ دکترمحمدعلی رضائی اصفهانی/ جامعه المصطفی العالمیه/ اول_1378
13- روش تفسیر قرآن/ علی اکبر بابایی/ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه/ دوم_1385
14- روش شناسی تفسیر قرآن/ بابایی،عزیزی کیا،روحانی راد/ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه/ دوم _1385
15- تحلیل زبان قرآن و روش شناسی فهم آن/ دکترمحمدباقرسعیدی روشن/ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی/ اول _1383
16- تاج العروس(10 جلد)/ محمد مرتضی زبیدی/ منشورات مکتبة الحیاة(بیروت)
17- مفردات ألفاظ القرآن الکریم/ راغب اصفهانی/ طلیعه نور/ چهارم _1429(ه.ق)
18- المعجم الوسیط/ ابراهیم أنیس ودیگران/ موسسه نشر اسلامی/ 1408(ه.ق)
19- مجله فقه اهل بیت(ع)(فارسی)/ گفتگو با استاد شیخ محمد مهدی شمس الدین/ شماره_8
/ع
با نگاهی گذرا به مباحث این مقاله،با عناوین ذیل آشنا می شویم:
1)بحث سیاق كه به صورت مفصّل از آن بحث شده است] نه تنهادرعلم فقه بلكه در سايرعلوم ديگرمانندتفسير،كلام و....كار برد دارد به عنوان نمونه درمثال زير به بخشي ازكاستي بحث سياق در علم اصول اشاره شده است:در كتب اصولي براي فهميدن (امر) فقط از صيغه (إفعل) و ماده امر (أ.م.ر)ويا از جمله خبريه در مقام انشاء(امر به هيئت إخبار) بحث كرده اند ولي به اين مطلب كه امر و نهي از استفهام فهميده می شود ، اشاره اي نكرده اند به عنوان نمونه :
الف)فهميدن امرمانند: فهَل أنتُم مُنتَهُون(مائده-91) كه از سياق استفهام معناي امر (إنتَهُوا ) فهميده مي شود.
ب)فهميدن نهي مانند:أتَخشَونَهُم فالله أحَقُّ أن تَخشَوه(توبه -13) كه ازسياق استفهام درآيه،معناي نهي(لاتَخَشَوهُم)فهميده مي شود و موارد ديگر كه جهت اختصار از ذكر آن صرف نظر مي شود.در بحث سياق بعد از تعريف آن، به انواع سياق( كه دو نوع تقسيم بندي دارد) اشاره شده و بعد هم براي شاهد به نمونه هايي كاربردي از نقش سياق در كلام اشاره شده است.
2)بحث حجیت آراء متخصصین به صورت مختصر بیان شده است .
3) بحث راه های جمع بین کلمات لغویین که برای این مورد به پنج راه اشاره شده است ، راه های جمع منحصر به این پنج راه نمی باشد بلکه این راه هادرحد توان ما دراین مقاله بوده است ازاین رو اگر پیرامون این عنوان تحقیقی انجام شود ممکن است به راه های جدیدی دست یافت.
4)بحث راه های بازشناسی مشترک لفظی از مشترک معنوی که در این مقاله به شش راه برای تمییزمشترک لفظی ازمشترک معنوی اشاره شده است و برای این مورد نیزراه های بازشناسی مشترک لفظی ازمعنوی به این شش موردمنحصر نمی شود.
5) بحث مهم هرمنوتیک به صورت مختصر عنوان شده است.
6) درپایان هم فهرستی ازسایرکاستیهای علم اصول نسبت به علم فقه و سایرعلوم اسلامی تقدیم مخاطبین گرامی شده است.
کلید واژه : علم اصول ، کاستی ها ، سیاق ، ظهور ، انشاء ، حقیقت و مجاز .
پیشگفتار
ضرورت جایگاه شناسی اجتهاد نه تنها امری پوشیده نیست،بلکه ازمهم ترین مسائل به شمار می رود.در این میان یکی از مباحث اصلی که در جایگاه شناسی باید مورد توجه قرار گیرد، بحث از ابزار اجتهاد است که علم اصول به عنوان مهم ترین ابزار اجتهاد شناخته می شود . از این رو ، بر محققان و مجتهدان دین شناسی فرض است که به این علم اهمیت بیشتر داده و به پژوهش های وسیع وعمیق درآن بپردازند.یکی از مباحث مهم در رابطه با علم اصول،آگاهی از کاستیهای علم اصول می باشد. این کاستیها به دو بخش: کاستیهای علم اصول نسبت به علم فقه و کاستیهای علم اصول نسبت به علوم اسلامی دیگر (غیراز فقه) تقسیم می شود بخش سوم کاستیهای مربوط به کتب علم اصول است مثل کاستیهای مربوط به شیوه تدوین کتب و آموزشی نبودن برخی کتب درسی که این نوع کاستیها از موضوع نوشتار خارج است .
موضوع مقاله
همانطور که توضیح داده شد کاستیهای علم اصول به سه بخش تقسیم می شود لکن موضوع این نوشتار، خصوص کاستیهای علم اصول فقه است ، یعنی قواعدی که با آن احکام شرعیه استنباط می شود اما در کتب اصول فقه نیامده است. این مقاله برآن است که این قواعد را معرفی نموده و توضیح دهد البته در پایان مقاله به برخی کاستیهای مربوط به شیوه تدوین کتب اصول فقه اشاره شده است .
پیشینه تاریخی تدوین علم اصول
اصول از همان اوایل، انعکاسی از فقه بود مثلاً فرض کنید از حدود سال صد هجری قمری، اوّلین کسی که در جهان اسلام فقه را به این معنا مطرح کرده ، حضرت سجّاد (علیه السّلام ) و سپس حضرت امام محمّد باقر (علیه السّلام ) بوده اند.این فقه تا حدود سال صد وپنجاه هجری قمری رواج داشت آن گاه به این نتیجه رسیدند که برای پدیدآمدن مهارت در فقه ، بهتر است کلیّات آن را جدا کنند و از این رو در أواخر قرن دوّم ، اصول نوشته شد . آنگاه در أواخر قرن دوّم باز طبق این حساب به بحث از کلیّات و جزئیّات،به طور مجزّا پرداختند. در فقه جزئیّات آمده بود و به حجیّت ظواهر احتیاج داشت بعد ها این جزئیّات به لغت و فقه اللّغة منتقل شد. مثلاً در حجیّت خبر ، خبر ثقه ، حجّت دانسته شد و کبرای آن در اصول مطرح شد ، بحث های لغوی هم وارد آن شد ، و مقداری از مباحث آن به مناسبت هایی وارد بحث های بیانی شد ، مقداری هم به دلیل این که مربوط به تحلیل بود، در دست متکلمان قرار گرفت. محقق ارجمند مرحوم سید حسن صدر می فرماید : دیدگاه غالب در امامیه این است که هشام بن حکم-از اصحاب امام صادق (علیه السلام)- نخستین مدوّن علم اصول فقه[شیعی] می باشد. وی رساله ای به نام «کتاب الألفاظ و مباحثها» راتألیف نموده است که این بحث ازمباحث علم اصول فقه میباشدالبته مؤسّس علم اصول وفاتح ابواب آن امام باقر(علیه السلام) و سپس فرزند برومندشان امام صادق(علیه السلام) می باشند که قواعد علم اصول را برای شاگردان خود املاء فرموده اند. (1) بزرگان اصولی قدیم ،اعم از اهل سنّت و حتّی شیعه متکلم بودند . سیّد مرتضی(ره) می فرماید : درست است که از صیغه (اِفعل )،وجوب را می فهمیم منتها این برداشت به دلیل رابطه بین عبد و مولاست. مسلّماً این تحلیل است نه إستظهار ، البته ایشان فقط در( اِفعل) این گونه سخن گفته است ، اما در جاهای دیگر هم این بحث می آید. سؤال : چرا علمای گذشته اصول فقه نوشته اند و اصول استنباط و فهم دین را ننوشته اند ؟ چون دین شامل اخلاق ، تاریخ ، کلام ، تفسیر ،احکام و ....می شود به بیان دیگر : چرا قواعد برداشت از قرآن و روایات را گردآوری نکرده اند و فقط اصول فقه و فهمیدن احکام را نوشته اند ؟
جواب (1) : به نظر می رسد علمای گذشته به علم فقه بیش از علوم اسلامی دیگر اهتمام داشته اند از این رو اصول و قواعد علم فقه گردآوری شده است اما اصول فهم دین ( اصول فهم قرآن و اصول فهم روایات ) کمتر بدان توجه شده است .
جواب (2) : و شاید هم گمان شده که همان اصول علم فقه برای فهم قرآن و فهم روایات کفایت می کند.لکن حق مطلب این است که علم اصول فقه تا حدودی برای فهم قرآن و روایات کفایت می کند اماصددرصد برای فهم آنها کافی نیست و باید برخی اصول و قواعد دیگر(2) که درعلم اصول به آن توجه نشده است به آن اضافه گردد که این موارد، به قدر توان در این نوشتار دنبال می شود إن شاء الله...اگر گفته شود : مراد آنها از اصول فقه همان اصول فهم است به دلیل اینکه« الفقهُ فی اللُّغة الفهم» ، در جواب می گوییم: مراد آقایان از اصول فقه ، اصول علم فقه است زیرا مرادشان از فقه، فقه اصطلاحی است نه فقه لغوی که به معنای فهم می باشد.
پیشنهادی برای آیندگان
با توجه به اهمیت بحث کاستیهای علم اصول و نقش کاربردی آن در علوم اسلامی أعم از فقه و غیر آن شایسته و بایسته است که پویندگان راه پژوهش وتحقیق این بحث راپیگیری کنند،گفتنی است که فهرستی از کاستیهای علم اصول که درپایان آمده است ، چراغ راه خواهد بود .
فصل اول
بحث سیاق
تعریف سیاق یا آهنگ سخن
سیاق چیست؟
معناى اصطلاحى سياق:علماى فقه و اصول و تفسير و نيز دانشمندان علم بلاغت با آنكه بسيار از سياق ياد كردهاند، ولى بيشتر آنان بحث ويژهاى را به آن اختصاص نداده و تعريفى براى آن ذكر نكردهاند.برای سیاق دو تعریف اصطلاحی بیان شده است:
الف)يكى از كسانى كه تعريفى براى آن ذكر كرده است شهيد سيد محمد باقر صدر(ره) است، وى مىگويد:«و نُريِدُ بالسياقِ كلَّ ما يَكتَنِفُ اللفظَ الذّى نُريدُ فَهمَه مِن دَوالّ اُخرى سَواءٌ كانت لفظيةً كالكلماتِ الّتى تشكلُ مع اللفظِ الّذى نُريدُ فهمَه كلاماً واحداً مُترابطاً أو حاليةً كالظروفِ والمُلابساتِ الّتى تُحيطُ بالكلامِ و تكونُ ذاتَ دلالةٍ فى الموضوعِ».(6)مقصود ما از سياق هر دلالت كننده ديگرى است كه كلامى را كه اراده فهم آن را داريم احاطه كرده است، چه آن دلالتكنندهها لفظى باشند مانند كلمات ديگرى كه با سخنى که قصد فهم آن را داريم،كلام واحدى را تشكيل مىدهند، و چه آن دلالتكنندهها از قرائن حاليه باشند، مانند ظروف و شرايطى كه كلام (گوينده) را در بردارند، و در فهم موضوعى كه مقصود (او) است، نقش دارند.
ب)تعريف ديگرى از سياق،كه با بيان دانشمندان(7) سازگارتراست: سياق نوعى ويژگى براى واژگان یا عبارت ويا يك سخن است كه بر اثر همراهبودن آنها با كلمهها وجملههاى ديگر به وجود مىآيد.(8)
مقایسه دو تعریف فوق :
از تعریف شهید صدر (ره) به دست می آید که ایشان سیاق را برهر قرینه متصله در کلام ، چه قرینه لفظیه (مقالیه)و چه قرینه حالیه،اطلاق نموده اند ولی از تعریف دوم به دست می آید که سیاق همان قرائن لفظیه متصل به کلام خواهد بود و سیاق فقط بر قرائن متصله لفظیه (مقالیه) اطلاق می شود .
اقسام ظهور
(1) ظهور إفرادی : یعنی یک واژه با قطع نظر از قرار گرفتن در جمله، معنائی را افاده می کند ، مثلاً واژه «بحر» به معنای در یاست اما ممکن است در جمله معنای دیگری داشته باشد.
(2) ظهور سیاقی یا ترکیبی : یعنی یک واژه در جمله ممکن است معنائی غیر از معنای إفرادی داشته باشد مثلاً معنای مجازی یا کنائی آن مراد باشد که این معنا از سیاق و ترکیب جمله فهمیده می شود.
(3) ظهور نهایی : ظهوری است که از جمع بین أدله فهمیده می شود و مراد جدّی و نهائی را مشخص می کند. مانند جمع میان:
الف) عام و خاص: عمومیت آیه «وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بهِ عِلْم»(اسراء-)( از آنچه به آن آگاهى ندارى، پيروى مكن)بواسطه مفهوم آیه نباء «يَأَيهَُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ إِن جَاءَكمُْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُواْ أَن تُصِيبُواْ قَوْمًا بجَِهَالَةٍ فَتُصْبِحُواْ عَلىَ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِين»(حجرات-6)(اى كسانى كه ايمان آوردهايد! اگرشخص فاسقى خبرى براى شما بياورد،درباره آن تحقيق كنيد، مبادا به گروهى ازروى نادانى آسيب برسانيدوازكرده خود پشيمان شويد! ) تخصیص زدهمی شود.
ب ) مطلق و مقیّد : اطلاق آیه«والمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ»(بقره-288)( زنان مطلّقه،بایدبه مدت سه مرتبه عادت ماهانه دیدن (وپاک شدن) انتظار بکشند[=عده نگه دارند]) توسط آیه«وَالّائی یَئِسنَ مِنَ المَحِیضِ مِن نِسَائکُم إِن اِرتَبتُم فَعدّتُهُنَّ ثَلَاثَةُ أَشهُر وَاللَّائِی لَم یَحِضنَ و أُولَاتُ الأَحمَالِ أَجَلُهُنَّ أَن یَضَعنَ حَملَهُنَّ».)(طلاق-4) (واز زنانتان ،آنان که ازعادت ماهانه مأیوس اند،اگردروضع آنها (از نظر بارداری)شک کنید ، عدّه آنها سه ماه است،و هم چنین آنها که عادت ماهانه ندیده اند؛و عدّه زنان باردار این است که بارخود را برزمین بگذارند) مقیّد می شود.
توضیح1):طبق نظرمرحوم شهیدصدر،جمع محلّی به ألف ولام(المُطَلَّقات)جزءمطلقات محسوب می شود.
توضیح2):آیه دوم سه گروه(زن یائسه،حامله وصغیره)رااستثناءنموده وازتحت اطلاق آیه اول خارج نموده است وهمین امرباعث تقیید آیه اول شده است.
ج) ناسخ و منسوخ : قانونی که می فرماید ای پیامبر!رو به طرف بیت المقدس نماز بخوان، توسط آیه«فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرام»(بقره-144)( پس روى خود را به سوى مسجد الحرام كن) نسخ شده است.
د) حاکم و محکوم : مانندحدیث عن عمروبن جمیع عن أبی عبدالله(علیه السلام)قال:قال أمیرالمومنین (علیه السلام): لَیسَ بَینَ الرَّجُلِ و وَلدِه رِبا، ولَیسَ بَینَ السَّیدِ و عَبدِه رِبا»(9) که حاکم برآیه «أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبَواْ» ( بقره-257 ) (در حالى كه خدا بيع را حلال كرده، و ربا را حرام ) می باشد .
ه ) وارد و مورود : أمارات وارد بر اصول عملیه هستند به نحو خروج موضوعی تعبّدی .
و) مجمل و مبیّن : مانندحدیث « صَلّوا کما رأیتُموُنی اُصلّی »(10) که إجمال آیه «وَ أَقِمِ الصَّلَوةَ إِنَّ الصَّلَوةَ تَنهَْى
عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنكَر»(عنکبوت-45) (و نمازرا برپا دار،كه نماز (انسان را)از زشتيها وگناه بازمىدارد ) راتبیین می نماید.
انواع سیاق
تقسیم بندی اول(11)
1ـ سياق كلمات:
2ـ سياق جملات
اما با توجّه به سياق خطبهاى كه جمله فوق در آن واقع شده ظهور در ولايت و سرپرستى دارد، زيراپیامبر(صلىاللهعليهوآله)در اول از آنان سؤال فرمود: «ألَستُ أولى بِكُم مِن أنفُسِكُم قالوا: بَلى». كه اين جمله ومانندآن قرينه سياقند كه مقصود از كلمه مولى ولايت و سرپرستى است.(13)آنچه گذشت انواع سياق بود اعم از اينكه متن از آيات قرآن باشد يا نباشد.
انواع سياق در قرآن
الف: سياق كلمات
ب: سياق آيه
ج: سياق آيات
د: سياق سورهها
ـ ترتيب نزول كه در آن سورههاى مكى به ترتيب نزولش بر سورههاى مدنى مقدم است.
ـ ترتيب مصحف كه بر اساس ترتيب سورهها در قرآنهاى موجود است، و در فهارس قرآنها مذكور است.(17) پس چگونه مىتوان گفت ترتيب قرآنهاى موجود با لوح محفوظ يكى است و حال آنكه اين ترتيب با ترتيب نزول هماهنگى ندارد.برخى گفتهاند كه ترتيب سوره ها به دستور پيامبر (صلى اللّه عليه و آله) و توقيفى است و با لوح محفوظ مطابقت دارد، و اگر در حين نزول متفاوت شده است براى رعايت تناسب با شرايط خارجى بوده است.(18) در هر صورت مهم اثبات توقيفىبودن ترتيب سورهها است كه در صورت اثبات مىتوان به قرينه سياق سورهاى بر سوره ديگر استناد كرد. اما به گفته محققان دليل معتبرى در اينباره در دست نيست و اكثر ترتيب فعلى سورهها را به اجتهاد صحابه دانستهاند.(19)هر کدام از انواع سیاق های نامبرده فوق از نظر قوت و ضعف و شرایط اعتبار مختلفندکه هر کدام مستقلاً در محل خودش (همان منابعی که در پاورقی ذکر شده است )مورد بررسی قرار گرفته اند.
تقسیم بندی دوم(20)
1)سیاق محدِّد:یعنی سیاقی که در صدد محدود کردن و ضیق کردن موضوع می باشد و از آنجا که محدود کردن موضوع گاهی به واسطه تقیید و گاهی به واسطه تخصیص است خود به دو بخش تقسیم می شود
الف ) سیاق مخصِّص : مانند اَکِرمِ العُلَماءَ العارفِینَ.
ب) سیاق مقیِّد : مانند أعتِق رَقَبَة مُومِنَة.
2) سیاق موسِّع: به سیاقی گفته می شود که در صدد توسعه دادن موضوع مطرح شده در جمله است مانند آیه : قُلْ تَعَالَوْاْ أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشرِكُواْ بِهِ شیئاً وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسانًا(انعام-151) ( بگو: «بياييد آنچه را پروردگارتان بر شما حرام كرده است برايتان بخوانم: اينكه چيزى را شريك خدا قرار ندهيد! و به پدر و مادر نيكى كنيد).در ابتدای برخورد با واژه (حرَّم)در آیه شریفه فوق این مطلب به ذهن مخاطب خطور می کند که منظور حرمت در مقابل واجب است ولی در ادامه آیه شریفه که جمله (وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْساناً) ذکر می شود این فراز آیه قرینه می شود که در این مورد حرام به معنای اعم است و موضوع وسعت دارد و شامل غیر حرام به معنای أخص هم می آید.
3) سیاق مفسِّر: به سیاقی گفته می شود که اگر جمله ای در کلام به کار رفته باشد و دارای ابهام باشد آن را تفسیر می کند مانند : اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيم*صِرَاطَ الَّذِين...(حمد 5و6)در آیه شریفه فوق صِرَاطَ الَّذِين... ابهام موجود، در آیه قبل را تفسیر می کند.
4) سیاق معیِّن: به سیاقی گفته می شود که تعیین کننده و بیان کننده موضوع است و از آنجائی که گاهی اوقات مصداق و گاهی اوقات ، معنا دچار ابهام است و نیاز به تبیین و تعیین دارند این قسم از سیاق هم به نوبه خود به دو بخش تقسیم می شود:
الف) سیاق معیِّن مصداق : مانند« وَ إِذْ قالَ عيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يا بَني إِسْرائيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ يَأْتي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْبَيِّناتِ قالُوا هذا سِحْرٌ مُبين»(صف-6)(و (به ياد آوريد) هنگامى را كه عيسى بن مريم گفت: «اى بنى اسرائيل! من فرستاده خدا به سوى شما هستم در حالى كه تصديقكننده كتابى كه قبل از من فرستاده شده [تورات] مىباشم، و بشارتدهنده به رسولى كه بعد از من مىآيد و نام او احمد است!» هنگامى كه او [احمد] با معجزات و دلايل روشن به سراغ آنان آمد، گفتند: «اين سحرى است آشكار»!). که این قسمت آیه(اسْمُهُ أَحْمَدُ)برای تعیین مصداق است .
ب) سیاق معیِّن معنا : مانند« فیها عینٌ جاریةٌ»(غاشیه-12)(درآن بهشت چشمه ای است که همیشه جاری وروان است) که قید( جاریةٌ ) فهماننده این مطلب است که عین به معنای چشمه به کار رفته است.
5)سیاق صارف : سیاقی که برگرداننده معنای ظاهری کلام است که مخاطب در برخورد اولش با کلام یک معنای ظاهری و اولی را ازآن می فهمدولی بانگاه کردن به جملات بعدی،جمله اول ظهوردرمعنای دیگری غیر از معنای اول پیدا می کندکه این معنای دوم را از سیاق کلام متوجه می شود مانند:( إذهَب إلی البَحر وَاستَمِع حدیثَه باهتمامٍ). که توضیح این مثال در اول بحث هم گذشت، ولی به خاطر عدم تکرار، به این مثال قرآنی توجه فرمائید: إِنَّ شَجَرَتَ الزَّقُّوم*طَعَامُ الْأَثِيم*كاَلْمُهْلِ يَغْلىِ فىِ الْبُطُون*كَغَلىِْ الْحَمِيم*خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلىَ سَوَاءِ الجْحيم*ثُمَّ صُبُّواْ فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذَابِ الْحَمِيم*ذُقْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْكَرِيم(دخان- 43 الی 49) (مسلّماً درخت زقّوم ... *غذاى گنهكاران است*همانند فلز گداخته در شكمها مىجوشد *جوششى همچون آب سوزان! * (آن گاه به مأموران دوزخ خطاب مىشود:)اين كافر مجرم را بگيريد و به ميان دوزخ پرتابش كنيد*سپس بر سر او از عذاب جوشان بريزيد!*(به او گفته مىشود:)بچش كه (به پندارخود) بسيارقدرتمند و محترم بودى!)ازسیاق آیات قبل ازآیه 49 (ذُقْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْكَرِيم) فهمیده می شودکه شخصی که درآیه (الْعَزِيزُ الْكَرِيم ) خوانده شده ،منظور ذلیل و حقیر است ، زیرا انواع عذابی که در آیات قبل از آیه 49 آمده است با عزّت و کرامت نفس سازگار نیست. (21)نمونه های کاربردی دیگر از نقش سیاق در کلامدر برخی از کتب بلاغی به نمونه هایی از نقش سیاق در کلام اشاره شده است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود.(22)
نمونه اول : خبر
غرض از القاء خبر دو چیز است:
الف) فائده خبر : یعنی رساندن حکمی که جمله آن را فرا گرفته است، به مخاطبی که آن را نمی داند .
ب) لازم فائده : یعنی متکلم قصد دارد که آگاهی خویش را از خبر،به مخاطب بفهماند یعنی به او بفهماند که من نیز از این خبر آگاهم .گاهی اوقات خبر برای اغراض دیگر غیر از دو غرضی که در بالابه آن اشاره شده است به کار می رود که از قرائن و سیاق کلام به دست می آید . ذکر مواردی که غرض از القاء خبر توسط سیاق کلام به دست می آید:(1)استرحام و استعطاف ( رحم خواهی و مهر جویی): ( إنّی فَقیرٌ إلی عَفوِ رَبّی )(2) برانگیختن همّت به سوی آنچه که تحصیل و دستیابی به آن لازم است: (لَیسَ سَواءً عالمٌ و جَهُولٌ ). با این جمله همّتها برای به دست آوردن و تحصیل دانش برانگیخته می شود .(3)اظهار ضعف و خشوع و فروتنی: قَالَ رَبِّ إِنىِّ وَهَنَ الْعَظْمُ مِنّى(مريم -4)( گفت: «پروردگارا! استخوانم سست شده).در این آیه حضرت زکریّا (علی نبیّنا و آله و علیه السّلام ) ناتوانی خویش را خاشعانه و با حالت فروتنی به نمایش گذاشته است.(4)اظهار اندوه برچیزمطلوبی که از دست رفته است: قَالَتْ رَبِّ إِنىِّ وَضَعْتُها أُنثى (آل عمران -36)( گفت: «خداوندا! من او را دختر آوردم) این جمله را مادر حضرت مریم (علیهاالسّلام ) وقتی که دیدند نوزادشان پسر نیست در حالت غم و اندوه به خدا وند متعال عرضه داشتند. (5)شادمانی کردن نسبت به چیزی که رسیده و بد گویی و شماتت نسبت به چیزی که از دست رفته است: جَاءَالْحَقُّ وَ زَهَقَ الْبَاطِلُ (اسراء- 81)( حق آمد، و باطل نابود شد) .(6)سرزنش و توبیخ (نکوهش کردن ):مثلاً اگر به شخصی که اشتباه کار است گفته شود (الشمسُ طالعةٌ) که با این جمله قصد متکلم این است که مخاطب را سرزنش کند وبگوید (حقیقت روشن و إنکار ناپذیراست) (7)یادآوری کردن تفاوتی که در بین مراتب است: لا یَستَوی کَسلان و نَشیطٌ (تنبل و تن آسا با زرنگ و کوشا همسان نیستند).(8) تحذیر (یعنی ترساندن و دور باش دادن و بر حذر داشتن ): أبغَضُ الحَلالِ إلی الله الطّلاقُ (23) (9) فخر و به خود بالیدن: إنَّ الله اصطَفانی مِن قُرَیش.(24).(10) مدح و ستایش کردن: مثل این بیت:
فَإنّکَ شمسٌ و المُلوکُ کواکبُ
إذا طَلَعَت لَم یَبدُ مِنهُنَّ کَوکَبٌ
نمونه دوم : انشاء(25)
در بحث انشاء فرموده اند که انشاء دو قسم است:
الف)انشاء طلبی
ب)انشاء غیر طلبی
انشاء طلبی دارای اقسامی است، که ذیلاً به نحو اختصار به معانی خاص آنها و همچنین معانی دیگری که از سیاق کلام به دست می آید اشاره می شود:
اقسام انشاء طلبی
1)امر:
تعریف : هُو طَلَبُ الفِعلِ مِنَ المُخاطَب ِعلی وَجهِ الإستِعلاء.توضیح قید (علی وَجه الإستعلاء ): اگر صیغه امر از طرف متکلم نسبت به کسی که در موقعیت پائین تری قرار دارد إیراد گردد، (امر) نامیده می شود؛ و اگر نسبت به مقام بالاتر إیراد گردد (دعا) نامیده میشود مانند: قَالَ رَبَََُُُِِّ اشْرَحْ لىِ صَدْرِى*وَ يَسِّرْ لىِ أَمْرِى (طه-25الی26)((موسى)گفت:«پروردگارا! سينهام را گشاده كن* و كارم را برايم آسان گردان.واگر نسبت به شخص همگون وهمانند از نظر رتبه وشأن إیراد گردد (إلتماس) نامیده می شود مانند؛وقتی که متکلم به شخصی که با او برابر و همسان است بگوید(أعطِنی القَلمَ أیُّها الأخُ).پس معنای اصلی امر (إیجاب و إلزام ) است ولی گاهی اوقات در معانی دیگری به کار میرود که آن معانی را بایداز سیاق کلام و قرینه های حالیه به دست آورد مانند معانی زیر(26):
1-إرشاد (راهنمائی کردن ): إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيْنٍ إِلىَ أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَ لْيَكْتُب بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ (بقره-282)
(هنگامى كه بدهى مدّتدارى (به خاطر وام يا داد و ستد) به يكديگر پيدا كنيد، آن را بنويسيد! و بايد نويسندهاى از روى عدالت، (سند را) در ميان شما بنويسد).
2-تهدید و ترساندن : اِعْمَلُواْ مَا شِئْتُمْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ (فصلت -40)( هر كارى مىخواهيد بكنيد، او به آنچه انجام مىدهيد بيناست).
3-تعجیز (ناتوان دانستن ):فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ (بقره -23)((دست كم) يك سوره همانند آن بياوريد ) ویامانند:قُلْ هَاتُواْ بُرْهَانَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِين(بقره -111) (بگو: «اگر راست مىگوييد، دليل خود را (بر اين موضوع) بياوريد!»).
4-إباحه ( جایز کردن ): كُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ (بقره -187) (بخوريد و بياشاميد، تا رشته سپيد صبح، از رشته سياه (شب) براى شما آشكار گردد ).
5-تسویه (برابر دانستن ) : فَاصْبرُِواْ أَوْ لَا تَصْبرُِوا (طور -16) (مىخواهيد صبر كنيد يا نكنيد ) ویا مانند: وَ أَسِرُّواْ قَوْلَكُمْ أَوِ اجْهَرُواْ بِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُور (ملک -13) (گفتار خود را پنهان كنيد يا آشكار (تفاوتى نمىكند)، او به آنچه درسينه هاست آگاه است! ).
6-إکرام (بزرگ داشتن): اُدْخُلُوهَا بِسَلَامٍ ءَامِنِين (حجر- 46) (داخل اين باغها شويد با سلامت و امنيّت ).
7-تحلیل،یااباحه:فَکُلُوا مِمّا رَزَقَکُم الله حلالاً طَیّباً(نحل -114)(شما از روزیهای حلال و پاکیزه ای که خداوند روزیتان کرده است بخورید).
8-إهانت (سبک کردن): قُلْ كُونُواْ حِجَارَةً أَوْ حَدِيدًا (اسراء-50) (بگو: «شما سنگ باشيد يا آهن ).
9-دوام (پایداری ): اِهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيم(فاتحه -6) (ما را به راه راست هدايت كن).
10-تمنّی (آرزو ردن ) : ألا أیُّها اللَّیلُ الطَّویلُ ألا إنجَلی * بِصُبحٍ و ما الإصباحُ مِنکَ بأمثلَ.
11-إعتبار (پند گرفتن): اُنظُرُواْ إِلىَ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَ يَنْعِهِ(انعام – 99) (به ميوه آن و طرز رسيدنش بنگريد)
12-إذن(رخصت و إجازه دادن ): مثل سخن متکلم به کسی که درب منزلش را می کوبد،که به اومی گوید: (اُدخُل).
13-تکوین (هست کردن و به وجود آوردن ): بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِذَا قَضىَ أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُون (بقره -117) (هستى بخش آسمانها و زمين اوست! و هنگامى كه فرمان وجود چيزى را صادر كند، تنها مىگويد: «موجود باش!»وآن، فورى موجود مىشود) ، وَ هُوَ الَّذِى خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ يَوْمَ يَقُولُ كُن فَيَكُون(انعام -73) (اوست كه آسمانها و زمين را بحق آفريد و آن روز كه (به هر چيز) مىگويد: «موجود باش!» موجود مىشود) ، إِنَّمَا قَوْلُنَا لِشىَْءٍ إِذَا أَرَدْنَاهُ أَن نَّقُولَ لَهُ كُن فَيَكُون(نحل-40)(وقتى چيزى را اراده مىكنيم، فقط به آن مىگوييم: «موجود باش!» بلافاصله موجود مىشود ).
14-إختیار دادن ومخیّرنمودن: (تَزَوَّج هِنداً أو اُختَها ).
15-تأدیب (ادب کردن ): (کُل مِمَّا یَلیکَ) (از آنچه که در کنارت هست بخور).
16-تعجیب(27) (برانگیختن شگفتی): اُنظُرْ كَيْفَ ضَرَبُواْ لَكَ الْأَمْثَالَ(اسراء-48) (ببين چگونه براى تو مثلها زدند).
17-تسخیر(مسخره کردن): فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُواْ قِرَدَةً خَاسِئين(بقره-65) (به آنهاگفتيم:به صورت بوزينههايى طردشده در آييد).
18-إخبار(خبردادن): مانند فرمایش رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم):مَن کَذّبَ عَلیّاً مُتَعَمِّداً فَلیَتَبَوَّأ مَقعَدَه مِنَ النَّار.(28) (یعنی یَتَبَوَّءُ مَقعَدَه مِنَ النّار).
2)نهی: تعریف : طَلَبُ الکَفِّ عن الشَّی عَلَی وَجهِ الإستِعلاء مَع الإلزامِ .معنای اصلی نهی همان زجروبازداشتن است ولی گاهی اوقات درکلام به معانی دیگری(29) نیز به کارمی رود که آن معانی را باید از سیاق کلام و یا قرینه های حالیه به دست آورد، اینک به برخی از آن معانی اشاره می شود :1-دعا :رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا(بقره -286) (پروردگارا!اگر ما فراموش يا خطا كرديم، مارا مؤاخذه مكن).2-إلتماس : مثل سخن متکلم به کسی که مساوی و همسان و برابر با اوست «أیُّها الأخُ لا تَتَوانِ»(ای برادر سستی نکن).3-إرشاد (راهنمائی کردن) : لَا تَسَْألُواْ عَنْ أَشْيَاءَ إِن تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ (مائده-101) (از چيزهايى نپرسيد كه اگر براى شما آشكار گردد، شما را ناراحت مىكند).
4-دوام (همیشگی): وَ لَا تَحْسَبنَّ اللَّهَ غَافِلاً عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُون (ابراهیم – 42) (گمان مبر كه خدا، از آنچه ظالمان انجام مىدهند، غافل است! ).5-بیان عاقبت : وَ لَا تحَْسَبنَّ الَّذِينَ قُتِلُواْ فىِ سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتاً(آل عمرآن – 169) ((اى پيامبر!) هرگز گمان مبر كسانى كه در راه خدا كشته شدند، مردگانند ).6-تیئیس (ناامید کردن ): مانند لَا تَعْتَذِرُواْ قَدْ كَفَرْتمُ بَعْدَ إِيمَانِكم (توبه – 66) ((بگو:) عذر خواهى نكنيد (كه بيهوده است، چرا كه) شما پس از ايمان آوردن، كافر شديد! ).در آیه عبارت (لاتَعتَذِرُوا) برای نا امید کردن کفّار به کار رفته است .7-تمنّی (آرزو کردن ) : یا لَیلَة الاُنسِ لاتَنقَضِی ( ای شب آشنائی سپری مشو).8-تهدیدوترساندن:مثلاً متکلم به خادمش بگوید (لا تُطِع أمری).9-کراهت (ناگوار داشتن ): (لا تَلتَفِت و أنتَ فِی الصَّلاة) .10-توبیخ و سرزنش کردن: (لا تَنهَ عَن خُلقٍ و تَأتِی مِثلَه).11-اُنس گرفتن: إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تحَْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا(توبه -40) (اوبه همراه خود مىگفت:«غم مخور، خدا باماست!»).12-تحقیر ( کوچک دانستن): مثل قول شاعر:
لا تَطلُب المَجدَ إنَّ المَجدَ سُلَّمَه
صَعبٌ و عِش مُستریحاً ناعِمَ البَال
در این بیت عبارت (لا تَطلُب) برای تحقیر و کوچک شمردن مخاطب کار رفته است.
3)استفهام:
تعریف: طَلَبُ العِلمِ بِشیءٍ لَم یَکُن مَعلُوماً مِن قَبلُ. (30)
سپس بعد از ذکر تعریف استفهام و أدوات استفهام و معانی خاص آنها چنین ادامه داده اند: (31)
و معنای اصلی استفهام درخواست آگاهی از مجهولات است ولی گاهی اوقات الفاظ و ادوات استفهام از این معنای اصلی خارج شده و در معنای دیگری به کار برده می شوند که عبارت با شد از سوال وپرسش از معلومات، که خود این معنای غیر اصلی به خاطر وجود أغراضی است که بارجوع به سیاق کلام به دست می آیند و ذیلاً به آن أغراض اشاره شده است:
1-امر : فَهَلْ أَنتُم مُّنتَهُون (مائده -91) (آيا (با اين همه زيان و فساد، و با اين نهى اكيد،) خوددارى خواهيد كرد؟!
که در این آیه شریفه استفهام به معنای امر (إنتَهُوا) به کار رفته است.2-نهی :أَتخشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَن تخْشَوْه (توبه -13) (آيا از آنها مىترسيد؟! با اينكه خداوند سزاوارتر است كه از او بترسيد ) در این آیه مبارکه استفهام به معنای نهی (لا تَخشَوهُم) استعمال شده است. 3-تسویه وبرابردانستن:سَواءٌ عَلیهِم ءَأَنذَرتَهُم أم لَم تُنذِرهُم لا یؤمِنون(بقره-6)(برای آنان تفاوت نمی کندکه آنان را(ازعذاب إلهی)بترسانی یا نترسانی؛ ایمان نخواهند آورد ).4-نفی: هَلْ جَزَاءُ الْإحْسَانِ إِلَّا الْإحْسَان (رحمن -60) (آيا جزاى نيكى جز نيكى است؟ ) که در حقیقت به این معناست (ما جَزَاءُ الْإحْسَانِ إِلَّا الْإحْسَان).5-إنکار: أَ غَيرَ اللَّهِ تَدْعُونَ(انعام -40) (آيا (براى حل مشكلات خود،) غير خدا را مىخوانيد ؟).
6-تشویق (برانگیختن شوق): هَلْ أَدُلُّكمُْ عَلىَ تجَِارَةٍ تُنجِيكمُ مِّنْ عَذَابٍ أَلِيم(صف-10) (آيا شمارا به تجارتى راهنمايى كنم كه شمارا ازعذاب دردناك رهايى مىبخشد؟! ).7-اُنس ( ایجاد الفت): وَ مَا تِلْكَ بِيَمِينِكَ يَمُوسى(طه-17) (و آن چيست در دست راست تو، اى موسى؟! ).8-تقریر ( اقرار گرفتن ): أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَك (الشرح-1) (آيا ما سينه تو را گشاده نساختيم ).9-تهویل (ترساندن ): الحَاقَّة*مَا الحَاقَّة*وَ مَا أَدْرَئكَ مَا الحَاقَّة (الحاقه -1،2،3)((روز رستاخيز) روزى است كه مسلّماً واقع مىشود* چه روز واقع شدنى!* و تو چه مىدانى آن روز واقع شدنى چيست؟!).10-دور و بعید دانستن: أَنّىَ لَهُمُ الذِّكْرَى وَ قَدْ جَاءَهُمْ رَسُولٌ مُّبِينًٌٌٌٌٌٌٌٌٌٌٌٌ (دخان-13) (چگونه: و از كجا متذكّر مىشوند با اينكه رسول روشنگر (با معجزات و منطق روشن) به سراغشان آمد ).11-تعظیم( بزرگ داشتن ):مَن ذَا الَّذِى يَشْفَعُ عِندَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ(بقره -255) (كيست كه درنزد او،جز به فرمان اوشفاعت كند؟!)12-تحقیر(کوچک شمردن ): أهذَا الَّذی مَدَحتَه کَثیراً؟13-تعجّب(إبراز شگفتی ): وَ قَالُواْ مَا لِهَذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعَامَ وَ يَمْشىِ فىِ الْأَسْوَاق (فرقان – 7)(و گفتند: «چرا اين پيامبر غذا مىخورد و در بازارها راه مىرود؟).14- مسخره کردن وسخن سخت گفتن: أ عَقلُکَ یُسَوِّغُ لَکَ أن تَفعَلَ کَذا؟ (آیا عقلت به تو اجازه داد چنین کاری را انجام دهی؟ ).15-تهدید(وعده ترس انگیز دادن): أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعَاد (فجر – 6) (آيا نديدى پروردگارت با قوم «عاد» چه كرد؟! )16-کندشمردن وطولانی شمردن : مَتىَ نَصْرُ اللَّهِ (بقره -214) (گفتند:«پس يارى خداكى خواهدآمد؟!»).17-آگاهی و هشدار دادن بر اشتباه دیگران : أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِى هُوَ أَدْنىَ بِالَّذِى هُوَ خَيرٌ (بقره -61) («آيا غذاى پستتر را به جاى غذاى بهتر انتخاب مىكنيد؟!)یعنی این کار شما اشتباه است.18-آگاه ساختن دیگری بر باطل : أَ فَأَنتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهدِى الْعُمْى (زخرف -40) ((اى پيامبر!)آيا تو مىتوانى سخن خود را به گوش كران برسانى، يا كوران ) یعنی این کار باطل و بیهوده ای است . 19-إبراز کردن غم و اندوه: مثل قول شاعر ( شمس الدین کوفی ):
یا للمَنازل أصبَحَت لا أهلُها
أهلی و لا جیِرانُها جِیرانِی
(چه شده که خانه ها به گونه ای گشته است که نه دیگر ساکنانش ، بستگان من هستند و نه همسایه هایش همسایه های من؟)20-آگاه ساختن وهشداردادن نسبت به گمراهی راه : فَأَيْنَ تَذْهَبُون (تکویر -26) (پس به كجا مىرويد؟!).21-زیاد شمردن : مثل قول شاعر (ابو العلا معرّی):
صاحِ(32) ، هذِه قُبُورُنا تَملَأُ الرُّحبَ
فأینَ القُبُورُ مِن عَهدِ عادٍ ؟
ای دوست من این گور های معاصران ماست که دشت را پر کرده است ، پس گور ها و قبرهائی که در زمان (عاد) بوده ، کجاست؟نقد و بررسی کلام مؤلّف جواهر البلاغهدربحث امر و نهی گذشت، که در کتاب جواهر البلاغة، کاربرد های مختلف امر و نهی را ، معانی مجازی امر ونهی دانسته است.اما در بحث استفهام ایشان این کاربرد ها را اغراض مختلف از استعمال استفهام می داند،بنابراین کلمات ایشان متهافت است و در بحث امر و نهی قائل به تعدد معانی و در بحث استفهام قائل به تعدد أغراض است که تعدد أغراض ، مسلک مرحوم آخوند خراسانی است .
4)نداء:
تعریف : متکلم به وسیله حرفی که جانشین ( اُنادِی ) است ، از مخاطب درخواست کند که به سوی او روی نماید و به طرفش توجه کند .
الفاظ نداء عبارتند از :( همزه(أ) ، أی،یا، آی،أیا،هَیا،وا). این الفاظ غالباً در همان معنایی که ذکر شد، به کار می روند.ولی نداء هم مانندسایر اقسام انشاء طلبی، دارای معانی مجازی دیگری است که توسط سیاق کلام و قرینه ها به دست می آیند که ذیلا به آن معانی اشاره می شود:1-إغراء(تحریک کردن و برانگیختن ) : وقتیکه ستم دیده ای روی به شما می کند و از بیداد کسی می نالد و از ظلم فریاد بر می آورد،شما برای اینکه او را تحریک کنید و به گفتن ستمها برانگیزانید به آن شخص می گویید: (یامَظلُوم).2-إستغاثه (دادخواستن و داد خواه طلبیدن): یا لله للمؤمنین ( یعنی خداوندا به فریاد مؤمنین برس).3-گریه و زاری کردن: مثل قول شاعر:
فوا عَجباً کَم یَدَّعِی الفَضلَ ناقصٌ
و وَا أسَفا کَم یُظهِرُ النَقصَ فاضِلٌ
(شگفتا چه بسا کسانی که کاستیهایی دارند و ادّعای فضل می کنند و دردا و دریغا که بسیای از فضیلت مندان ، کاستیهایی از خویش نشان می دهند ) در این بیت(واعجبا)و(وا أسفا) برای زاری و شیون کردن ، استعمال شده است.
4- إبراز شگفتی کردن و در شگفتی انداختن:مثل قول شاعر:
یا لَکِ مِن قُبَّرَةٍ بمَعمَر
خَلا لَکِ الجَوُّ فبِیضِی وَاصفِرِی
(یعنی شگفتا از قبّره در دشت سر سبز ، اکنون آسمان برای تو آماده است پس تخم بگذار و آهنگ برآر)که (یا لَکِ ) در این بیت ، برای تعجّب استعمال شده است.(قُّبَّرَةٍ ) نام پرنده ای است و (مَعمَر ) به معنای دشت سر شار از آب و سبزه را گویند.یا مانند این بیت از حافظ:
یا رب این کعبه مقصود تماشاگه کیست
که مغیلان طریقش گل و نسرین منست.
5-زجر و بازداشتن: مثل قول شاعر (سعدی):
ای که پنجاه رفت و در خوابی
مگر این پنج روزه در یابی
یا این مثال : أفُؤادِی مَتی ا لمَتابُ ؟ای قلب من ، کی از گناه باز می گردی؟)(أفُؤادِی)ندا و منادی است و ندا در اینجا برای بازداشتن قلب ، از گرایش های نابجا به کار رفته است.6-افسوس خوردن و إبراز درد مندی : يَالَيْتَنىِ كُنتُ تُرَاباً(نبأ- 40) («اى كاش خاك بودم ).7-یاد آوری و تذکر: مثل قول شاعر:
أیا مَنزلی سَلمی سَلامٌ عَلیکُما
هَلِ الأزمنُ اللّاتِی مَضَینَ رَواجِعَ
( ای دو منزل سلمی ، سلام برشما باد ، آیا روزگار گذشته باز می گردد ؟)8-إبراز سرگردانی و دلتنگی کردن: مثل قول شاعر:
أیا مَنازِلَ سَلمی أَینَ سَلماکِ ؟
مِن أَجلِ هذا بَکَیناها بَکَیناکِ
(ای خانه های سلمی ، سلمای تو کجاست ؟ از همین جهت ، برای سلمی و برای خانه ها می گرییم).
5)تمنّی:
تعریف:طَلَبُ الشَّیءِ المَحبوبِ الّذِی لا یُرجی و لا یُتَوقَّعُ حُصُولُه.
مانند: يَالَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتىَِ قَارُون(قصص – 79) (اى كاش همانند آنچه به قارون داده شده است ما نيز داشتيم ) به علت اینکه تمنّی یک معنا بیشتر ندارد و آن عبارت است از همان معنائی که در بالا ذکر شد و معنای خاص دیگری ندارد که از سیاق کلام به دست آید در اینجا بحث معانی مجازی اقسام انشاء طلبی که آن معانی از سیاق کلام و قرینه ها فهمیده می شد به پایان می رسد. نکته پایانی:تااینجانمونه هایی کاربردی از نقش سیاق در کلام ذکر شد و فقط دو بحث دیگر باقی می ماند:
(1)راه های شناخت سیاق
(2)شرایط تحقق سیاق
دامن سخن در همین جا به پایان می رسد،خوانندگان برای مطالعه بیشتر به منابع بحث رجوع نمایند(33).
فصل دوم
حجیت آراء متخصصین
در علم اصول حجیّت قول متخصّص، اعم از صرفی ،نحوی،بلاغی،مورّخ،پزشک،زیست شناس وغیرآن بررسی نشده است،شایسته است این بحث به صورت مفصل مورد بررسی قرار گیرد.توضیح (1):حجیّت قول لغوی در کتب اصول فقه بررسی شده است،امّا حجیّت قول هر متخصّص بررسی نشده است. توضیح (2):متخصّصین فن گاهی اقوال حسّی دارند و فقط ناقلند و گاهی اقوال حدسی دارند و إعمال تخصّص نموده اند، اقوال حسی متخصصین برای همگان (أعم از متخصص و غیر متخصص) حجیت دارد ولی أقوال حدسی آنان فقط برای غیر متخصص حجت است.توضیح (3): حجیّت قول لغوی حسّاً و حدساً مورد بررسی قرار گرفته است.(34)
فصل سوم
راه های جمع بین کلمات لغویین(35) توضیح : در علم اصول از حجیّت قول لغوی سخن به میان آمده است اما از راه های جمع بین کلمات لغویین و حل تعارض بین کلمات آنها سخن گفته نشده است ولی برای جمع راه هایی به نظر می رسد که در ادامه ذکرمی گردد:
الف) بازشناسی معنای لغوی از معنای اصطلاحی: ممکن است یک لغت شناس معنای لغوی را ذکر کند اما لغت شناس دیگر معنای اصطلاحی را و بین این دو معنا تعارضی نیست مانند:(صلاة)که درمعنای لغوی به معنای درودودراصطلاح به معنای (نماز)به کارمی رود.
ب) بازشناسی مفهوم از مصداق: برخی مفاهیم کلمات و برخی دیگر از لغویین مصادیق کلمات را ذکر کرده اند مانند: لفظ (تجارت) که برخی آن را به بیع (مصداق تجارت ) تفسیر نموده اند و برخی دیگر آن را به معنای (التَّصَرُّف فی رأسِ المال طَلَباً لِلرِبح )(36) تفسیرنموده اندکه تفسیربه معنا ومفهوم کلمه تجارت است واعم از تفسیر تجارت به بیع(تفسیر به مصداق) می باشد که شامل هم بیع و هم اجاره و ... می شود برخلاف تفسیر اول که تفسیر به مصداق است و این قسم اولی در برخی از کتب لغت با این عبارت تفسیر شده است(مارَسَ البَیعَ و الشِّراءَ)(37).ج) بازشناسی معنای حقیقی از معنای مجازی:برخی معنای حقیقی را اراده کرده اند و برخی دیگر معنای مجازی را، که آقای زمخشری در کتاب (أساس البلاغة ) به معانی مجازی خیلی اهمیت داده است.د)توجه به تطوّر معنائی واژگان در طول زمان: واژگان در طول زمان دچار تحوّل معنایی می شوند و ما باید به معنای واژگان در عصر نزول قرآن یا عصر صدور حدیث توجه کنیم ، بنابراین اگر لغویین معانی مختلفی برای یک واژه ذکر کردند باید بررسی شود که این لغویین دریک عصرزندگی می کرده اند یا خیر؟ که اگر در عصر های مختلف زندگی می کرده اند ممکن است که واژه ، دچار تغییر معنایی شده باشد به عنوان مثال :واژه (کِفات) در آیه شریفه ( ألم نَجعَل الارضَ کِفاتاً ) در عصرنزول به معنای در بر گرفتن و جای دادن آمده است در حالیکه در کتب لغوی متأخر به معنای سرعت در حرکت یا متحرک بودن نیز آمده است ، با توجه به تحوّل معنایی واژه (کِفات) در طول زمان نمی توان ادعا کرد که آیه شریفه (ألَم نَجعَلِ الأرَض کِفاتَا) (مرسلات – ) (آیا زمین را مرکز اجتماع انسانها قرارندادیم) بر هر حرکت سریع کره زمین دلالت دارد ، بنابرین با این آیه شریفه إعجاز علمی قرآن إثبات نمی شود.ه ) آشنائی به محیط زندگی لغوی :ممکن است لغتی در نزد قبیله ای به معنایی و نزد قبیله دیگر معنای دیگری داشته باشد همچنین بعضی از قبایل (ال) را برای تعریف ذکر می کنند ولی بعض دیگر (أم) را ، باید بررسی شود که لغوی با کدام منطقه ارتباط بیشتری داشته و یا خود شخص لغوی از کدام قبائل است ؟ البته در صورتی که خود لغوی هم عرب باشد،خلاصه سخن اینکه ممکن است هر لغوی طبق ارتباط با گروه خاصی معنایی را ذکر کند و لغوی دیگر هم برمبنای ارتباط با گروه دیگر ، معنای دیگری را ذکر کرده باشد.
فصل چهارم
راه های بازشناسی مشترک لفظی از مشترک معنوی
1) تعدد جمع دلیل اشتراک لفظی است :
2) از راه مشتقات :
3) از راه مقابله :
4) از راه تعدد حروف جر :
5) از راه وجود و عدم وجود حروف جر :
6) از راه صدق أفعَل تَفضیل و عدم آن :
تنبیه و آگاهی به صورت پرسش و پاسخ
سوال : آیا راه های ذکر شده برای تمییز دادن یک معنا از معنای دیگری است (مشترک لفظی)یا راه های بازشناسی مصداق از مصداق است ؟ که در نتیجه همه این مصادیق در یک مفهوم کلی مشترک، اشتراک معنوی داشته باشند؟
جواب : اگر کل موارد جامعی داشتند که« مُعتَدٌّ بِهِ» می باشد و به عبارت دیگر جامع نزدیک وجود داشته باشد ، می تواند ملاک مشترک معنوی باشد . به این معنا که جامعی را در نظر گرفته اند ، مثل اینکه جواز را در نظر گرفته باشند و صیغه امر را وضع نموده باشند یعنی صیغه امر وضع شده است برای جواز فعل (جواز به معنای أعم) یعنی حرام نیست،اعم از اینکه واجب باشد یا مستحب باشد یا مباح باشدو یا اینکه مکروه باشد، اینموردمشترک معنوی است ولی به نظر می رسد که راه های ذکر شده دلیل بر مشترک لفظی باشد یعنی جامع نزدیک« مُعتَدٌّ بِهِ»در وضع وجود نداشته بلکه هر کدام مستقلاً در نظر گرفته شده و لفظ برای آن وضع شده است و معناهم در هر موردی فرق می کند ، به عنوان مثال : امر به معنای (شیئ) ، اسم ثلاثی مجرد و جنبه مصدری ندارد ولی امر به معنای( فرمان دادن) مصدر است و مسلّماً اسم جامد غیر مصدری و مصدر، معنا و جامع « مُعتَدٌّ بِهِ» ندارند.
فصل پنجم
بحث هرمنوتیک جای بحث های هرمنوتیک هم درمباحث اصول فقه خالی است .هرمنوتیک به معنای تفسیر کردن است و به فهم در آوردن چیزی یا موقعیتی مبهم است و به اصطلاح دیگر تفسیر متون مقدس یا هر متن دیگر را هرمنوتیک نامند.(39)خود این تفسیر دو قسم است :
الف ) تفسیر هرمنوتیکی گاهی مفسر محور است (این قسم را هرمنوتیک فلسفی هم می نامند ) یعنی هر چه را که مفسر از متن و آیه قرآن و دیگر متون فهمید همان درست و صحیح می باشد.
ب)و گاهی متن محور است یعنی قواعد و ضوابطی پایه ریزی شده است تا مراد واقعی و جدّی مؤلّف فهمیده شود .
از دو قسم فوق ، قسم اول هر منوتیک مفسر محور یا همان هرمنوتیک فلسفی باطل است و همان تفسیر به رأی می باشد که در روایات مورد نکوهش قرار گرفته است،به عنوان نمونه: (عن ابن عباس عن رسول الله (صلّی الله علیه و آله )قال: مَن قَالَ فِی القُرآنِ بِغَیرِ عِلمٍ فلیَتَبوَّء مَقعَدَه مِن النَّار) .(40)مفسران در نصوص اختلاف ندارند بلکه در ظواهر اختلاف دارند و این اختلاف بستگی دارد که چه قواعد تفسیری را برگزیده اند؟به نظرامامیّه،قول ائمه(علیهم الصّلاة و السّلام )جاری مجرای قول پیامبر(صلّی الله علیه و آله ) می باشد و حجت است.ولی به نظر عامّه قول صحابی حجت می باشد.پس بسیاری از اختلافات به قواعد تفسیری بر می گردد که مفسران قبول دارند.اشکال تفسیر هر منوتیکی مفسر محور (هرمنوتیک فلسفی) : چون ما به دنبال مراد جدّی متکلم هستیم پس باید با قواعد تفسیری و محاوره ای آشنائی داشته باشیم تا مراد جدّی متکلم را از متن استکشاف کنیم و حال آنکه در تفسیر هرمنوتیک مفسر محور ، خود مفسر ، محور قرار می گیر د و کاری به قواعد تفسیری و محاوره ای و مراد جدی متکلم ندارد .(41)
فصل ششم
فهرستی از سایر کاستیهای علم اصول نسبت به علم فقه(42) و سایر علوم اسلامی
الف)فهرست سایر کاستیهای علم اصول نسبت به علم فقه :
ب)فهرست سایر کاستیهای علم اصول نسبت به سایر علوم اسلامی :
یاد سپاری (2): در کتاب منطق تفسیر قرآن ج1/ 292 به این قاعده به صورت ناقص اشاره شده است و آنچه در بالا آمده است کاملتر از آن می باشد.
ج) دو اشکال بر تقسیم بندی مباحث کتب اصولی:
اشکال دوم : اشکال دیگر که بر تقسیم بندی مباحث اصولی در بعضی از کتب اصولی مطرح می باشد این است که به جای اینکه محور بحث،منابع معرفت شناسی دین ( تقسیم بندی الف) قرار گیرد مباحث را طبق حالات روانی مکلف(تقسیم بندی ب) تقسیم نموده اند که در تقسیم بندی زیر به این اشکال اشاره شده است .یاد سپاری : اشکال فوق به تقسیم بندی مرحوم شیخ أنصاری (ره) و تابعین ایشان وارد است لکن این اشکال به کسانی مانندمرحوم مظفر در اصول فقه که یکی از مباحث علم اصول را( مباحث الحجّه)(47) قرار داده و سپس از حجیّت قرآن و سنّت و عقل و اجماع و غیر آن سخن گفته اند، وارد نیست.
افق های جدید تحقیق :
پیشنهاد می شود کاستیهای مربوط به تدوین کتب آموزشی علم اصول در یک تحقیق مستقل به نحو گسترده مورد بررسی و پژوهش قرار گیرد.
د)اصول فقه مقارن (تطبیقی )
پي نوشت ها :
1- تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام / سید حسن صدر / 311- 310، به نقل از کتاب در آمدی به تاریخ علم اصول/مهدی علی پور/54 ــ 51.
-2 یاد سپاری :در این نوشتار کاستیهای علم اصول فقه دنبال می شود اما کاستیهای علم اصول فهم دین مثل قواعدی که در تفسیر قرآن کریم یا علم کلام یا علم تاریخ به آنها
نیاز مندیم در جای دیگری باید دنبال شود .
3 - منطق تفسیر قرآن/محمد علی رضائی/ج1/418-417
4 -روش تفسیر قرآن/ علی اکبربابائی،غلامعلی عزیزی کیاومجتبی روحانی رادبه کوشش محمودرجبی /94-93.
5. تاج العروس/محمد مرتضى زبیدی/ذيل ريشه سوق.
6. دروس فى علم الاصول/ سيدمحمد باقرصدر/الحلقة الاولى/103.
7 - تعریفی است که میتوان گفت تعریف آقایان بابائی و رجبی است که آن را در کتاب های خود(روش شناسی تفسیرقرآن و روش تفسیرقرآن) بیان نموده اند.
8. روششناسى تفسير قرآن/علی اکبربابائی،غلامعلی عزیزی کیاومجتبی روحانی راد/زیرنظرمحمودرجبی/120.
9ـ تفصیل وسائل الشیعة/شیخ حرعاملی/ج18 /135/باب 7 از أبواب الربا/ حدیث1 .
10 - بحارالأنوار/علامه مجلسی/ج82/297.
11 -این تقسیم بندی برگرفته از کتاب روش تفسیر قرآن ص100به بعد می باشد که آن را مختصراً بیان نمودیم طالبین برای توضیح بیشتر به همین کتاب و یا کتاب روش شناسی تفسیرقرآن ص124به بعد و یا کتاب منطق تفسیر قرآن/ ج1و....مراجعه نمایند.
12.روششناسى تفسير قرآن /124.
13. الغدير/عبد الحسين امينى/ج 1/ 340.
14. روششناسى تفسير قرآن/126-125.
15. براى مثالهاى سياق آيه و سياق آيات به کتاب روششناسى تفسير قرآن/ 128-127 رجوع شود،ضمناً در بحث بعدىمصاديقى را از الميزان خواهيم آورد .
16. روششناسى تفسير قرآن/ 144 - 142 .
17. تلخيص التمهيد/ محمدهادی معرفت/ ج 1/92 – 90 .
18 -براى توضيح بيشتربه کتاب روششناسى تفسير قرآن/ 143-142رجوع شود.
19 -روش شناسی تفسیرقرآن/ 143.
20 -این تقسیم بندی که جدید تر وکاربردی تر هم می باشد إبداعی از استاد راهنما حجت الاسلام الهی دوست (زید عزه)می باشد.
21 - روش شناسی تفسیرقرآن/122.
22 - جواهر البلاغة/احمد هاشمی/52 .
23 -سنن ترمذی/ ج 4 /484 .
24 - شرح إحقاق الحق(مرعشی)/ج 26/243 .
25 - جواهر البلاغة/65 .
26 - گفتنی است : مرحوم آخوند خراسانی این موارد را معانی دیگر امر قلمداد نمی کند بلکه دواعی و انگیزه های مختلف از استعمال امر می داند. بنابراین نزد مرحوم آخوند امر همواره یک معنا دارد لکن دواعی گوینده از استعمال امر فرق می کند نه اینکه معانی امر متعدد باشد.(رک :کفایة الاصول/ 69-61) .
27 - هر چند درکتاب جواهر البلاغة لفظ تعجب آمده است لکن تعبیر تعجیب مناسب تر می باشد.
28 - اصول کافی/ شیخ کلینی/باب إختلاف الحدیث /ج1/62/حدیث1.
29 - گفتنی است : همانطور که در امر نیز گذشت به نظر مرحوم آخوند این موارد از دواعی نهی محسوب می شوند نه از معانی نهی .
30 - جواهرالبلاغة/73.
31 - جواهرالبلاغة/79.
32 - لفظ (صاح) در شعر أبو العلاء،منادی مُرخّم است و در اصل (یا صاحب ) بوده است .
33 -روش تفسیر قرآن/ 103، و همچنین کتاب روش شناسی تفسیر قرآن/ 128 و کتاب منطق تفسیر قرآن/ ج 1 .
34 - برای آشنایی بیشتر به کتاب روش تفسیر قرآن و همچنین کتاب روش شناسی تفسیر قرآن رجوع شود.
35 - راه هایی که در مورد حل تعارض بین کلمات لغویین به آنها اشاره شده است برگرفته از سخنان استاد محترم حجت الاسلام الهی دوست (زید عزه)می باشد.
36 - مفردات الفاظ قرآن کریم/راغب اصفهانی/ماده تَجَر/ 164.
37 - المعجم الوسیط/82 .
38 - اصول فقه/محمد رضامظفر/بحث اوامر/76 – 75.
39 - کتاب منطق تفسیر قرآن/ 467،وهمچنین کتاب تحلیل زبان قرآن و روش شناسی فهم آن/دکتر محمد باقر سعیدی روشن/ 100به بعد.
40 - تفصیل وسائل الشیعة/ج27/ 204/الباب 13 من أبواب صفات القاضی/الحدیث 76.
41 - برای آگاهی بیشتر رجوع شود به: کتاب منطق تفسیرقرآن/ 484به بعد.
42 - هر چند موضوع مقاله، کاستیهای علم اصول نسب به سایر علوم اسلامی (غیر از فقه) می باشد لکن استطرادا ًدر این بحث همه کاستیهای علم اصول حتی نسبت به علم فقه آورده شده است .
43 - در آمدی به تاریخ علم اصول / مهدی علی پور / 485 – 483 ( موارد 7تا 14).
44 - نگا:قواعد فقهیّه/ محقق بجنوردی.
45 - فرائد الاصول/شیخ مرتضی أنصاری/ ج1 / 185.
46 - برگرفته از کتاب منزلت عقل در هندسه معرفت دینی/ آیت الله جوادی آملی (دام ظله العالی)/ 154-153.
47 - اصول فقه مظفر (قدّس سره )/ مباحث الحجّة/ 363 به بعد.
48 - برگرفته از گفتگو با استاد شیخ محمد مهدی شمس الدّین/ مجله فارسی فقه اهل بیت (علیهم السّلام)/ شماره 8.
1-قرآن کریم ( عثمان طه)/ آیت الله مکارم شیرازی/ دارالقرآن کریم/ ششم - 1385
2- تفصیل وسائل الشیعة/ محدث شیخ حر عاملی/ مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)/ سوم- 1416(ه.ق)
3- الغدیر(12 جلد)/ آیت الله امینی/ دار الکتاب العربی(بیروت)/ 1379-(ه.ق)
4- فرائد الاصول / ج1(القطع والظن)/ شیخ مرتضی أنصاری/ خاتم الأنبیاء(قم)/ نهم-14288(ه.ق)
5- کفایة الاصول/ مرحوم آخوند خراسانی/ مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)/ اول - 1409 (ه.ق)
6- دروس فی علم الاصول/ شهید سید محمد باقر صدر/ مؤسسه نشرإسلامی/ اول _1417
7- اصول فقه/ علامه محمد رضا مظفّر/ مؤسسۀ بوستان کتاب/ پنجم¬_1387
8- درآمدی به تاریخ علم أصول/ مهدی علی پور/ مرکز جهانی علوم اسلامی/ اول _1382
9- جواهر البلاغة/ احمد هاشمی/ مرکز مدیریت حوزه علمیه قم/ دوم – مهر 1383
10- تلخیص التمهید/ آیت الله معرفت/ مؤسسه نشرإسلامی/ دوم _1416(ه.ق)
11- منزلت عقل در هندسه معرفت دینی/ آیت الله جوادی آملی/ مرکز نشر أسراء/ سوم – زمستان 1387
12- منطق تفسیر قرآن/ دکترمحمدعلی رضائی اصفهانی/ جامعه المصطفی العالمیه/ اول_1378
13- روش تفسیر قرآن/ علی اکبر بابایی/ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه/ دوم_1385
14- روش شناسی تفسیر قرآن/ بابایی،عزیزی کیا،روحانی راد/ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه/ دوم _1385
15- تحلیل زبان قرآن و روش شناسی فهم آن/ دکترمحمدباقرسعیدی روشن/ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی/ اول _1383
16- تاج العروس(10 جلد)/ محمد مرتضی زبیدی/ منشورات مکتبة الحیاة(بیروت)
17- مفردات ألفاظ القرآن الکریم/ راغب اصفهانی/ طلیعه نور/ چهارم _1429(ه.ق)
18- المعجم الوسیط/ ابراهیم أنیس ودیگران/ موسسه نشر اسلامی/ 1408(ه.ق)
19- مجله فقه اهل بیت(ع)(فارسی)/ گفتگو با استاد شیخ محمد مهدی شمس الدین/ شماره_8
/ع
