روابط ايران و روسيه پس از جنگ سرد (6)
3- سفر پوتين به ايران: اوج همکاري دو کشور
در جريان اين ديدار روساي جمهور دو کشور خواستار گسترش همکاري ها در بخش نفت و گاز، انرژي هسته اي امور پالايشگاهي، هواپيماسازي، امور بانکي و حمل و نقل شدند. دو طرف بر هماهنگ سازي سياست تجاري خود در بخش نفت و گاز و حضور روسيه در بهره برداري از معدن "پارس جنوبي" تاکيد کردند. همچنين، دو طرف اتمام نيروگاه بوشهر را مطابق با جدول زماني تعيين شده پذيرفتند. توسعه کريدور شمال – جنوب، همکاري هاي کنسولي، حل و فصل مسائل درياي خزر، ايجاد نيروهاي نظامي "کاسفور"، همکاري در آسياي مرکزي و قفقاز و توسعه همکاري هاي سازنده در چارچوب سازمان همکاري شانگهاي از ديگر توافقات آنها بود.
همچنين روساي جمهور دو کشور به نزديکي مواضع ايران و روسيه در حل مشکلات کليدي بين المللي اشاره نمودند. همچنين براي توسعه همکاري ها با هدف ايجاد ساختار عادلانه و دموکراتيک در جهان که تامين کننده امنيت جهاني و منطقه اي باشد، با وجود نقش محوري سازمان ملل متحد، ابراز آمادگي و اشاره کردند، تمامي مناقشات و بحران هاي بين الملي بايد بر اساس قوانين بين الملل و با احتساب منافع تمامي طرفين درگير حل شوند. پوتين و احمدي نژاد مخالفت خود را با توسل به زور و تهديد در حل مشکلات را اعلام داشته و خواستار احترام به استقلال و تماميت ارضي کشورها شدند. ايران و روسيه تروريسم را در تمامي اشکال آن محکوم نموده و در عين حال مخالف مترادف کردن آن با ملت، فرهنگ يا ديني خاص هستند. دو کشور خواستار تحکيم نقش سازمان ملل متحد در مبارزه با تروريسم و ساير تهديدات و چالش ها شدند و سرانجام اينکه آنها قول دادند همکاري هاي تنگاتنگي در اجراي استراتژي ضدتروريستي سازمان ملل خواهند داشت.
احمدي نژاد روسيه و ايران را متحدان طبيعي دانسته و اظهار داشت: "جمهوري اسلامي ايران محدوديتي براي توسعه روابط با روسيه قائل نيست و به دنبال روابط پايدار، موثر با آن کشور است." (ايرنا، 26 مهر 1386) پوتين نيز در پاسخ به خبرنگاران ايراني گفت: "من توجه خاصي به تاريخ ايران دارم، چون يک کشور بزرگ و قدرت جهاني است که هميشه در خاورميانه وجود داشته و از خاور نزديک تا هند و يک قسمت از شوروي سابق نيز جزو خاک ايران بوده است. ايران مهد تمدن و دين است و مي دانيم سرچشمه بخشي از فرهنگ ما در اورال روسيه، ايران بوده است. مي خواهم بگويم تاريخ کشورهاي ما ريشه هاي بسيار نزديک دارد و ما همکاري هاي فرهنگي گسترده و بسيار ژرف داريم و همديگر را خوب مي فهميم. "(www.hamsharionline.ir) به هر حال، سفر پوتين به تهران و ملاقات با مقام معظم رهبري و رئيس جمهور و نيز شرکت در نشست سران کشورهاي ساحلي درياي خزر به صدور بيانيه مشترک همکاري هاي دو کشور و کشورهاي ساحلي خزر منجر شد و نشان دهنده شکستن برخي تابوها در روابط دو کشور بود.
با وجود بهبود کامل روابط ايران و روسيه در دو دهه اخير و تفاوت هاي اساسي با روابط دو کشور در دوره هاي پيشين، اما بسياري از تحليل گران عقيده دارند که مناسبات دو کشور هنوز به ظرفيت هاي واقعي خود نرسيده و اين بيشتر بخاطر برخي مسائل و مشکلات است که به عنوان مانع بر سر راه آنها وجود دارد. هدف ما در اين بخش آن است که با بررسي مسائل، مشکلات و موانع موجود بر سر راه بسط روابط دو کشور، ظرفيت هاي موجود و چشم انداز آينده آن را بيان و پيشنهادات و راهکارهايي را براي رساندن روابط به ظرفيت هاي واقعي ارائه کنيم.
4- محدوديت ها و فرصت ها براي آينده روابط
دو دولت همچنين بخاطر مسائل داخلي و مشکلات جداگانه با جهان خارج نيازمند همديگر شده اند. جمهوري اسلامي ايران در دوره سازندگي و تحت فشارها و تحريم هاي غرب و نيز درگير در مشکلات مربوط به پرونده هسته اي و روسيه در دوره "گيجي پس از امپراطوري" و اوضاع نابسامان داخلي و در معرض مداخلات خارجي و پيشروي اروپا و نهادهاي غربي به شکل هاي مختلف، به عنوان دو قدرت با نفوذ ويژه در حوزه هاي منطقه اي و نقش جهاني، به يکديگر چون "همکاراني مهم" براي گذار از وضعيت هاي مشکل به فضايي فراتر از هژموني امريکا و يکجانبه گرايي امريکا چشم دوخته و به آينده اميدوار شده اند. در اين ميان، مشکلات آمريکا، بدبيني جهاني نسبت به آن و نقش روزاَفزون قدرت هاي منطقه اي در حال ظهور مانند چين، هند و برزيل نيز اين وضع را محقق شدني ساخته اند.
از اين رو، مي بينيم که عوامل داخلي (بويژه نظام هاي سياسي)، منطقه اي (محيط حائل ميان دو کشور) و بين المللي (نگراني جدي نسبت به ساختار شکل گرفته در دوران پس از جنگ سرد و بويژه پس از 11 سپتامبر 2001) به گسترش پيوندهاي ايراني – روسي کمک کرده و شرايط را براي اين همکاري هاي مهم فراهم کرده اند. اما در اين ميان، سه عنصر هويت، ژئوپلتيک و تهديد بسيار موثر هستند. در واقع اين سه مفهوم چون روحي در سطوح سه گانه مذکور (داخلي، منطقه اي و بين المللي) دميده شده و فضاي همکاري لازم را فراهم ساخته اند. ايران انقلابي مستقل و عمل گرا و فدراسيون روسيه ي بازگشته به مرزهاي قرن هفده، قدرتمند و عمل گرا در وضعيت ژئوپلتيک دور از هم و در عين حال نزديک در حوزه منافع مشترک در منطقه "اوراسياي مرکزي" و در معرض فشارهاي امريکا و اروپا و مدعي دگرگوني نظام جهاني، چاره کار و سود متقابل را در همکاري و همراهي جسته اند؛ فضايي که در چهارصد سال گذشته منحصر به فرد پنداشته مي شود.
اما چرا با اين وجود چنين بسترهاي مهمي، اين مناسبات به "اتحاد" ختم نمي شود؟ واقعيت امر آن است که همان عواملي که دست اندرکار پيوندها و همکاري هاي دو ملت شده اند، در کنار برخي عوامل ديگر، محدوديت هايي را ايجاد مي کنند. به بيان ساده، همچنان که هر دو کشوري مي توانند در مجموعه اي از مسائل با يکديگر پيوند بيابند، اما آنها در خلا نيستند و با کشورهاي ديگر نيز مجموعه اي از مسائل را دارند و از سوي ديگر، هويت ها، انگيزه ها، اهداف و ساختارهاي سيستمي نيز مي توانند مسائل و محدوديت هايي ايجاد کنند.
روسيه به هر حال خود را در اروپا تعريف مي کند و براي هويت اروپايي خود در دوره پوتين و مدودف نيز اهميت زيادي قائل است و حتي محدودسازي يکجانبه گرايي آمريکا را هم بيشتر از طريق قدرت هاي اروپايي دنبال مي کند. روسيه به اندازه غرب از ماهيت انقلابي و اسلامي ايران قدرتمند نگران است [که غرب]. انگيزه همکاري با ايران قوي است، اما اين انگيزه با غرب بيشتر است. اهداف اين کشور به گونه اي است که طبيعتاً ايران را يکي از کشورهاي مهم براي رسيدن به آن مي داند و نه همه آنها. از اين رو، در اولويت بندي سياسي خود چه در سال 2000 و چه در 2007 رسماً و صراحتاً از کشورهاي مشترک المنافع، اروپا، آمريکا و شرق آسيا به ترتيب اهميت ياد مي کند و ايران در درون اولويت پنجم آن (خاروميانه) است. ساختارهاي داخلي و خارجي روسيه و نيازهاي اقتصادي آن و منبع کسب درآمدهاي مالي آن نيز همان قدر محدود کننده روابط دو کشور هستند که ساختار نظام بين المللي. حتي در يک نظام بين المللي چند قطبي نيز روسيه خود را شريک غرب مي داند و مسائل خود را با آنها حل مي کند. به عبارتي، روسيه در باشگاه قدرت هاي بزرگ خود را مي بيند و شانه به شانه آنها زدن برايش تداعي کننده قدرتمندي و جهاني گرايي است و چه در شوراي امنيت سازمان ملل متحد و چه در گروه هشت و يا سازمان جهاني بازرگاني، اين وضع قابل مشاهده است.
اما جمهوري اسلامي ايران نيز در گسترش همکاري ها محدوديت هاي مهمي دارد. هويت ايراني، نقش منطقه اي و جهاني مورد انتظار، استقلال عمل خارجي، محدوديت هاي قانوني، افکار عمومي و ضرورت تعادل بخشي به پيوندها و مناسبات بين المللي، تهران را به سوي نوعي تعادل و موازنه در ارتباط با مسکو و يا هر کشور ديگري سوق مي دهد.
در کنار عوامل پيوند دهنده و محدوديت هاي موجود، مسائل و مشکلاتي نيز در عمل طي سال هاي گذشته در روابط دو کشور و بطور مشخص در درياي خزر و مسائل مربوط به انرژي ميان دو کشور وجود داشته است که البته به همت دو طرف از حجم آن کاسته شده است. گاه اين مسائل بزرگ نمايي هم شده و بعضاً به زنده شدن خاطرات منفي نيز منجر شده است. از اين رو، با وجود بسترهاي مناسب براي گسترش همکاري ها، اما اين وضع به "اتحاد" منجر نشده و نخواهد شد. اما حتي در موقعيت "همکاري هاي مهم" دو کشور، متاسفانه هنوز ظرفيت هاي موجود کامل نشده و دو کشور نتوانسته اند مناسبات خود را به سود دو ملت و دست يافتن به مطلوبيت هاي واقعي پيش ببرند. اين همکاري ها به ويژه در حوزه اقتصادي جاي توسعه بيشتر دارد و براي رسيدن به چنين هدفي، پيش از هر چيز ضرورت درک مناسب از موقعيت هر کشور نزد ديگري بسيار اهميت دارد تا انتظارات با يافته هاي واقعي منطبق شود. درک روشن از وضعيت عيني داخل روسيه و الزامات و پيچيدگي هاي تصميم گيري و نگاه آنها به جهان خارج و اولويت بندي موضوعي و منطقه اي آن و همچنين فهم الزامات ملي، منطقه اي و جهاني خود و بويژه نقشي که در پرتو سند چشم انداز بيست ساله جمهوري اسلامي ايران ترسيم شده است و تلاقي و هم پوشاني هاي آتي با دولت روسيه در اوراسياي مرکزي مي تواند به ما کمک کند تا امکان و حدود همکاري ها را به خوبي بشناسيم.
اما در اين ميان، جدا از همه مسائل سياسي، غيرحساس ترين عرصه براي تعامل ميان کشورها، اقتصاد و تجارت است و طبعاً بسط همکاري هاي اقتصادي بسيار بيشتر از همکاري هاي سياسي مي تواند زمينه را براي پيوندها و مناسب واقعي تر، ژرف تر و پايدارتر فراهم آورد. چنانچه منافع و سود عيني و مشخص بخش هاي فعال (بويژه بخش خصوصي) دو جامعه به همديگر گره بخورد، زبان دو کشور و فرهنگ دو کشور مي تواند به شکلي داوطلبانه و همه گير شرائطي را به وجود آورد که حتي فراتر از سياست و حکومت ها، دو ملت را به يکديگر متصل سازد و از اين طريق به سياست و حکومت نيز مدد رساند تا خارج از چارچوب هاي تنگ و بسته اداري و بوروکراتيک به همزيستي، همکاري و تعامل منطقي انديشيده و دست بيابد.
*
پي نوشت ها :
* اين مقاله برگرفته از پروژه تحقيقاتي منعقد بين دفتر مطالعات سياسي و بين المللي و مؤسسه بين المللي مطالعات درياي خزر مي باشد.
1- صفري مهدي، ساختار و تحولات سياسي روسيه و روابط با ايران، انتشارات وزارت امور خارجه، 1384.
2- کولايي الهه، کتاب سبز فدراسيون روسيه، انتشارات وزارت امور خارجه، 1378.
3- بلانک استفان، "همکاري ايران و روسيه در خزر"، ترجمه دميرچي مجتبي، ماهنامه ايراس، شماره 2، تيرماه 1384.
4- بيستوني آرمان، سفر رئيس جمهوري به روسيه و روابط تهران – مسکو، ماهنامه خليج فارس و امنيت، شماره 10، ارديبهشت 1380.
5- ضيايي پرور حميد، "پادگان خزر"، گزيده تحولات جهان، موسسه ابرار معاصر تهران، شماره 18.
6- کولايي الهه، "ايران و روسيه در دوران رياست جمهوري خاتمي"، فصلنامه سياست خارجي، انتشارات وزارت امور خارجه، سال 19، بهار 1384.
7- لطفيان سعيده، "سياست روسيه در قبال رژيم عدم گسترش سلاح هاي کشتار جمعي: با تاکيد بر ايران"، فصلنامه آسياي مرکزي و قفقاز، شماره 32.
8- صفري مهدي، ميزگرد مشترک ايران و روسيه، ماهنامه ديدگاه ها و تحليل ها، شماره 192.
9- روزنامه نوروز، 17 فروردين 1381.
10- نينا مامدوا، "مناسبات اقتصادي ايران و روسيه"، فصلنامه ايراس، شماره اول، پائيز 1385.
11- مرادي منوچهر، "نتايج نشست سازمان همکاري شانگهاي در بيشکک"، همشهري ديپلماتيک، شهريور ماه 1386.
12- نعمتي زرگران علي باقر، "جايگاه و اهميت ايران در سياست خارجي روسيه" در مجموعه مقالات روابط ايران و روسيه، تهران: ايراس، 1387 (در دست چاپ).
13- سامان نيلوفر، "ايران – روسيه: زمينه هاي امتناع و امکان همکاري هاي نفت و گاز"، ميزگرد همکاري انرژي ايران و روسيه در مرکز مطالعات بين المللي انرژي، 28 بهمن 1386.
14- محمد کاظم سجادپور، سخنراني در مرکز مطالعات عالي بين المللي در دانشگاه تهران 13 تير 1379.
15- "ميزگرد همکاري هاي ايران و روسيه" فصلنامه آسياي مرکزي و قفقاز، شماره 32، ص 262.
16- روزنامه حيات نو، 7 مهر 1381.
17- کاراگانف سرگي، "ابر قدرتي که ديگر نمي خواهد ابرقدرت باشد"، گفتگوي وحيدرضا نعيمي، روزنامه همشهري، 10 اسفند 1382.
18- "نگاهي به روابط ايران و روسيه در سال 2007" بخش اول، دوم و سوم، مسکو، خبرگزاري جمهوري اسلامي ايران، 1386/11/26 (http://irna.ir) و (www.irdiplomacy.ir) و (www.tpo.ir)
19- "روسيه شريک جديد اقتصادي ايران" در سايت (www.irna.ir)، مناسبات بازرگاني ايران و روسيه"، در سايت (http://moscow.icro.ir)
20- عباس ملکي، "نظامي گري و درياي خزر"، (www.russian.com)
21- گفتگوي مطبوعاتي مهدي صفري با رسانه ها، 12 بهمن 1386 (www.tabnak.ir)
پايگاه نور ش 37
/ج
