7. ضعف انگيزه
انگيزه افراد براي بهره برداري از تعليم و تربيت ديني، ضعيف تر از ساير دروس است.عوامل مختلف خانوادگي واجتماعي سبب کاهش رغيب دانش آموزان و دانشجويان به شركت در كلاس ها و جلسات دين آموزي شده است. انگيزه هايي مانند كسب مدارج دانشگاهي و موقعيت هاي شغلي سبب شده است كه فراگيري ساير دروس، بسي بيشتر مورد استقبال جوانان و خانواده ها باشد. اين ضعف انگيزه، مسئوليت معلمان و مربيان را افزون و شناخت راه حل هاي آن را ضروري مي‌سازد. اهداف و نتايج تعليم و تربيت ديني به خوبي براي جوانان آشكار نشده است. البته جمعي از متعلمان نيز كه «دغدغه رسيدن به كمال برتر» را دارند و مستعد آموزش هاي مربو طه اند، به دلايلي مانند تكراري ديدن آموزش ها، دور ديدن هدف يا شكست هاي بين راه، دچار ضعف روحي مي‌شوند. بنابراين، بايد براي هريك از اينها چاره‌اي انديشيد.
8. سختي پيشروي و آساني عقبگرد
به دليل وجود موانع فراوان شناختي و گرايشي، حركت در اين مسير ناهموار با سختي همراه است. پيشروي به سختي انجام مي‌شود، اما عقبگرد بسي آسان و سريع است. ازاين رو، آموزش و پرورش ديني هميشه در معرض خنثي شدن است و نوعي حركت بر خلاف موج غريزه گرايي دروني و مادي گرايي بروني است. به همين دليل، در روايات، حركت در مسير الهي وكسب فضايل، جهاد اكبر ناميده شده است.
ازاينجا لزوم تقويت، پيگيري، تكرار و تذكر آموزش ديني نيز معلوم مي‌شود. البته ميزان سختي حركت و سرعت عقبگرد در همه افراد يكسان نيست. هر قدر آدميان بتوانند گرايش هاي فطري معنوي خود را تقويت كنند، توانايي مقاومت آنها در برابر موانع افزايش مي‌يابد.
حركت در مسير غرايز، آسانتر از حركت در مسير فطرت است. اگر عوامل به تحريك غرايز بينجامد، طوفان، آن نهال هاي فطرت را اگر از ريشه برنكند، بسختي بدان ها «آسيب مي‌رساند و حتي شاخ و برگ نهال هاي رشد يافته و درخت شده را نيزبرمي‌كند.
9. انتزاعي بودن مفاهيم
يكي از ويژگي هاي برخي از مفاهيم ديني، انتزاعي و نامحسوس بودن آنهاست. بحث از خدا، صفات وي، روح، عالم غيب وماوراي طبيعت، ملائكه، آسمان هاي هفت گانه، وحي، رسالت، برزخ، معاد و قيامت، مباحثي ذهني، انتزاعي، غير تجربي و ناپيدا تلقي مي‌شوند كه تصور آن براي مخاطب يا مشكلاتي مواجه است. اين مشكل اختصاص به مفاهيم ديني ندارد، اما در غالب آموزش هاي رسمي مانند دروس فيزيك، شيمي، بهداشت و علوم تجربي وجود ندارد. دانش آموز براي شنيدن مباحث ملموس و تجربي آمادگي بيشتري دارد.
از پيامدهاي منفي اين ويژگي، خسته كنندگي، دير هضمي و بعيد بودن آنها از ذهن مخاطب است. هر يك از اين ها پذيرش آموزه ها را با مشكل جدي مواجه مي‌سازد. بنابراين، بايد به شيوه هاي گوناگوني از جمله ساده سازي و به كارگيري تمثيل ها، آن را براي مخاطب ملموس ساخت.
خداوند نيز در قرآن كه كتاب آموزشي مستقيم خود اوست، از تمثيل هاي زيادي استفاده كرده است. خداوند در سورة كهف مي‌مايد: «ما در قرآن براي مردم از طريق هاي مختلف، همه مثلي به كار برده ايم». (1) همچنين در سورة روم مي‌فرمايد: «ما در اين قرآن همه گونه مثلي را زده ايم». (2) طرح مفاهيم انتزاعي عقيدتي براي كودكان، مشكلي مضاعف دارد و نوع نگاه كودك به جهان اقتضا مي‌كند كه باورهاي ديني به سبكي مناسب و متفاوت از بزرگ سالان براي آنان عرضه شود. او در دنياي عقيدتي خاصي زندگي مي‌كند و آمادگي درك مفاهيم انتزاعي را ندارد، بلكه به الهيات كودكانه نياز دارد. (3)
10. جايگزين پذيري ثمرات نقد
مي‌توان براي آثار دنيوي دين تا حدودي جايگزين يافت. راه كارهاي معنوي ساير اديان يا عرفان هاي كاذب مي‌تواند اين نياز را به طور ناقص يا كاذب پاسخ دهد و پاسخ گوي عطش موقت فرد باشد. همين امر سبب ترديد متربي در عمل به دين مي‌شود. نوعي نگاه تكثر گرايانه در عرفان سبب شده است عرفان اسلامي در ميان نسل جوان مهجور و غريب بماند. از اين رو، لازم است كه مقايسه‌اي صورت گيرد تا روشن شود كه صحت و شدت و ميزان تأثير راه كارهاي معنوي در قرب الهي كاملاً متفاوت از گزينه هاي كاذب است.
درآموزش و پرورش غيرديني مرسوم مدارس و دانشگاه ها، چنين جايگزيني مشاهده نمي‌شود. مواد درسي كه در رشته هاي مختلف علوم تجربي عرضه مي‌شود، استانداردهاي مرسومي دارد كه چندان مورد اختلاف و جايگزيني نيست.
11. نسيه بودن آثار اخروي
از جمله تفاوت هاي تربيت ديني و غيرديني، سختي دستيابي به آثار دنيوي و دور دستي نسبي و نسيه بودن جزا و پاداش اخروي است. توضيح انكه آثار عمل به آموزه هاي ديني دو دسته اند: دنيوي و اخروي. زندگي شرافت مندانه و آرامش رواني كه از نتايج دنيوي عمل به دين است، در گرو تلاش و مقاومت فراواني در عمل است؛ يعني كسي مي‌تواند دريافت بركات دنيوي تربيت ديني را احساس كند كه مدتي مديد به آموزهاي ديني پاي بند باشد. آثار برتر دين نيز در جهاني ديگر آشكار مي‌شود كه نسبت به آثار تربيت دنيوي، از فاصله زماني بيشتري برخوردار است. همين امر سبب مي‌شود كار بر مربي مشكل شود. هرچه ثمرة تلاش ديرتر حاصل شود، انگيزه ورود فرد براي نيل به آن كمتر مي‌شود. هرچه درتربيت، اهداف و نتايج نقدتري مد نظر باشد، كار مربي آسانتر است. اين عامل در بسياري از موارد مانع از انجام عمل مي‌شود. اگر در مسائل روزمره دقت كنيم، در مي‌يابيم كه «نسيه بودن ثمره»، مي‌تواند انسان را نسبت به عمل دلسرد كند نسيه بودن نتايج، حتي مي‌تواند در امور مادي نيز تأثير منفي برجاي نهد. براي مثال، كم نيستند كساني كه به مسائل بهداشت غذايي و ورزش توجه نمي‌كنند و لذت آني غذا و عدم تحرك را بر سلامت در دوران پيري يا داشتن وزن مناسب ترجيح مي‌دهند.
به دليل نقش آثار نقد دنيوي، قرآن در شيوه تربيتي خود به آثار دنيوي ايمان وپاي بندي به دين نيز مي‌پردازد. براي مثال، در آيه 40 سوره انعام مي‌فرمايد:
«کساني که ايمان مي آورند ودرايمان شان هيچ خطا وظلمي نمي کنند، آسايش وامنيت براي آنهاست و آنها هدايت شد گانند» (4) همچنين خداوند حج را منشأ منافع معنوي و اجتماعي معرفي مي‌كند.(5)
براي حل مشكل تلقي نسيه بودن ثمرات، افزون بر توجه به كاركردهاي دنيوي، تقويت يقين به جهان آخرت و تفكر درباره ارزش والاي ثمرات از نظر كمي و كيفي و نيز ياد مرگ و احتمال وقوع آن در زماني نزديك، اهميت فراوان دارد. البته دركنار اين سه امر (يقين، تفكر و ياد مرگ)، توجه به اهداف متوسط نيز مفيد است آيات و روايات و نيز دانش روان شناسي نشان مي‌دهند كه پيوند با خدا كه با پاي بندي به دين حاصل مي‌شود، بهترين راه براي كسب آرامش دنيوي است. اين امر مهم ترين عامل در رسيدن لذت دنيوي است؛ زيرا اگر كسي از تمام نعمت هاي دنيوي برخوردار باشد، اما آرامش نداشته باشد، هيچ لذتي نمي‌برد و بر عكس، انسان تهيدست مي‌تواند با آرامش روان، سختي هاي زندگي را فراموش و بر خود آسان سازد
12. باطن گرايي متعالي
يكي از ويژگي هاي تربيت ديني، توجه خاص به نيت يا باطن گرايي متعالي و اجتناب از ظاهر بيني است. در تربيت ديني ظاهر و باطن هر دو مهم است، اما نيت از جايگاه برتري برخوردار است. محور اصلي ثواب و عقاب خداوند نيز بر اساس نيات است. خداوند در سوره اسراء مي‌فرمايد: «هر كس طبق شاكله و روش خود عمل مي‌كند و خداوند به كسي كه روش بهتر را انتخاب كرده، آگاه تر است.(6) طبق تفسيري كه ائمه (ع) در مورد اين آيه كرده اند، منظور از «شاكله عمل» همان نيات انسان است كه جهت اعمال را مشخص مي‌كند. در بين ابعاد وجودي انسان، توجه اصلي دين، به اصلاح انگيزه و نيت و پاك سازي قلوب است. آموزه هاي نظري دين نيز مقدمة تحولات دروني است. بنابراين، معلّم در صورتي موفق است كه بتواند در متعلّم مداخله رواني كند و او را تعالي ببخشد. سختي تربيت ديني در آنجا آشكارتر مي‌شود كه بدانيم نيت نهايي مورد توجه دين، كمال و معنويت الهي و متعالي و به عبارتي تقرب وجودي به خدا و نقش محوري بخشيدن به وي در تمام افعال است. حتي عرفان ديني نيز متفاوت از ساير عرفان ها كه محصور به دنياست، هدفي الهي و متعالي دارد كه دامنه آن دنيا و آخرت را در برمي‌گيرد. خدا حقيقتي بي نهايت و جامع تمام ارزش ها و كمالات است. منظور از هدف بودن او، حضور وي در متن زندگي است. تعليم و تربيت اگر طريق صواب بپيمايد، شميم معنويت دنياي وي را فرامي گيرد و آدمي را به آنجا مي‌رساند كه در پايان عمر با نفسي كمال يافته و با مسرت تمام، راهي كوي دوست مي‌شود و نداي بدرقه او را مي‌شنود كه: «يا ايتها النفس المطمئنه ارجعي الي ربك راضيه مرضيه فادخلي في عبادي و ادخلي جنتي؛ (الفجر : 27- 30) اي نفس مطمنن، خشنود و پسنديده به سوي پروردگارت باز گرد، و به صف بندگان من درآي، و به بهشت من وارد شو».
البته اهداف واسطه نيز وجود دارد كه به ارتباط انسان با خود، ديگران و طبيعت قابل تقسيم است، اما همه اينها بايد در جهت هدف نهايي باشد.
پاك سازي قلوب و تعالي بخشيدن به آن، به مراتب سخت تر از افزودن اطلاعات و تأثير در عقايد سطحي يا تقويت انگيزه هاي مادي و زودگذر است كه هدف غالب آموزش هاي رايج است. سختي پالايش قلوب و رشد معنوي سبب شده است كه شيوه هاي آموزشي آن مورد بازنگري قرار گيرد.(7)
پي نوشت ها :
* دانشيار مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني
1- ولقد صرفنا في هذا القران للناس من کل مثل ...(کهف: 54).
2. ولقد ضربنا للناس في هذا القرآن من کل مثل...(روم: 58)
براي اطلاع از برخي نکات لازم در طرح باورهاي آسماني در کلاس ، ر. ک:
Lois Sweet, God in the Classroom : The Controversial Issue of Religion in Canadas Schools, MC Clelland and Srewart Ine ., 1997 , pp . 3-15
3. ر. ک.:
Friedrich Schweitzer , "Children as Theologians", in Education , Religion and Society, Edited by Dennis Bates, Gloria and Friedrich Schweitzer, Routledge, London, 2006, pp. 189-188.
4. الذين امنوا ولم يلبسوا ايمانهم بظلم اولئک لهم الامن وهم مهتدون (انعام:82).
5. واذن في الناس بالحج...ليشهدوا منافع لهم (حج: 27-28)
ومردم را دعوت عمومي به حج کن... تا شاهد منافع گوناگون (معنوي واجتماعي خويش ( دراين برنامه حياتبخش) باشند.
6. «قل کل يعمل علي شاکلته فربکم اعلم بمن هو اهدي سبيلا» (اسراء: 84)
7. C.F: Wright, Andrew, Spirituality and education, (Routledge, London, 2000) ,(pp.93-98 / Best, Ron, (editor
Education for spiritual, Moral, Social, and Cultural development, London, Continuum, 2000,pp.52-56
منبع:اسلام و پژوهش هاي تريبيتي ش 3
ادامه دارد...
/ج
