راهبردهاي روان شناختي حفظ قرآن (5)

ح. گسترش (98)
 

گسترش به معناي افزودن معنا به اطلاعات جديد از طريق پيوند آن با دانش پيشين است.
به عبارت ديگر، ما از طر حواره هايمان و از دانش موجود خود استفاده مي‌كنيم تا معناي اطلاعات تازه را درك كنيم. (99) يادگيرنده به كمك راهبرد گسترش، بين آنچه ازپيش مي‌دانسته و آنچه قصد يادگيري اش را دارد، پل ارتباطي ايجاد مي‌كند. اين كار از راه افزودن جزئيات بيشتر به مطلب تازه، خلق مثال ها و مواردي براي آن، ايجاد تداعي بين آن و انديشه هاي ديگر، استنباط كردن درباره آن، انجام مي‌شود.(100) ايجاد به اختصار برخي از راهبردهاي مربوط به گسترش، و كاربرد آنها را در حفظ قرآن ارائه مي‌كنيم.

1. سرواژه (101)
 

اگر شما نياز منديد اطلاعات را براي زماني طولاني به ياد داشته باشيد، يك «سرواژه» يا «سرنام» شيوه مناسبي است. سرواژه كلمه‌اي به شكل مختصر است كه از حرف اول هر كلمه در يك فراز تشكيل شده است. (102) مانند كلمه (ناجا) كه از حروف اول (نيرويانتظامي جمهوري اسلامي ايران) تشكيل يافته. با استفاده از سرواژه مي‌توان حروف آغازين چند آيه قرآن را به هم پيوند داد و با ساختن كلمه اي، امكان يادآوري آيات را تسهيل كرد؛ به طور مثال، با پيوند دادن حروف اول سه آيه 12 تا 14 سوره نساء كه مشتمل بريك صفحه قرآن، با رسم الخط عثمان طه است مي‌توان كلمه «وتو» را ساخت و به اين ترتيب آيات را يادآوري كرد. اين روش براي پرهيز از اشتباه آيات مشابه نيز بسيار مؤثر است؛ براي مثال، در آخر آيه 3 آيه متوالي از سوره آل عمران يعني آيات 176 تا 178 سه جمله شبيه به هم وجود دارد كه فقط در يك كلمه به ترتيب ذيل اختلاف دارند:
آيه 176 (ولهم عذاب عظيم)
آيه 177 (ولهم عذاب اليم)
آيه 178(ولهم عذاب مهين)
حفظ كردن ترتيب اين سه جمله قدري وقت گير است. اگر بخواهيم ترتيب
درست اين جملات را در هر آيه به خاطر بسپاريم مي‌توانيم به حروف اول سه كلمه «عظيم، اليم و مهين» توجه كرده، كلمه «عام» را كه به معناي سال است، به دست آوريم. حال حافظ قرآن مي‌تواند هنگام خواندن اين آيات با به ياد آوردن كلمه رمز متوجه ترتيب آنها شود.(103)

2. ياد داشت برداري (104)
 

منظور از ياد داشت برداري، انتخاب و ثبت نكات مهم مطلب شنيداري يا نوشتاري است. در صورتي مي‌توان ياد داشت برداري را در رديف راهبردهاي گسترش معنايي قرار داد كه به يادگيرنده كمك كند اطلاعات جديد را سازمان دهد و بين آنها و دانش موجود خود پيوند برقرار سازد.(105)
براي رفع اشتباه در حفظ آيات مشابه، بهترين روش، ياد داشت برداري و نوشتن اين موارد و علامت گذاري و مقايسه بين آنها است بدين ترتيب حافظ مي‌تواند كنار هر آيه (به وسيله مداد) موارد مشابه آن را (شماره آيه و نام سوره) ياد داشت كند. (106)
در مورد اهميت ياد داشت برداري در حفظ مطالب، ابو بصير از امام صادق (ع) نقل مي‌كند كه فرمود: «اكتبوا فانكم لا تحفظوا حتي تكتبوا؛ بنوسيد؛ زيرا شما ياد نمي‌گيريد مگر اينكه بنويسد». (107)

3. تصويرسازي ذهني (108)
 

منظور از تصويرسازي ذهني يعني برقراري ارتباط معنادار بين مطالب از طريق ايجاد رابطه ذهني بين آن ها... . اين تدبير آموزشي يادگيري دانش آموزان را بهبود مي‌بخشد.(109
با استفاده از اين شيوه مي‌توان محتوا و مضمون يك آيه را به يك تصوير ذهني پيوند زد و با يادآوري آن تصوير، محتواي آيه را به ياد آورد؛ به طور مثال،
در داستان ورود فرشتگان به صورت ميهمان بر حضرت ابراهيم (ع) كه از آيه 69 به بعد در سوره هود آمده مي‌توان محتواي آيه را با اين تصوير ذهني تداعي كرد كه مردي گوساله‌اي بريان شده را به سوي ميهمان مي‌برد. مضمون آيه 70 با اين تصوير تداعي مي‌شود كه ميهمانان از تنازل آن گوساله امتناع مي‌كنند. محتواي آيه 71 را مي‌توان به شكل زني در حال خنده تصوير كرد و محتواي آيه 72 را با تصوير يك زوج سالخورده و با علامت تعجب برفراز آنها و....

4. روش مكان ها (110)
 

يكي ديگر از راه هاي بسط معنايي، روش مكان ها است در روش مكان ها كه روش قديم براي حفظ كردن اطلاعات است، يادگيرنده، هنگام يادگيري و ياد آوري مطالب، مكان اشيا را در ذهن خود مجسّم مي‌كند. براي استفاده از اين روش، يادگيرنده ابتدا به ترتيب موقعيت يا مكان اشيا را مي‌آموزد، يعني نقشه آنها را به خاطر مي‌سپارد، و هنگام ياد آوري، با طي اين مراحل ذهني، آنها را به ياد مي‌آورد. (111)
شما نيز مي‌توانيد مثال ذيل را در كارهاي خود به نحو مؤثري به كار ببريد:
ابتدا ده مكان را در خانه خود برگزينيد. آنها را به نحوي انتخاب كنيد كه توالي حركت از يك مكان به مكان ديگر روشن و بديهي باشد؛ براي مثال، در ورودي تا هال، آشپز خانه، اتاق خواب و... . مطمئن شويد كه اين ده مكان را به آساني و به ترتيب بتوانيد تصور كنيد. حال 10 گزينه را در نظر بگيريد و آنها را در يكي از اين ده مكان قرار دهيد. (112) بدين وسيله شما مي‌ توانيد جايگاه هر آيه را در يكي از مكان هاي خانه قرار داده، با ورود ذهني به هر مكان، آيه‌اي را كه از آن مكان تداعي مي‌شود، به ياد آوريد.
بكشيد جاي هر آيه در صفحه قرآن را كاملاً به خاطر بسپاريد تا آسان تر بتوانيد آيه حفظ شده را به خاطر آورده، ارائه كنيد.( 113)

ط. سازمان دهي
 

سازمان دهي بهترين و كامل ترين نوع راهبرد بسط معنايي است با اين تفاوت كه يادگيرنده در استفاده از راهبرد سازمان دهي، براي معنادار ساختن يادگيري، به مطالبي كه قصد يادگيري آنها را دارد، نوعي چارچوب سازماني تحميل مي‌كند؛ اما چنين عملي در راهبردهاي گسترش الزامي نيست. ساده ترين شكل سازمان دهي اين است كه اطلاعات را در دسته هايي قرار دهيم تا آنها را آسان تر ياد بگيريم و راحت تر به ياد آوريم.
وقتي ماده هاي متعدد يادگيري را دسته بندي مي‌كنيم، از بار حافظه فعال خود مي‌كاهيم و قدرت تمركزمان را بيشتر مي‌كنيم. همين امر، علت اصلي تسهيل يادگيري از راه دسته بندي اطلاعات است. در واقع ما از مقدار اطلاعاتي كه مي‌خواهيم ياد بگيريم كم نمي‌كنيم؛ بلكه از راه تقطيع، ماده هاي اطلاعاتي را محدود مي‌سازيم. (114)
روش هاي ذيل مي‌تواند ما را براي سازمان دهي اطلاعات و حفظ و يادگيري بهتر آنها ياري رساند:

1. دسته بندي (115) مطالب
 

دسته بندي محض مطالب به مقوله ها يا طبقات بيشتر براي جلوگيري موضوعات ساده يا پايه مفيدند. (116) براي حفظ كردن يك سوره متوسط و به ويژه طولاني خوب است ابتدا آن سوره را به چند دسته از آيات تقسيم، و هر دسته از آيات را جداگانه حفظ و به دسته آيات پيشين متصل كنيد؛ البته لازم نيست آيات مربوط به يك دسته را به طور كامل در يك جلسه حفظ كنيد. مهم اين است كه در ذهن خودتان آنها را در يك دسته و مجموعه قرار دهيد. با اين كار حجم سوره كمتر به نظر مي‌رسد و حافظ تسلط و احاطه كامل تري بر آن سوره خواهد داشت تا جايي كه امكان دارد بكوشيد آن دسته آياتي را كه براي حفظ برگزيده‌ايد، به هم
مربوط باشند؛ به طور مثال براي حفظ كردن سوره مباركه نبأ مي‌توان آن را به 3 گروه از آيات تقسيم كرد. بدين ترتيب كه آيه اول تا آيه شانزدهم كه اغلب بيان پديده هاي طبيعي است در دسته اول، و آيات هفدهم تا سي ام كه در وصف قيامت و وضعيت اهل عذاب است در دسته دوم و سرانجام آيات سي و يكم تا آخر سوره در دسته سوم قرار مي‌گيرند. (117)

2. تهيه سرفصل مطالب
 

از جمله راهبردهاي سازماندهي براي تكاليف پيچيده يادگيري مي‌توان به تهيه سرفصل هاي يك كتاب درسي نظير آنچه در فهرست مطالب اين گونه كتاب ها ديده مي‌شود، اشاره كرد. براي اين منظور يادگيرنده بايد انديشه هاي اصلي و فرعي را به اختصار و با استفاده از كلمات و عبارات مهم به دنبال هم بنويسد؛ (118) به طور مثال سرفصل هاي ذيل را مي‌توان براي سوره مباركه مرسلات تهيه كرد:
1. سوگندهايي در مورد قيامت و حوادث سخت رستاخيز (آيات 1 تا 15)؛
2. سرگذشت غم انگيز اقوام گنهكار پيشين (آيات 16 تا 19)؛
3. گوشه‌اي از ويژگي هاي آفرينش انسان و طبيعت (آيات 20 تا 28)؛
4. سرنوشت تکذيب كنندگان قيامت (آيات 29تا 40)؛
5. اشاره‌اي به وضع پرهيزكاران و تكذيب كنندگان در قيامت (آيات 41 تا 50).
ضمناً مي‌توان براي هر يك از سرفصل هاي پيش گفته، انديشه هاي فرعي را نيز در نظر گرفت؛ به طور مثال مي‌توان عناوين فرعي ذيل را براي وضع پرهيزكاران در قيامت تهيه كرد:
سايه ها و چشمه ها
ميوه ها
خوردن و آشاميدن
جز‌اي نيكوكاران

3. تهيه نقشه مفهومي (119)
 

راهبرد سازماندهي ديگر، تبديل متن به طرح يا نقشه است. براي منظور، يادگيرنده ابتدا انديشه يا مفهوم اصلي متن را مشخص، و بعد انديشه ها يا مفاهيم فرعي وابسته به مفهوم اصلي را مشخص مي‌كند؛ سپس اين انديشه هاي فرعي را به مفهوم اصلي مي‌پيوندد. نتيجه يك طرح يا نقشه است. كه مفهوم اصلي در بالا يا وسط و انديشه هاي فرعي در زير يا پيرامون آن قرار مي‌گيرند. نقشه مفهومي به يك بازنمايي تصويري و كلامي از مفاهيم و روابط مهم ميان آنها گفته مي‌شود. هدف نقشه مفهومي اين است كه به يادگيرنده كمك كند تا بازنما يا تصوير روشني از آنچه قرار است آموخته شود. درست كند. (120)
به طور مثال نقشه مفهومي ذيل را مي‌توان براي سوره مباركه طور در نظر گرفت: (121)
محتواي سوره طور
سوگندهاي پي در پي آيات 1-16 / نعمت هاي بهشتي آيات 17-28 / نبوت پيامبر اکرم (ص) 29-34/ توحيد آيات 35-43 معاد آيات 44-47 دستور به پيامبر (ص) آيات 48-49
سوگندها آيات 1-6 / عذاب الاهي آيات 7-16 / انواع نعمت ها آيات 17-24 گفت وگوي بهشتيان آيات 25- 28 / رد نسبت هاي ناروا به پيامبر آيات 29-34 / يازده سؤال همراه با ام آيات 35-43 / لجاجت مشرکان آيه 44/ عدم پافشاري در هدايت مشرکان آيه 45 / ناتوانايي مشرکان آيه 46 / عذاب دنيايي مشرکان آيه 47 / صبر آيه 48 / تسبيح پرورگار آيه 49

ي. رعايت بهداشت و تغذيه مناسب
 

افزون بر عوامل پيش گفته، برخي عوامل فيزيولوژيك نيز همچون نوع تغذيه بر چگونگي حافظ تأثير گذار است
برخي از تحقيقات پژوهشگران حاكي از تأثير نوع تغذيه در عملكرد حافظه است؛ به طور نمونه، مانينگ و همكاران (1990) در مطالعه خود از آزمودني هاي سالمند و جوان خواستند تا ناشتا به آزمايشگاه حافظه بيايند. در آنجا قبل از انجام تكاليف حافظه به گروهي از آزمودني ها نوشابه‌اي حاوي گلوكز و به گروه ديگر نوشابه‌اي كاذب بدون شكر و داراي ساكارين داده شد. سالمندان گروه اول در دو تكليف حافظه كلامي بلند مدت (يادگيري فهرست كلمات و حفظ يك پاراگراف) به طور معناداري از سالمندان گروه دوم بهتر عمل كردند. اندازه گيري گلوكز خون آنان نشان داد كه آز مودني هايي كه گلوكز بيشتري داشتند، عملكرد حافظه آنها بهتر بود.(122) در منابع ديني نيز مصرف برخي غذاها و رعايت برخي از امور بهداشتي مؤثر در تقويت حافظه دانسته شده كه به تعدادي از آنها اشاره مي‌شود:

1. عسل
 

امام كاظم (ع) عسل را مايه شفاي امراض مختلف دانسته و فرموده است: خوردن مقداري عسل به صورت ناشتا ذهن را صفا بخشيده، حافظه را تقويت مي‌كند. (123)

2. كرفس
 

رسول خدا (ص) فرمود: كرفس را مصرف كنيد كه غذاي پيامبران الاهي، الياس و يسع و يوشع بوده است و روايت شده است كه باعث تقويت حافظه مي‌شود.(124)

3. كندر
 

رسول خدا (ص) در وصيتي به اميرمؤمنان (ع) فرمود:
اي علي! سه چيز است كه حافظه را زياد و بيماري را برطرف مي‌سازد:
كندر و مسواك زدن و قرائت قرآن.(125)

4. كشمش قرمز
 

خوردن 21 عدد كشمش قرمز به صورت ناشتا حافظه را فزوني مي‌بخشد. (126)

5. مسواك زدن
 

رسول خدا (ص) به امام علي (ع) فرمود : اي علي! مسواك از سنّت است... و حافظه را افزايش مي‌دهد. (127)

6. روزه گرفتن
 

همچنانكه مصرف برخي غذاها نقش مؤثري در تقويت حافظه دارد، زياده روي در تغذيه نيز عامل مهمي براي فراموشي و ضعف حافظه است؛ به همين جهت در برخي روايات، روزه گرفتن عامل مؤثر در تقويت حافظه به شمار آمده است. امام صادق(ع) در روايتي از اميرمؤمنان (ع) سه چيز را باعث برطرف شدن بلغم و تقويت حافظه دانسته است:
مسواك زدن، روزه و قرائت قرآن. (128)
همچنين قابل توجه است كه در روايات معصومان (ع) مصرف بعضي غذاها سبب نسيان و فراموشي دانسته شده؛ همچون:
سيب ترش، پنير، گشنيز و خيار چنبر و نيز برخي رفتارها زمينه ساز ضعف حافظه به شمار آمده است. (129)

پي نوشت ها :
 

* دانشجوي دكتري روان شناسي تربيتي مؤسسه آموزشي وپژوهشي امام خميني قدس سره.
1.entering (entry) behaviour.
2.علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي روان شناسي يادگيري و آموزش، ص 162.
3. dual - code.
4. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 306.
5. مهدي عباسي، «در حفظ قرآن نبايد شتابزده عمل كرده، گلستان قرآن 31، ص 35.
6. retrieval stage
7. شهريار پرهيزگار، چگونه قرآن را حفظ كنيم، ص 54.
8. در نظريه خبرپردازي يادگيري، نظام ياد به سه مرحله اصلي حافظه حسي، حافظه كوتاه مدت، و حافظه دراز مدت تقسيم شده، ابتدا محرك هاي محيطي به وسيله گيرنده هاي حسّي دريافت و وارد حافظه حسّي مي‌شوند. بعداطلاعاتي كه به حافظه حسّي وارد شده‌اند، اگر مورد دقت يا توجه قرار بگيرند، وارد حافظه كوتاه مدت مي‌شوند؛ سپس اطلاعات وارد شده به حافظه كوتاه مدت در ارتباط با اطلاعات پيشين موجود در حافظه دراز مدت رمز گرداني شده، به اين حافظه وارد مي‌شوند و جزوآموخته هاي فرد در مي‌آيند. (علي اكبرسيف، روان شناسي پرورشي، ص320)
9. rehearsal.
10. elaboration
11. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 311.
12. metacognition.
13. Bieler . R.f.& snow man . Psychology applied to teachhing. p 390.
(به نقل از علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 488)
14. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 489.
15. motivation
16. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 348.
17. Woolfolk, Anita., winne, philip H., and perry, nancy E, Educational Psychology, p 10.
18. ناصر مكارم شيرازي و ديگران تفسير نمونه، ج 26، ص 393.
19. محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 36، ص 257.
20. همان، ج 42، ص 17.
21. همان، ج 86، ص 289. دعاهاي ديگري نيز درج 89، ص 209 وج 36، ص 257 آن كتاب و ج 4 اصول كافي، باب «الدعاء في حفظ القرآن» وارد شده است.
22. همان، ج 89، ص 215.
23. همان، ص 177.
24. همان، ص 188.
25. همان، ص 187.
26. extrinsic motivation.
27. Intrinsic motivation
28. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 358.
29. همان، ص 374.
30. عبدالرحيم موگهي، «چگونه قرآن را حفظ كنيم؟»، صفحه مبين 35 و 36، ص 115.
31. محمد مهدي رضايي، «چند تذكر درباره حفظ قرآن كريم، صحيفه مبين 11، ص 55 و 56.
32. شهريار پرهيزگار، چگونه قرآن را حفظ كنيم؟، ص 52 و 53.
33. همان، ص 29.
34. social facilitation
35. arousal
اصطلاح برانگيختگي به حالت تهييج، توجه، يا گوش به زنگ بودن اشاره مي‌كند.
36. مسعود آذربايجاني وديگران، روان شناسي اجتماعي با نگرش به منابع اسلامي، ص 406.
37. عبدالرحيم موگهي، چگونه قرآن را حفظ كنيم؟، ص 129.
38. همان.
39. محمد مهدي رضايي، «چند تذكر درباره حفظ قرآن كريم، ص 54.
40. مسعود آذربايجاني و ديگران، روان شناسي اجتماعي با نگرش به منابع اسلامي، ص407.
41. attribution theory
42. علي اكبر سيف روان شناسي پرورشي، ص 361.
43. learned helplessness.
44. علي اکبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 370- 371.
45. محمدبن يعقوب كليني، اصول كافي، ج 2، ص 468.
46. ر.ك: مرتضي مطهري، دستان راستان، ج 1، ص 219 (استادمطهري در اين كتاب با اشاره به داستان افرادي چون سكاكي، شارل دولينه گياه شناس سوئدي و ديگران نقش كوشش و پشتكار را در راه نيل به اهداف يادگيري برجسته مي‌سازند).
47. will power.
48. Woolfolk, Anita E., educational Psychology, p. 10.
49. همان، ص 11.
50. self - management.
51. goal setting.
52. Woolfolk, Anita E., educational Psychology, p . 218.
53. recording And evaluating progress.
54.Woolfolk, anita E., educational Psychology, p. 219.
55. self - reinforcement.
56. time out.
57. response cost
58. ريمونه ميلتن برگر، شيوه هاي تغيير رفتار، ترجمة علي فتحي آشتياني و هادي عظيمي آشتياني، ص 167.
59.restitutional.
60. overcorrection
61. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 460.
62. concentration.
63.G Terry page, jB thomas , A R marshall, international dictionary of education, p . 80
64. عبدالکريم قريب، 57 درس براي تقويت حافظه، ص 113.
65. شمس الدين محمد حافظ ، ديوان حافظ ، به اهتمام حسن اعرابي، ص 169.
66. عبدالكريم قريب، 57 درس براي تقويت حافظه، ص 114.
67. شهريار پرهيزگار، چگونه قرآن را حفظ كنيم؟، ص 37.
68. عبدالكريم قريب، 57 درس براي تقويت حافظه، ص 114.
69. همان.
70. روبرت توكه، چگونه حافظه برتر داشته باشيم، ترجمه ساعد زمان، ص 197 و 198.
71.گلاور، جان اي راجر اچ و برونينگ، روان شناسي تربيتي اصول و كاربرد آن، ص 86
72. سيد حشمت الله مرتضوي زاده، روان شناسي تمركز، ص 62.
73. شهريار پرهيزگار، چگونه قرآن با حفظ كنيم؟، ص 33.
74. روبرت توكه، چگونه حافظ برتر داشته باشيم؟، ص 199.
75. همان، صد 200.
76. همان.
77.information processing .
78. rehearsal.
79. elaboration
80. Organization
81.علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 320.
82. شهريار پرهيزكار، چگونه قرآن را حفظ كنيم؟، ص 41و 42.
83. همان، ص 47.
84 علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 491.
85 شهريار پرهيزگار، چگونه قرآن را حفظ كنيم؟، ص 43و 44.
86. massed practice .
87. distributed practice.
88. Spaced practice.
89.Melton
90. رضا كُرمي نوري، روان شناسي حافظه و يادگيري: با رويكردي شناختي، ص 71و 72.
91. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 491.
92. شهريار پرهيزگار، چگونه قرآن را حفظ كنيم؟، ص 38.
93. همان، ص 49و 50.
94. محمد مهدي رضايي، چند تذكر درباره حفظ قرآن كريم، ص 56.
95. همان.
96. overlearning.
97. شهريار پرهيز'ار، چگونه قرآن را حفظ كنيم، ص 42.
98. elaboration
99. Woolfolk, Education Psychology, p 245.
100. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 493.
101. acronym.
102. Woolfolfk, Educational Psychology, p 256
103. شهريار پرهيزگار، چگونه قرآن را حفظ كنيم؟، ص 46.
104.not taking
105. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 496.
106.رك: سادات، چگونه آيات متشابه را حفظ كنيم؟
107. محمدبن يعقوب كليني، كافي، ج 1، ص 52.
108. mental imagery
109. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 494.
110. method of loci
111. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 495.
112. رضا كرمي نوري، روان شناسي حافظه و يادگيري با رويكردي شناختي، ص 315.
113. سادات 20 نكته براي حفظ قرآن.
114. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 497.
115. classification
116. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 497.
117. شهريار پرهيزگار، چگونه قرآن را حفظ كنيم، ص 40.
118. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 497.
119. concept map
120. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 497 و 498.
121. ناصر مكارم شيرازي، تفسير نمونه، ج 22، ص 407.
122. رضا كرمي نوري، روان شناسي حافظه و يادگيري با رويكردي شناختي، ص 256.
123. محمد باقر مجلسي، بحارلانوار، ج 59، ص 161.
124. همان، ص 284.
125. همان، ج 73، ص 319.
126. همان، ص 320.
127. همان، ج 74، ص 55.
128. همان، ج 73، ص 320.
129. همان.
 

منابع
-آذربايجاني، مسعود و ديگران، روان شناسي اجتماعي با نگرش به منابع اسلامي، قم. پژوهشكده حوزه و دانشگاه، 1382.
- پرهيزگار، شهريار، چگونه قرآن را حفظ كنيم، تهران، نمايندگي ولي فقيه در نيروي مقاومت بسيج، 1371.
- توكه، روبرت، چگونه حافظه برتر داشته باشيم، ترجمه ساعد زمان، تهران، ققنوس، 1379.
- حافظ، شمس الدين محمد، ديوان حافظ، به هنگام حسن اعرابي، قم، رواق انديشه، 1379
- رضايي، محمدمهدي، «چند تذكر درباره حفظ قرآن كريم». مجله صحيفه مبين، ش11. 1376.
- سادات، «20 نكته براي حفظ قرآن»، سايت جامعةالقرآن الكريم، 1384/12/16.
- چگونه آيات متشابه را حفظ كنيم؟ سايت جامعة القرآن الكريم، 1386/5/15- سيف، علي اكبر، روان شناسي پرورشي (روان شناسي يادگيري و آموزش). تهران، آگاه، 1380.
- عباسي، مهدي، «درحفظ قرآن نبايد شتابزده عمل كرد»، گلستان قرآن، ش 31.
- عبدالكريم قريب، 57 درس براي تقويت حافظه، تهران، اختران، 1380.
- رضا كُرمي نوري، روان شناسي حافظه و يادگيري، با رويكردي شناختي، تهران، سمت، 1383.
- كليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي ترجمه و شرح سيد جواد مصطفوي، تهران، مسجد چهارده معصوم (ع).
- گلاور، جان اي راجر اچ. برونينگ، روان شناسي تربيتي اصول و كاربرد آن، ترجمة علينقي خرازي، تهران، مركز نشر دانشگاهي، 1378
- مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت، مؤسسه الوفاء، 1404.
- مرتضوي زاده، سيد حشمت الله، روان شناسي تمركز، تهران، روان سنجي، 1383.
- مطهري، مرتضي، داستان راستان، تهران، صدرا، 1367.
- مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1373.
- موگهي، عبدالرحيم، «چگونه قرآن را حفظ كنيم؟»، صفحه مبين 35 و 36.
- ميلتن برگر،. ريموند، شيوه هاي تغيير رفتار، ترجمه علي فتحي آشتياني و هادي عظيمي آشتياني، تهران سمت،1381.
Bieler .R.F. & snow man , Psychology applied to teaching (7th ed), Houghton Miffline, (1993)
- Terry page. G, jB thomas, A R marshall, international dictionary of education, London, Kogan page, 1979.
Woolfolk, Anita., winne, phili H., and perry, nancy E, Educational Psychology, second canadian edition, 2004
/ج