روش آيت الله معرفت رحمه الله در «التفسيرالأثري الجامع»(2)
نويسنده:طاهره رجايي *
جايگاه فقه در تفسير
«اگر به دقت به آيات و فحواي آنها بنگريم، اين امر بر ما محقق مي شود؛ هر
چند که گفته اند اين بخش شامل حدود پانصد آيه است که به طور مستقيم با اعمال مکلفين اعم از عبادات و معاملات مربوط است، وگرنه تمامي آيات دستورهايي عملي است و برهمه مسلمانان واجب است که زندگي فکري و عملي خويش را بر آن منطبق سازند؛ دستورهايي عام و فراگير که همه ابعاد زندگي انسان را در بر مي گيرد.» (التفسير و المفسرون، 228/2)
اکنون به مواردي از بحث هاي فقهي موجود در «التفسير الاثري الجامع» اشاره مي کنيم:
مفسر گرانقدر ذيل آيه ي (هو الذي خلق لکم ما في الأرض جميعاً) (بقره/29) مي نويسد: «اين آيه و آيات مشابه آن به اصلي از قواعد فقهي اشاره دارد.» (التفسير و الاثري الجامع، 297/2-298) و متذکر مباحثي با عنوان «اباحة الذاتية تتبعها اباحة الظاهرية» ، «سواء الشبهة الحکمية ام الموضوعية» شده و در انتها به بيان قاعده ي «قبح العقاب بلا بيان» مي پردازد.
ايشان ذيل آيات 185-183 سوره ي بقره مبحثي کامل درباره ي روزه آورده و احکام آن را در روايات مذکور بيان نموده است. همچنين درباره ي ماه رمضان به موضوعاتي از قبيل «تعظيم التلفظ بشهر رمضان» و «في اشتقاق رمضان» اشاره کرده است. (همان، 497/4-448)
وي در باب «ارتداد» ذيل آيه ي (و من يرتدد منکم عن دينه فيمت و هو کافر فأولئک حبطت اعمالهم في الدنيا و الآخرة و أولئک أصحاب النارهم فيها خالدون) (بقره /217) به موضوعات اختلاف فقها در تحديد ارتداد، احکام مرتبط به آن و قبول توبه ي مرتد پرداخته و احاديث مربوط به آن را نقل نموده است. (همان، 413/5-418)
ذيل آيه ي 233 سوره ي بقره (و الوالدات يرضعن أولادهن حولين کاملين لمن أراد أن يتم الرضاعة)، مبحثي با عنوان «کلام عن حق الحضانة» آورده و آراء مختلف فقها را در اين باب بيان نموده است. وي حضانت فرزند را تا هفت سالگي حق مادر دانسته و در انتها براي مطالب بيان شده، به رواياتي از ائمه عليهم السلام استناد مي کند. (همان، 57/6-68)
جايگاه ادبيات و شعر در تفسير
آيت الله معرفت (رحمه الله) به قواعد ادبيات عرب در «التفسير الاثري الجامع» عنايت داشته و ذيل برخي آيات تحت عنوان «اللغة و الادب» به اين موضوع پرداخته است. براي نمونه ذيل آيه ي 2 سوره ي مبارکه ي حمد مي نويسد: «الحمدلله» جمله اي انشايي است براي شروع شکر پروردگار در برابر نعمت هاي فراوانش، و «لام» آن «لام» جنس است، نه استغراق. (التفسيرالاثري الجامع، 285/1)
مفسر محترم در مواردي به واژگان معرب اشاره کرده است. مثلاً از قول ابواسحاق ثعلبي آورده که واژه ي «الطور» به معناي «جبل» و به زبان سرياني است و همچنين مي نويسد:
«برخي گفته اند همة لغات موجود در دنيا، در قرآن وجود دارد و برخي ديگر بر اين عقيده اند که جايز نيست در قرآن لغتي غير از لغت عرب باشد؛ چرا که خداوند متعال مي فرمايد: (قرآناً عربياً) (يوسف/2 و طه/113)، (بلسان عربي مبين) (شعراء/195) و هر آنچه در قرآن بدين گونه است. از باب «توارد لغتين) است.» (همان، 244/3-245)
آيت الله معرفت (رحمه الله) ديدگاه خود را در اين زمينه بيان ننموده است.(13)
علامه معرفت (رحمه الله )در تفسير خويش در بيان مفاد برخي از آيات و به ويژه مفردات قرآن کريم از اشعار عرب بهره برده است و به عنوان شاهدي براي بيان معناي واژگان در تفسير مورد بحث فراوان يافت مي شود.(14)
جايگاه سياق در تفسير
آيت الله معرفت (رحمه الله) به سياق آيات توجه نموده، براي آن نقش اساسي قائل شده و آن را بهترين قرينه پيوسته کلام برشمرده است. (التفسير الاثري الجامع، 71/1)
وي براين باوراست که نظم ميان آيات و ترتيب آنها توقيفي محض است، اما ترتيب سوره ها بعد از وفات پيامبر اکرم (ص) و توسط صحابه کبار صورت گرفته، از اين رو ميان سوره ها سياقي برقرار نيست. وي انواع سياق را سه گونه مي داند:
سياق عام؛ که تمام قرآن از آغاز سوره حمد تا انتهاي سوره ناس را در بر مي گيرد. مفسر محترم در اين باره مي نويسد:
«اما سياق عام، مقصود از سخن آنهاست که مي گويند: قسمتي از قرآن بعض ديگر آن را تفسير مي کند... پس چه بسا آيه اي که در جايگاه خاص خود داراي ابهام بوده و ابهام آن در آيه ديگر نظير آن رفع مي گردد.»
وي سپس به بيان مثال هايي دراين زمينه مي پردازد. (همان، /78-74، مفسر محترم در مجلد پنجم از کتاب التمهيد به بحث سياق اشاره نموده است؛ 188/5)
سياق سوره: آيت الله معرفت (رحمه الله) مي گويد: هر سوره به لحاظ وحدت موضوعي خود سياق خاصي دارد (همان، 75/1) و با دانستن جايگاه نزول آن، يعني بسته به اينکه آيه در اوايل بعثت و قبل از هجرت و يا بعد از آن دو، به هنگام ضعف مسلمين يا هنگام قدرت و شوکت آنان يا زمان تهديد يا تشريع نازل شده - در سايه سياق - روشن مي شود که وجه دلالت آيه تکليف است يا ارشاد، تبشيراست يا انذار. (همان، /78)
سياق آيه: مفسر محترم معتقد است آيه يا آياتي که با هم نازل مي شوند نيز داراي سياق هستند و اين سياق معناي لفظ را در جايگاه هاي متفاوت روشن مي سازد. مفسر به عنوان نمونه لفظ «الدين» را در آيات مختلف بيان نموده و معاني آن را با توجه به سياق متذکرشده است.
وي شروط تتابع نزول جملات در يک آيه يا آياتي که با هم نازل مي شوند، همچنين وحدت و ارتباط موضوعي حاکم بر جملات يا آياتي که پياپي نازل مي شوند را در سياق آيه لازم مي داند. (همان، /79-80)(15)
مباحث عرفاني در تفسير
«تفسير عرفاني براساس رمز و اشاره بنا نهاده شده است. عرفا بيشتر تعابير قرآن را رمز و اشاره به اسرار نهفته اي مي دانند که فقط خواص به آن راه دارند و عوام را بدان راهي نيست.» (معرفت قرآني، 60/2)
وي عدم تقيد عرفا به اصول ادبي و قواعد لغت را يکي از ناهمگوني هاي تفاسير عرفاني مي داند (التفسير و المفسرون، 379/2) و براين باور است ناهمگوني در تفسير و تأويل آيات قرآني - که ناشي از اختلاف ذوق آنان است - از شاخصه هاي اين تفاسير به شمار مي آيد. (همان، /383) نمونه هايي از تفسير اشاري و عرفاني در «التفسير الاثري الجامع» ديده مي شود.
آيت الله معرفت ذيل آيه ي 54 سوره ي بقره تحت عنوان «تحقيق لطيف»، به نقل سخنان «سلمي» و «قشيري» پرداخته است. (التفسيرالاثري الجامع، 111/3) گاه ضمن بيان حديثي از ائمه ي اطهار عليهم السلام، به نقل قول مفسري مي پردازد که در تفسير عرفاني آن سخن گفته است. به عنوان مثال ذيل آيه ي (اهدنا الصراط المستقيم) روايتي از امام صادق عليه السلام نقل کرده و سپس کلام فيض کاشاني را در «تفسير صافي» در توجيه عرفاني آن بيان مي دارد. (همان، 388/1-389)
آيت الله معرفت (رحمه الله) در مقدمه تفسير تحت عنوان «التأويل عند ارباب القلوب» مباحثي را پيرامون تفسيرهاي عرفاني و صوفيه بيان کرده و تلاش نموده راه آنان را از باطنيه جدا سازد؛ چرا که عرفا تفسيرهاي اهل شريعت را در اخذ به ظاهر قرآن پذيرفته و آنها را در نزول قرآن اصل مي دانند، ليکن در رابطه با آيات قرآن از ذوق هاي قرآني لطيفي برخوردارند که نوعي واردات قلبي و الهامات قدسي به شمار مي آيد. از اين رو ميبدي در تفسير «کشف الاسرار» بين ظاهر و باطن جمع
کرده است. (همان، /43) مفسر محترم معتقد است که اين گونه سخنان از باب تداعي معاني است، نه تفسير اصطلاحي.(16)
مباحث کلامي در «التفسير الأثري الجامع»
تفسير موضوعي در «التفسير الاثري الجامع»
«تفسير قرآن از آغاز به دو شکل ترتيبي و موضوعي (17)تقسيم شد، با اين تفاوت که مفسران در تفاسير ترتيبي اکثراً به نقل اقوال و آثار سلف در زمينه تفسير اکتفا کرده اند و در تفسيرهاي موضوعي تنها به فقه و لغت پرداخته اند. تا اينکه متأخران، ناسخ و منسوخ و اسباب نزول و ديگر مباحث قرآني را به تفسير افزودند و براي هر يک از اين جوانب به طور جداگانه کتاب هايي تأليف کردند.» (التفسير و المفسرون، 14/2-15)
هرچند ظاهر «التفسير الاثري الجامع» تفسيري ترتيبي است، اما گاه شيوه ي موضوعي در آن به چشم مي خورد. بدين معنا که آيات پيرامون برخي مسائل را يک جا آورده و مباحث کاملي در آن زمينه بيان نموده است که مي توان به موارد ذيل اشاره کرد:
از جمله مواردي که در تفسير به صورت موضوعي بدان پرداخته شده، «روح» است. آيات مربوط به روح در سوره هاي مختلف جمع آوري و معاني مختلف و
کاربردهاي آن بيان شده است. (التفسير الاثري الجامع، 348/3-350؛ معرفت قرآني، 277/2)
«قلب» موضوع ديگري است که در اصطلاح قرآني بررسي شده است. (التفسير الاثري الجامع، 372/3-374؛ معرفت قرآني، 273/2)
سخني درباب صبر با توجه به آياتي که در قرآن در آن مقام آمده، آورده شده است. (التفسير الاثري الجامع، 203/4-223)
فرقان در قران (همان، /499) و عرش و کرسي (همان، 261/6-265) از ديگر نمونه هاي تفسير موضوعي است.
پي نوشت ها :
*کارشناس ارشد علوم قرآن و حديث
منبع:نشريه پژوهش هاي قرآني ،شماره60-59/م ادامه دارد ...
