اخلاق فضيلتمدار (1)
نويسنده: زهرا خزاعی 1
چكيده:
در روزگار غربت اخلاق و سرمازدگي وجدان اخلاقي كه نتيجه مثله كردن حقيقت انسانيت است، محور قرار گرفتن فضائل اخلاقي و ارزشمند بودن شكوفائي بشر ، اين ضرورت را به اوج ميرساند. از نوشتار حاضر كه نگاهي اجمالي است، به اين نظريه ، پس از تعيين جايگاه جغرافيايي اخلاق فضيلت و گذاري كوتاه بر تاريخچه پر فراز و نشيب آن، به تعيين ماهيت آن ميپردازيم. تقريرهاي متفاوت اخلاق فضيلت ، به رغم اشتراك آنها، ديدگاههاي مختلفي را ساماندهي ميكند كه با توجه به آن، براي فهم و تبيين و اقدام عملي اخلاق فضيلت مدار لازم و ضروري به نظر ميرسد.
فلسفه اخلاق ( Ethics ) بينشي است ، فلسفي و عقلاني درباره اخلاق - مسائل و احكام اخلاقي كه بطور سنتي ، دو قسم اخلاق هنجاري ( normative - ethics ) و فرا اخلاق2 ( meta - ethics ) را در برميگيرد. تعيين و دفاع از معيارهاي افعال اخلاقي كه بر مبناي آن فاعل اخلاقي ميتواند ، بطور معقولي افعال خوب ، بد ، صواب و خطا را از يكديگر متمايز كند، در حوزه اخلاق هنجاري است. و تحليل مفاهيم و گزارههاي اخلاقي و طرح مباحث معرفت شناختي و منطقي مربوط به گزارههاي اخلاقي بر عهده فرا اخلاق است كه به عنوان معرفت درجه دوم، بدون قصد دفاع از هيچ حكم هنجاريي، درصدد تعيين پيش فرضهاي اخلاق هنجاري برميآيد.3
1- جايگاه جغرافيايي اخلاق فضيلت مدار
1-1- اقسام نظريههاي هنجاري: غايت گروي و وظيفه گروي
در اين تقسيم در نظريههاي غايت گرايانه، اخلاقي بودن فعل، يعني صواب و خطا، يا خوب و بد بودن افعال، بر حسب پيامدها و نتايج فعل رقم ميخورد؛ در حالي كه نظريه وظيفه گرا بدون لحاظ نتايج خوب يا بد، درستي فعل را به عنوان يك ارزش مستقل لحاظ ميكند و بر آن است كه برخي افعال في نفسه صواب يا خطايند و اخلاقي بودن، به ماهيت ذاتي آن فعل يا تطابق آن با يك قاعده يا اصل و انگيزه اطاعت از قانون بستگي دارد.( Kant / 1972/63 )
نظريههاي غايت گرا كه براي رهايي از دور، خير مندرج در نتيجه را، غير اخلاقي قلمداد ميكنند، به دليل اختلاف در تعيين ماهيت نتايج مربوط به فعل و تفسير خوب (به لذت ، قدرت ، معرفت ، تحقق نفس و كمال) به گروههاي مختلفي تقسيم ميشوند. با معادل دانستن خير و سعادت در اين نظريه و توجه به تقريرهاي متفاوت سعادت، با لذت گرايان ( Hedonists )، سود گراياني كه سعادت ( Happiness ) را به معناي «لذت و فقدان رنج و درد ميدانند» ( Mill / 1999 / 55 )، (مانند جرمي بنتام و جان استوارت ميل) و سود گرايان آرماني( Ideal Utilitarian )، غير لذت گراياني كه مرادشان از سود، معرفت و تأملات زيبايي شناختي است، (مانند مورد و شوال) و نظريه پردازان اخلاق فضيلت مواجه ميشويم كه در حالي كه سعادت (به andaimonia ) را به عنوان خير نهايي بشر معرفي ميكنند، با توجه به نقش اصلي فضيلت، در تحقق سعادت بشري، از آن به زندگي فضيلت مندانه تعبير مينمايند.
1-1-1 - ابهام در تقسيم غايت گروي
كرسگارد علاوه بر تفاوتهاي مذكور، تقدم خير يا صواب6 را به عنوان عامل افتراق بر ميشمرد و ادعا ميكند كه در اخلاق فضيلت، برخلاف سود گروي، عمل صواب بر حسب خير تعيين نميشود، بلكه برعكس ، فهم كاملي از زندگي خوب بر تصور پيشيني از فعل صواب مبتني است، (به دليل تأكيد ارسطو بر عقل عملي و نقش آن در صدور اعمال صحيح)، ( in REP / 9 / 294 ) اما به نظر ميرسد، بتوان معيار مهمتري را به عنوان عامل تمايز اين دو نظريه و بلكه افتراق اخلاق فضيلت از دو نظريه سود گروي و وظيفه گروي معرفي نمود.
فلاسفه قرن بيستم به دليل معضل فوق، از نظريه سود گروي با نام نظريه «پيامد گرايانه» ( Consequentialism ) و از اخلاق فضيلت ارسطويي با عنوان «غايت گرايانه» ياد ميكنند، كه با انضمام وظيفه گروي، در مجموع تعداد نظريههاي هنجاري به سه ميرسد: اخلاق فضيلت، وظيفه گروي و پيامدگرايي.
2-1-1- الزام و ارزش اخلاقي، معياري تمام، براي تقسيم
پرسش اساسيي كه هر دو نوع نظريه متعهد پاسخگويي ، به آنند اين است كه از نظر اخلاقي چه كاري را «بايد» و يا «نبايد» انجام داد؟ اخلاق سود گروي به «حداكثر رسيدن سود، بيشتر براي بيشترين افراد» ( Mill / 1999 / 55 ) را معيار ميداند و وظيفه گروي مطابقت با وظيفه و قوانين اخلاقي همراه با انگيزه اطاعت از قانون را.( Kant / 1972/ 63 )
اما اخلاق فضيلت كه به جاي سخن از افعال ، از اشخاص ، انگيزهها ، نيّتها و ويژگيهاي منشي فاعل ميگويد، در واقع پاسخي است به اين پرسش ديرينه سقراط كه در قلب اخلاق يونان ميپرسد: «چگونه بايد زيست؟» و صاحبان اصلي اين اخلاق، سقراط، افلاطون و ارسطو پاسخ ميدهند: « فضيلت مندانه.»
در حالي كه نظريات سابق بر عمل تأكيد ميكردند، اخلاق فضيلت بر بودن اصرار ميورزد. آنها ميپرسيدند چه بايد انجام دهم و اين « از چه نوع انساني بايد بشوم؟»7 سراغ ميگيرد.
اخلاق فضيلت ميكوشد تا انسانهاي متعاليي را پرورش دهد كه در نهايت خوبي، عمل و رفتار ميكنند و الگويي براي تشويق ديگران ميباشند، احكام اخلاقي در اين جا نه ناظر به وظيفهاند و نه ناظر به الزام. بدين ترتيب براي اخلاق فضيلت، ارزيابي اخلاقي عمل يا نتايج آن در درجه نخست از اهميت، قرار ندارد، بلكه فاعل و منش اخلاقي اوست كه ارزشمند بودن افعال را معين ميكند و فعل اخلاقي همان است كه فاعل فضيلتمند انجام ميدهد.
البته از اين نكته نبايد غفلت كرد كه تمايز نظريهها بر اساس معيار الزام و ارزش بدين معنا نيست كه تنها، اخلاق فضيلت به ارزشهاي اخلاقي اهميت ميدهد و دو نظريه ديگر به انكار آن پرداخته يا حداقل از آن غفلت كردهاند، بلكه مراد اين است كه يكي فضيلت را محور قرار ميدهد و بقيه امور را بر مبناي آن ميسنجد و ديگري، صواب، خطا و الزامي بودن فعل را معيار سنجش اخلاقي بودن افراد ميداند.
2- تاريخچه اخلاق فضيلت مدار
1-2- ظهور و ترويج اخلاق فضيلت
مدارك گزنفون و افلاطون هر دو در اين جهت متفقند كه مباحث سقراط پيوسته در ارتباط با فضائل بوده است و وي بدون آن كه درصدد دستيابي به نظريهاي باشد، سعي در پايه گذاري بناي اخلاقي در بين مردم داشت، ( Cooper / REP / 9 / 9-10 ) با اين باور كه اين رسالت از جانب خداي دلفي به او داده شده، تا مردم را برانگيزاند كه به عاليترين دارايي خويش، يعني نفسشان، از طريق حكمت و فضيلت توجه كنند.
نخستين تحقيق سازمان يافته در مورد فضائل را افلاطون بنا نهاد8، اما تبيين كلاسيك مربوط به فضائل، از آن ارسطوست.9 ارائه طرح پرسشهاي سقراط درباره فضائلي مانند: پارسايي ، شجاعت ، عدالت ، رابطه معرفت با ماهيت فضائل ، وحدت يا كثرت آنها و نحوه عمل به فضائل براي دستيابي به خير ، ارسطو و افلاطون را بر آن داشت تا با بسط پژوهشهاي سقراط، ابعاد ضروري روانشناختي - سياسي و متافيزيكي هر فضيلت ، نظريه جامعي را در باب فضائل مشخص نمايند.
تقارن قرون وسطي با استيلاي فرهنگ مسيحي در اروپا و تأكيد مسيحيت بر ترويج فضائل اخلاقي و تعليمات اخلاقي عهد جديد، همراه با زندگي فضيلت مندانه حضرت مسيح عليهالسلام مشوق آگوستين و بويژه آكوئيناس در تفسير و تبليغ اخلاق فضيلت گرديد. از اين رو با وجود تبعيت اين متفكران، از نظريه ارسطو، شاهد تأثير تفكرات مسيحيت بر نظريات اخلاقي آنها ميباشيم. احكام اخلاقي در اين زمان، نه صرفا به عنوان قواعد غايت انگارانه، بلكه علاوه بر آن، به مثابه بيانگر قوانين الهي نيز، تلقي ميشدند. افزودن فضائل كلامي مانند ايمان، اميد و محبت به فهرست فضائل ارسطويي و عدم اكتفا به سعادت دنيوي مورد نظر ارسطو و طرح و تأكيد بر رؤيت خداوند به عنوان سعادت اخروي، اخلاق توماس را رنگ و بويي الهي ميدهد.
2-2- افول و تحليل اخلاق فضيلت
مفسرين، عوامل مختلف و متعددي را در اين غفلت و افول دخيل ميدانند:
«ج، بي، شنيوند» در مقاله «ناكاميهاي اخلاق فضيلت»، ضعف و انتقادات وارده بر اين اخلاق را، از جمله عوامل غفلت، برنميشمرد؛ بلكه در نظر او، روي آوردن و محدود شدن به نظريههاي جديد اخلاقي، عامل اين فراموشي است. وي فرو ريختن تفكر غايت شناختي ارسطو را، سبب بدبختي و فلاكت اين اخلاق نميداند، چرا كه غايت شناختي مسيحيت آماده بود، تا جاي اخلاق ارسطو را بگيرد، بلكه اين خود مسيحيت بود كه با پناه بردن به اخلاق وظيفه - فضيلت، نابسامانيهايي را ببار آورد. به نظر او بزرگترين مشكل، از زمان ظهور قوانين طبيعي شروع گرديد، بويژه آن گونه كه توسط «هوگوگروتيوس» مورد استقبال واقع شد. ( Schneewind / 18-83 )
از نظر گروتيوس، اخلاق، مستلزم انطباق اعمال انسان با قوانين اخلاقيي است كه در طبيعت تثبيت شدهاند و حتي خدا هم نميتواند، آن را تغيير دهد. ( Grotius /1925 /Sec.43 )
بدين ترتيب پس از رنسانس به جاي قانون الهي، معادل دنيوي آن، قانون اخلاقي جايگزين گرديد.10
«مك اينتاير» در كتاب «در جستجوي فضيلت» ظهور نهضت روشنگري، ارائه نظريات كانت، سود گروي جان استوارت ميل و بنتام، عاطفه گرايي و... را از عوامل اين غفلت برمي شمرد. وي برخلاف شنيوند، معتقد است كه از دست رفتن نظريه غايت گرايي ارسطويي كه پيامد تحولات و تفكرات عصر مدرنيته ميباشد از جمله علل مهم اين فراموشي است. (1981 / Sec.5 )
3-2- احياء اخلاق فضيلت
خانم آنسكوم11 با انتقاد از فلسفه اخلاق نوين، بويژه نقد نظريه كانت و سودگروي ميگويد: خطاست كه ما نظرياتي را در اخلاق اتخاذ كنيم كه در مفاهيم بسيار قانونيي مانند «الزام» و «وظيفه» زمينه داشته باشند، زيرا اين مفاهيم در زمان بي اعتقادي به وجود قانونگذاري الهي، ديگر بي معنا ميشوند. وي در اين مقاله با تأكيد بر سه عامل ذيل:
1- نبودن مفاهيم فعلي موجود در فلسفه اخلاق در فلسفه ارسطو و تغيير مفاهيم با ظهور مسيحيت.
2- ارتباط قوانين با مسيحيت و اعتقاد به وجود خداوند و از دست رفتن آنها.
3- نبودن جايگاهي براي ديگر نظريات بدليل اشكالات وارده بر آنها.
ادعا ميكند كه تنها راه براي فراهم نمودن مبنا و اساسي براي اخلاق را بايد در مفهوم فضيلت جستجو كرد. مفهومي كه مستقل از الزام به عنوان بخشي از شكوفايي انسان فهميده ميشود. او در بحث از شكوفايي ما را به فيلسوف يونان قديم، ارسطو، ارجاع ميدهد. البته آنسكوم، معتقد است كه فلسفه روانشناسي بايد جايگزين فلسفه اخلاق شود تا صورت مناسبي از مفاهيم اصلي و محوري اخلاق مثل محبت و عمل را ارائه كند.(PP. 26-7 )
پس از آنسكوم، شخصيت مهم ديگري كه در جهت احياء و ترويج اخلاق فضيلت تلاش كرد و آثارش مؤثر واقع شد، خانم «فيليبافوت» ( Philippa Foot ) ميباشد. وي سعي ميكند تا با تعقيب مسير فلاسفه كهن، بويژه ارسطو بين خوب زيستن و فضائل، ارتباطي را بنا نهد. به نظر او فلسفه اخلاق بايد با نظريهاي درباره فضائل و رذائل آغاز گردد. مقاله «فضائل و رذائل» ( Virtue and vices / 1978 ) او كه در آن به تبيين برخي مسائل مربوط به اخلاق فضيلت پرداخته است مشهور است.
23 سال پس از تأليف مقاله آنسكوم، «مك اينتاير» كتاب «در جستجوي فضيلت» را منتشر نمود (1981)، كه در رنسانس معاصر در احياء علاقه به فضائل - نقطه عطف ديگري بود، نقطه عزيمت مك اينتاير مانند آنسكوم، ناكامي فلسفه اخلاق نوين و در واقع ناكامي وجدان اخلاقي بيشتر تمدنهاي اخير غربي ميباشد، مهمترين ادعاي مك اينتاير، شكست مدرنيته و ناموفق بودن آن در طرح يك نظريه اخلاقي مناسب و حل و فصل ناپذيري منازعات موجود در نظريات اخلاقي است. ( Sec, 1 and 2 )
«ادموند ينيكانس» با نگارش كتاب «اخلاق مسأله محور و فضائل» در راستاي احياء و تبيين اخلاق فضيلت گام ديگري برداشت. وي با نقد نظريات رايج به دليل عدم توجه به منش و خصوصيات اخلاقي فاعل و غفلت از ترابط بين تأملات و داوريهاي اخلاقي يا منش فاعل اخلاقي و ابطال طبيعت تحويل پذير اين نظريات (بدين معنا كه نظريات رايج تنها يك اصل را به عنوان معيار ملاحظات اخلاقي ميپذيرند كه در مقام واقع غيرممكن است) و... تنها، اخلاق فضيلت را شايسته معيارها و ملاكهايي ميداند كه از نظر او بايد در اخلاق جاي داشته باشند. (1986 / ch.1 )
از دست رفتن اخلاق در جهان امروزي به دليل فقدان يك مرجعيت الهي ( P.24 ) و آسيبپذير بودن مرجعيت والدين و اصالت خانوادهها ( P.25 ) و عجز و ناتواني نظريات جامعه شناختي در جهت ارائه راه حلي براي معضلات اخلاقي (همان)، دليل فيليپس ( Phillips ) براي احياء اخلاق فضيلت ميباشد. ( P.27 )
با آن كه مقاله خانم آنسكوم، تأثير بسزايي در روند رشد اخلاق فضيلت داشت، اما نحوه تأثير آن بدين صورت نبود كه تمام فلاسفه در جهت انجام روانشناسيي براي ارائه اين اخلاق برآيند، بلكه برخي، تنها از انتقادات او بر نظريه اخلاقي مدرن پيروي كردند و بعضي در صدد برآمدند تا اخلاق فضيلت را از درون خود فلسفه بدست آورند.
«برنارد ويليامز» ( Bernard Williams ) از جمله منتقدان مشهوري است كه به رغم ارزشمند بودن ادله او در ابطال دو نظريه سود گروي و وظيفه گروي از اخلاق فضيلت حمايت نكرده است. با آنكه به گفته «كريپ» پيشرفت اخلاق فضيلت تا حد زيادي مرهون ادله اوست، اما گاه ايرادات او اين اخلاق را با مشكل مواجه ميكند. ( REP / 9 / 623 )
«سوزان وولف» ( Susan wolf ) در مقاله «قديسان اخلاقي»، «ميخائيل استوكر» ( M. Stocker ) در «شيزوفريناي نظريههاي جديد اخلاقي» و «اكريس مورداك» ( I. Mordock ) در «تفوق خير بر ديگر مفاهيم» هر كدام بطريقي متفاوت با آنسكوم در جهت نقد نظريات اخلاقي و تبيين اخلاق فضيلت برآمدند.
در كنار حاميان اين اخلاق ميتوان از «لودن» ( louden ) مك دوول ( MCdowell ) و «شنيوند» به عنوان منتقدان اين اخلاق نام برد. «رزالين هورستوس» ( R. Hursthous ) و «ميخائيل سلوت» ( M. Slote ) با طرد نظريههاي رقيب، گونه ديگري از اخلاق فضيلت را مطرح ميكنند.
به هر حال علي رغم برخي تفاوتهاي بانيان، حاميان و احياگران اخلاق فضيلت در تأييد و ترويج اين اخلاق، از اين حيث كه همه آنها در آغاز بجاي تأكيد بر «عمل» بر «عامل» و بجاي «فعل» بر «فاعل» تأكيد دارند و در تمام اين نظريات براي شخصيت فاعل و منش و ويژگيهاي دروني اهميت ويژهاي قائلند، ميتوان آنها را تحت عنوان واحد «اخلاق فضيلت مدار» قرار داد.
پىنوشتها:
1 ـ دانشجوي دكتري فلسفه تطبيقي دانشگاه قم.
2 ـ اخلاق تحليلي ( analytic ethics ) و نظري ( Theoretical ethics ) عناوين ديگر اين علمند.
3 ـ براي مطالعه بيشتر ر.ك: Railton / Rep/ 1/ 220-1, Crisp / Rep (Routhedge Encyclopedia of Philosophy)/ 3/ 435-6
4 - Deontology واژهاي است كه از « Deon » يوناني به معناي « one must » مشتق شده است.
5 ـ GBs مخفف Great Books است.
6 ـ تقدم يا تأخر خير و صواب و تعريف يكي بر مبناي ديگري از جمله عواملي است كه نظريه پردازان اخلاق بر اساس آن نظريههاي اخلاقي را از يكديگر متمايز ميكنند. فلاسفه در اين مسأله اتفاق نظر ندارند. تقدم خير بر صواب و تعريف صواب بر اساس خير در نظريههاي غايت گرايانه و عدم ارتباط بين اين دو در وظيفه گروي در نظر فرانكينا (فلسفه اخلاق، 6-45) وراولز (30/1971) و تقدم خير بر صواب در سودگروي و بالعكس در اخلاق فضيلت در نزد كرسگارد، تقدم خير بر صواب در اخلاق فضيلت و تأخر آن در دو نظريه ديگر در نظر لارمور ( REP / 8 / 323-4 ) از جمله آن اختلافات است.
7 ـ تفاوت محرز بين اين دو نظريه، ناظر به تفاوت معنايي دو جمله « how onght one to live?» «what ought to act ?» است.
8 ـ افلاطون فضيلت عدالت را در رساله جمهوري ( Republic )، خويشتن داري را در اوثيفرون ( Euthyphro )، شجاعت را در لاخس ( Laches ) و خارميدس ( Charmides ) و ماهيت فضيلت را در پروتاگوراس ( protagoras ) مطرح كرده است.
9 ـ نظريه اخلاقي ارسطو تا حد زيادي مشتمل است، بر سه كتاب اخلاق كبير ( Magna Moralia ) و اخلاق اوديميا ( Eudemian ethics ) و اخلاق نيكو ماخوس ( Nicomachean ethics )، كه مهمترين آنها اثر سوم است، عناوين دو كتاب اخير ممكن است به اوديموس (شاگرد ارسطو) و نيكو ماخوس (پسر ارسطو) اشاره داشته باشد. در انتساب كتاب اوديميا به ارسطو شك و ترديد وجود دارد و بسياري آن را به اوديموس منتسب ميكنند. برخي در انتساب «اخلاق كبير» كه برخلاف نامش كتاب كم حجم و كوچكي است به ارسو نيز ترديد كردهاند. شلاير ماخر از جمله آن افراد است. ر.ك به «اخلاق»، ارسطو، 1019، ص 8.
10 ـ در مورد نقش مسيحيت در روي آوردن به اخلاق وظيفه مبتني بر قوانين شرعي و تغيير آن (با ظهور رنسانس) به قوانين مبتني بر قانون طبيعي و در نتيجه تخريب موقعيت اخلاق فضيلت به كتاب ذيل مراجعه كنيد: Aristotle, Kant and the stoices, ed. S.Engstrom and J. Whiting, Introduction, PP. 1-4 .
11. الیزابت آنسکوم در تمام حوزههای اصلی فلسفی سهیم بوده است. وی بیشترین تأثیر را بر فلسفه اخلاق و فلسفه نفس گذاشت. مؤسس نظریه عمل معاصر است و مهمترین کتاب او «Intention» سند تأسیس فلسفه عمل میباشد. وی مترجم و مفسر بخش عمدهای از رساله معروف استادش لودویک ویتگنشتاین (1957) بود که بر او تأثیر بسزایی نهاد.«An Introduction to witgensteins tractatus , 1971» آنسکوم در طرح برخی از انتقادات خود از کتاب On the Basis of Morality تألیف آرتود شوپنهاور (1841) بهره برده است.
* ارسال مقاله توسط عضو محترم سایت با نام کاربری : sm1372
