مقامي بزرگست کوچک مدار

شاعر : سعدي

که گر پاي طفلي برآيد به سنگ		مقامي بزرگست کوچک مدار
عنکبوت ضعيف نتواند		خداي از تو پرسد به روز شمار
رزق او را پري و بالي داد		که رود چون درندگان به شکار
فرياد پيرزن که برآيد ز سوز دل		تا به دامش دراوفتد ناچار
همت هزار بار از ان سخت‌تر زند		کيفر برد ز حمله‌ي مردان کارزار
نگين ختم رسالت پيمبر عربي		ضربت، که شير شرزه و شمشير آبدار
اگر نه واسطه‌ي موي و روي او بودي		شفيع روز قيامت محمد مختار
هاونا گفتم از چه مي‌نالي		خداي خلق نگفتي قسم به ليل و نهار
گفت خاموش چون شوم سعدي		وز چه فرياد مي‌کني هموار
هر که خيري کرد و موقوفي گذاشت		کاين همه کوفت مي‌خورم از يار
نام نيک رفتگان ضايع مکن		رسم خيرش همچنان بر جاي دار
هر که مشهور شد به بي‌ادبي		تا بماند نام نيکت يادگار
آب کز سرگذشت در جيحون		دگر از وي اميد خير مدار
گر بشنوي نصيحت مردان به گوش دل		چه بدستي، چه نيزه‌اي، چه هزار
بشنو که از سعادت جاويد برخوري		فردا اميد رحمت و عفو خداي دار
دل منه بر جهان که دور بقا		ور نشنوي خذوه فغلوه پاي دار
پير ديگر جوان نخواهد شد		مي‌رود همچو سيل سر در زير
جزاي نيک و بد خلق با خداي انداز		پيريش نيز هم نماند دير
تو راستي کن و با گردش زمانه بساز		که دست ظلم نماند چنين که هست دراز
گروهي از سر بي‌مغز بيخبر گويند		که مکر هم به خداوند مکر گردد باز
من اين ندانم، دانم تأمل اوليتر		بريده به سر بدگوي تا نگويد راز
هر چه مي‌کرد با ضعيفان دزد		که تره نيست که چون برکني برويد باز
ملخ آمد که بوستان بخورد		شحنه با دزد باز کرد امروز
پدر که جان عزيزش به لب رسيد چه گفت؟		بوستانبان ملخ بخورد امروز
به دوست گرچه عزيزست راز دل مگشاي		يکي نصيحت من گوش دار جان عزيز
ملکداري با ديانت بايد و فرهنگ و هوش		که دوست نيز بگويد به دوستان عزيز
پادشاهان پاسبانانند خفتن شرط نيست		مست و غافل کي تواند؟ عاقل و هشيار باش
پادشاهان پاسبانانند مر درويش را		يا مکن، يا چون حراست مي‌کني بيدار باش
چون کمند انداخت دزد و رخت مسکيني ببرد		پند پيران تلخ باشد بشنو و بدخو مباش
پروردگار خلق خدايي به کس نداد		پاسبان خفته خواهي باش و خواهي گو مباش
از مال و دستگاه خداوند قدر و جاه		تا همچو کعبه روي بمالند بر درش
دل مبند اي حکيم بر دنيا		چون راحتي به کس نرسد خاک بر سرش
شکر آنان خورند ازين غدار		که نه چيزيست جاه مختصرش
پيش ازان کز نظر بيفکندت		که ندانند زهر در شکرش
هيچ مهلت نمي‌دهد ايام		اي برادر بيفکن از نظرش
خرد بينش به چشم اهل تميز		که نه برمي‌کند به يکدگرش
زندگاني و مردنش بد بود		که بزرگي بود بدين قدرش
حسن عنوان چنانکه معلومست		که نماند و بماند سيم و زرش
هر که اخلاق ظاهرش با خلق		خبر خوش بود به نامه درش
وانکه ظاهر کدورتي دارد		نيک بيني گمان بد مبرش
شجر مقل در بيابانها		بتر از روي باشد آسترش
رطب از شاهدي و شيريني		نرسد هرگز آفتي به برش
بلبل اندر قفس نمي‌ماند		سنگها مي‌زنند بر شجرش
زاغ ملعون از آن خسيس‌ترست		سالها، جز به علت هنرش
وز لطافت که هست در طاووس		که فرستند باز بر اثرش
که شنيدي ز دوستان خداي		کودکان مي‌کنند بال و پرش
هر بهشتي که در جهان خداست		که نيامد مصيبتي به سرش؟
اي که دانش به مردم آموزش		دوزخي کرده‌اند بر گذرش
خويشتن را علاج مي‌نکني		آنچه گويي به خلق خود بنيوش
محتسب کون برهنه در بازار		باري از عيب ديگران خاموش
دوش مرغي به صبح مي‌ناليد		قحبه را مي‌زند که روي بپوش
يکي از دوستان مخلص را		عقل و صبرم ببرد و طاقت و هوش
گفت باور نداشتم که تو را		مگر آواز من رسيد به گوش
گفتم اين شرط آدميت نيست		بانگ مرغي چنين کند مدهوش
مشمر برد ملک آن پادشاه		مرغ تسبيح خوان و من خاموش
خردمند گو پادشاهش مباش		که وي را نباشد خردمند پيش
مگسي گفت عنکبوتي را		که خود پاشاهست بر نفس خويش
گفت اگر در کمند من افتي		کاين چه ساقست و ساعد باريک
پيدا شود که مرد کدامست و زن کدام		پيش چشمت جهان کنم تاريک
مردي درون شخص چو آتش در آهنست		در تنگناي حلقه‌ي مردان به روز جنگ
دشمنت خود مباد وگر باشد		و آتش برون نيايد از آهن مگر به سنگ
سر خصمت به گرز کوفته باد		ديده بردوخته به تير خدنگ
خون و دندانش از دهن پرتاب		بي‌روان اوفتاده در صف جنگ
چنانکه مشرق و مغرب به هم نپيوندند		چون اناري که بشکني به دو سنگ
وگر به حکم قضا صحبت اتفاق افتد		ميان عالم و جاهل تألفست محال
که آن به عادت خويش انبساط نتواند		بدانکه هر دو به قيد اندرند و سجن و وبال
خواجه تشريفم فرستادي و مال		وز اين نيايد تقرير علم با جهال
هر به ديناريت سالي عمر باد		مالت افزون باد و خصمت پايمال
کسان که تلخي حاجت نيازمودستند		تا بماني ششصد و پنجاه سال
تو را که مي‌شنوي طاقت شنيدن نيست		ترش کنند و بتابند روي از اهل سال
به مرگ خواجه فلان هيچ گم نگشت جهان		قياس کن که درو خود چگونه باشد حال؟
نگويمت که درو دانشست يا فضلي		که قائمست مقامش نتيجه‌ي قابل
اميد هست که او نيز چون به در ميرد		که نيست در همه آفاق مثل او فاضل
خطاب حاکم عادل مثال بارانست		به نيکنامي و مقصود همگنان حاصل
اگر رعايت خلقست منصف همه باش		چه در حديقه‌ي سلطان چه بر کنيسه‌ي عام
ضرورتست که آحاد را سري باشد		نه مال زيد حلالست و خون عمر و حرام
به شرط آنکه بداند سر اکابر قوم		وگرنه ملک نگيرد به هيچ روي نظام
مراد و مطلب دنيا و آخرت نبرد		که بي‌وجود رعيت سريست بي‌اندام
تو نيکنام شوي در زمانه ورنه بسست		مگر کسي که جوانمرد باشد و بسام
طبيب و تجربت سودي ندارد		خداي عز وجل رزق خلق را قسام
خر مرده نخواهد خاست بر پا		چو خواهد رفت جان از جسم مردم
مردکي غرقه بود در جيحون		اگر گوشش بگيري خواجه ور دم
بانگ مي‌کرد و زار مي‌ناليد		در سمرقند بود پندارم
چو دوستان تو را بر تو دل بيازارم		که دريغا کلاه و دستارم
بلي حقيقيت دعوي دوستي آنست		چه حسن عهد بود پيش نيکمردانم
سگي شکايت ايام بر کسي مي‌کرد		که دشمنان تو را بر تو دوست گردانم
نه آشيانه چو مرغان نه غله چون موران		نبيني‌ام که چه برگشته حال و مسکينم
هزار سنگ پريشان به يک نگه بخورم		قناعتم صفت و بردباري آيينم
که در رياضت و خلوت مقام من دارد؟		که اوفتاده نبيني بر ابروان چينم
به لقمه‌اي که تناول کنم ز دست کسي		که جامه خواب کلوخست و سنگ بالينم
گرم دهند خورم ورنه مي‌روم آزاد		رواست گر بزند بعد از آن به زوبينم
چو گربه درنربايم ز دست مردم چيز		نه همچو آدميان خشمناک بنشينم
مرا نه برگ زمستان نه عيش تابستان		ور اوفتاده بود ريزه ريزه برچينم
به جاي من که نشيند که در مقام رضا		کفايتست همين پوستين پارينم
مرا که سيرت ازين جنس و خوي ازين صفتست		برابر است گلستان و تل سرگينم
جواب داد کزين بيش نعت خويش مگوي		چه کرده‌ام که سزاوار سنگ و نفرينم؟
همين دو خصلت ملعون کفايتست تو را		که خيره گشت ز صفت زبان تحسينم
سفينه‌ي حکميات و نظم و نثر لطيف		غريب دشمن و مردارخوار مي‌بينم
به صدر صاحب صاحبقران فرستادم		که بارگاه ملوک و صدور را شايد
رونده رفت ندانم رسيد يا نرسيد		مگر به عين عنايت قبول فرمايند
به پارسايي ازين حال مشورت بردم		ازين قياس که آينده دير مي‌آيد
چه گفت نداني که خواجه درياييست		مگر ز خاطر من بند بسته بگشايد
نه آدميست که در خرمي و مجموعي		نه هر سفينه ز دريا درست باز آيد
گليم خويش برآرد سيه گليم از آب		به خستگان پراکنده بر نبخشايد
روز گم گشتن فرزند مقادير قضا		وگر گليم رفيق آب مي‌برد شايد
باش تا دست دهد دولت ايام وصال		چاه دروازه‌ي کنعان به پدر ننمايد
صانع نقشبند بي مانند		بوي پيراهنش از مصر به کنعان آيد
رزق طاير نهاده در پر و بال		که همه نقش او نکو آيد
روزي عنکبوت مسکين را		تا به هر طعمه‌اي فرو آيد
يکي نصيحت درويش‌وار خواهم کرد		پر دهد تا به نزد او آيد
اگرچه غالبي از دشمن ضعيف بترس		اگر موافق شاه زمانه مي‌آيد
اي غره به رحمت خداوند		که تير آه سحر با نشانه مي‌آيد
هر چند مثرست باران		در رحمت او کسي چه گويد
بندگان را ز حد به در منواز		تا دانه نيفکني نرويد
کانکه با خود برابرش کردي		اين سخن سهل تستري گويد
بود در خاطرم که يک چندي		بيم باشد که برتري جويد
به خرد با فرشته هم پهلو		گرچه هستم به اصل و دانش حر
تا مگر گردد از ايادي تو		سخن نظم، نظم دانه‌ي در
چون نبوديم در خور خدمت		تنگم از مرده ريگ مردم پر
بندگي درت کنم چندي		گفت عفوت که السلامة مر
ترک کرديم خدمت و خلعت		بي‌ريا همچو ايبک و سنقر
براي ختم سخن دست بر دعا داريم		نه ديار عرب نه شير شتر
هميشه تا که فلک را بود تقلب دور		اميدوار قبول از مهيمن غفار
ثبات عمر تو باد و دوام عافيتت		مدام تا که زمين را بود ثبات و قرار
تو حاکم همه آفاق وآنکه حاکم تست		نگاهداشته از نائبات ليل و نهار
به قفل و پره‌ي زرين همي توان بستن		ز بخت و تخت جواني و ملک برخوردار
تبرک از در قاضي چو بازش آوردي		زبان خلق و به افسون دهان شيدا مار
بردند پيمبران و پاکان		ديانت از در ديگر برون شود ناچار
دل تنگ من که پتک و سندان		از بي‌ادبان جفاي بسيار
قدر زر و سيم کم نگردد		پيوسته درم زنند و دينار
حديث وقف به جايي رسيد در شيراز		و آهن نشود بزرگ مقدار
فقيه گرسنه تحصيل چون تواند کرد		که نيست جز سلسل البول را در او ادرار
چو رنج برنتواني گرفتن از رنجور		مگر به روز گدايي کند، به شب تکرار
هزار شربت شيرين و ميوه‌ي مشموم		قدم ز رفتن و پرسيدنش دريغ مدار
خداوند کشور خطا مي‌کند		چنان مفيد نباشد که بوي صحبت يار
جهانباني و تخت کيخسروي		شب و روز ضايع به خمر و خمار

مقامي بزرگست کوچک مدار

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته